Belavbûna îslamê li Kurdistanê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Jump to navigation Jump to search
Kurd
Roj emblem.svg

Belavbûna îslamê li Kurdistanê an Misilmanbûyina kurdan, piraniya kurdan berî îslamiyetê li ser dînê zerdeştîtiyê bûn. Dinê Zerdeştî ji aliyê Zerdeşt pêxember ve hatiye belakirin û heta dema şerê di navbera Sasaniyan û artêşa îslamê de ku çêbû pirraniya kurdan li ser vî dînê bûn.[1]

Îslamiyet di sedsala 7'an de derket, wê demê kurd di navbera Împeratoriya Sasanî û Împeratoriya Bîzansê de perçekirî bûn, ji ber vê yekê hertim axa kurdan ji Sasanî û ji Bîzansê re bûbû qada şer.

Hevnasbûna kurdan bi îslamiyetê ve digîhîje dema Muhemmed pêxember,[2] Herwiha du kurdên sehabe hene ku di dema Muhemmed pêxember de bûne misilman, evan kesan Caban el-Kurdî û kurê wî Meymûn el-Kurdî ne.[3][4][5]

Ji bilî van sehabeyan gelek tabîûnê kurd jî hebûne ji vana yê herî navdar Şêx Xelîlê Kurdî ye ku di sala 750î de wefat kiriye. Şêx Xelîlê Kurdî bi xwe zanyarê îslamê û mutesewifê kurd ê herî pêşîn e.

Pêşiya fetihkirina Kurdistanê jî hinekî bazirganên kurd ji herêma Cizîrê çûne herêma Mekeyê bajarê Taîfê û li wê derê bûne misilman û zivirîne Cizîrê misilmantiyê belakirine.[6]

Wexta ku Artêşa îslamê di serdema xelifetiya Xelîfe Omer de di navbera salên 637-642an de îslamiyetê li Kurdistanê belakirin pirraniya kurdan îslamiyetê pijirandin û bûne misilman. Lê hinek kurd jî di dema Elî de bûne misilman, Bi vî awayî kurd li dû ereban ve bûn gelên misilman ên pêşîn.

Nexşeya Belavbûna Îslamê li Kurdistanê û li Rojhilata Navîn

Îro pirraniya gelê kurd misilmanên sunî ne, Lê hinek elewî û hêjmarekî kêm şiî jî hene, kurdên sunî li ser mezheba Îmamê Şafiî ne. Di nav kurdan de gelek êzidî, û pir kêmbe jî hinekî xiristiyan, cihû û zerdeştî jî hene.[7]

Bi pijirandina misilmantiyê ve li Kurdistanê di nav kurdan de jî xwendin û zanist pêşve çû. Li Kurdistanê gellek medrese, mizgeft û pire, nexweşxane ava dikin.[8]

Di Serdema Zêrîn a Îslamê de li her aliyê Kurdistanê wêjevan û helbestvanên mezin yên weke Bassamî Kurdî, Evdilsemedê Babek, Baba Tahirê Uryan û Elî Herîrî, alimên weke Macîd el-Kurdî, Ebû Ebdullah Mukrî, Îsa Kurdî, Qalî, Îbnî Cezerî, Cakîr el-Kurdî, Ehmed Eşnehî, Evdilqadirê Geylanî, û Îbn Selah el-Kurdî, stranbêj û muzîkologên weke Îbrahîm Mewsîlî, Îsheq Mewsilî, Ziryab, Sefiyedînê Ûrmewî û Muhemmed Katib Erbîlî, gerokên weke Ehmedê kurê Fedlan, bijîşkên weke Muhemmedê Cizîrê û Ehmed Herîrî, mîmarên weke Mûnîs, fîlozofên weke Şihabedînê Suhrewerdî, Eyn el-Qudat, Siracedînê Ûrmewî, Emerê Suhrewerdî, Amîdî, Îbn Dînar, Îzedînê Erbîlî û Şemsedînê Şehrezûrî, dîroknasên weke Elî îbnûl Esîr, Mubarek Mistewfî, Behaedîn ibn Şedad, Îbnûl Ezraq û Îbn Xelikan, zanistvanên weke Dînewerî, Îbn Quteybe, Îsmaîlê Cizîrî, Fexredînê Exlatî, Kemaledînê Yûnis, Îbrahîm Xelatî û Ebûlfida derketine holê û di gellek şaxan de zanist û wêjeya kurdî pêşve xistine.[9][10][11]

Ji bilî van kesan di vê demê de gellekî nivîskar û zanyarên kurd ên jin jî derdikevin ji vana yên herî nas kirî Fexrûl Nîsa, Ûm Muhemmed, Ciweyriye û Esma Xatûn in.[12] Fexrûl Nîsa destxet (xetat), nivîskar û hedîsvana kurd a jin a herî pêşîn e, Tê gotin ku Fexrûl Nîsayê gellekî helbestên xweş jî nîvisiye.[13][14][15]

Îbrahîm Mewsilî (742-804) yekemîn stranbêjê kurd e,[16] Herwiha yekemîn stranbêjê cîhana misilmanan jî tê zanîn, Bi pirranî li Mûsilê hate naskirin ji ber wî bernavka wî "Mewsilî" ye. Mewsilî ji 900î zêdetir berhem besterêz kiriye.[17]

Ziryab (789-857) kesê pêşîn e ku têla pêncem li saza ûdê zêde kiriye û mizrap bi kar aniye û weke damezrênerê kevneşopiya muzîka endulusî tê nasîn.[18]

Dînewerî (820-896) ji zanyarên Kurdistanê yên mezin ê ewilî û zanistvanekî pirralî ye, ne tênê li ser qadekî, di gelek qadan de vekolîn kiriye û rê daye pêş zanyarên dû xwe. Di warê riweknasî, zoolojî, zimannasî, mentiq, dîrok, erdnîgarî, astronomî, meteorolojî, matematîk û mekanîkê de berhem nivîsîne û ew berhemên wî ji alî zanyarên mezin ên dû wî weke çavkaniyên herî bi bawer hatine bikarhanîn. Li Ewrûpayê di derdora zanistî de weke “Dahiyê Kurd” tê naskirin.

Dînewerî bûye ji zanyarên yekem ku li ser dîroka kurdan û antroplojiya kurdan lêkolîn kiriye û pirtûkek bi navê "Ensab el-Ekrad" (Jêderka Kurdan) nîvîsandiye. Di vê berhema xwe de ji dîrokên kevnar heya roja xwe bav û kalên kurdan girtiye dest. Dîsa di dîrokê de yekem car wî Nexşeya Kurdistanê xêz kiriye. Navê Kurdistanê di xeriteya xwe de bi kar haniye.
Dînewerî Qurana pîroz a misilmanan jî tefsîr kiriye û bi vî awayê bûye ji tefsîrvanên kurd yê herî pêşîn.[19][20]

Dîrokzanê kurd Mehrdad Izady li ser xebatên Dînewerî rawestiyaye û dibêje:

Îbn Quteybe (828-885) zanayê bi navûdeng ji malbateke kurd a rewşenbîr hatiye. Ji ber hindê perwerdehiyeke baş dîtiye û zanayekî îslamî yê derdemî jê derketiye, di gelek şaxên zanistiyê de bûye pispor, xasma jî li ser zanista dîrok, kelam, hedîs, tefsîr, wêje û fiqihê gelek pirtûk nîvîsandiye. Îbn Quteybe di dema Ebasiyan de yekemîn rewşenbîr bûye ku di pêşveçûna zanîn û medeniyetê de pêşikvantî kiriye.[21][22]

Bassamî Kurdî di sedsala 9'an de jiyaye, herî pêşîn bi zaravayê goranî helbest nivîsandiye. Lê derbarê jiyana wî de zêde agahî tuneye.

Evdilsemedê Babek (972-1020) helbestvanê kurd ê herî pêşîn yê kurmancî nivîsiye. Evdilsemedê Babek dîwaneke sê cild helbest bi kurmancî nivîsîne.[23] Zimanê wî pir xweş, geş û herikbar e û peyvên ku wî bi kar anîne, di kurmanciya îro jî niha têne bikaranî, Helbestekî wî ev e.[24]

Dila, şad be, xweş dem hat bihar e
Reşemeh çû terazin bûn diyar e

Nihal derbûn hat av û cûbar
Befir kerker bibû kevtî nizar e

Evdilsemedê Babek çendî ku wek helbestvanê pêşî yê ku bi kumancî nivîsiye jî, lê zêde li Kurdistanê nehatiye naskirin. Ji ber wê yekê Elî Herîrî (1009-1077) wek helbestvanê pêşîn tê zanîn.[25] Helbestekî Elî Herîrî ev e;

Hûn bar mekin gel min di zor

Li hesreta werdên di sor
Çavê di reş bisk têne dor
Enya bi nûr tarî diken

Baba Tahir Hemedanî (935-1010) jî helbestvanê kurd ê pêşîn ê ku helbestên xwe bi kurdiya lorî nivîsiye.[26]
Helbestekî Baba Tahirê Uryan;

Dilêm ji derdê te herdem xemîn e

Balîfêm kevir, doşekem zemîn e
Sûcêm ev e ku min ji te hez kirye
Ma her ê j’te hez dike dilbixwîn e

Îsmaîlê Cizîrî (1153-1233) ji Cizîrê ye, bi xwe di medreseyên kurdî de xwendiye û zanyarekî pir bi nav û deng e ku bingeha zanista robot û sîbernetîkê avêtiye.[27]

Îsmaîlê Cizîrî pirtûkekî bi navê Kitab el-Hiyel (Pirtûka Huneran) nivîsandiye, di wê de, digel nîgaran, behsa çêkirina 50 amûrên mekanîkî dike.[28] Di sîbernetîk û fizîkê de gelekî zanyarên navdar yên weke Leonardo da Vinci di bin bandora Cizîrî de mane.
Di dîroka cîhanê de çawa Selahedînê Eyûbî lehengê kurd tê naskirin, di zanista cîhanê de jî Îsmaîlê Cizîrî bi navê "Endezyarê Mezin ê Kurd" têye binavkirin.[29]

Medreseyên kurdî[biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Medreseya kurdî
Medreseya Sor a Cizîra Botan

Bi belavbûna îslamê, li Rojhilata Navîn û erdnîgariya Kurdistanê, şaristaniyeke nû dest pê kir. Ev şaristanî, giraniya xwe daye ser nivîsandin û xwendinê. Ji ber hindê kurdan jî gelek medreseyên ku perwerdehiyê bi zimanê kurdî dikirin ava kirin.

Medreseya Kurdî a herî pêşên di sadsala 10'an de sala 950'an de li Rojhilata Kurdistanê li bajarê Hamedanê hatiye avakirin.

Di medreseyên kurdî de pirraniya pirtûkan bi zimanê erebî bûn, lê alimên kurdan evan pirtûkan dizivirandin zimanê kurdî û hînê telebeyan dikirin. İcar bi vê şeklê ve zimanê kurdî pêşve diket. Di medreseyên kurdî de telebeyên kurd tevê kurdî, erebî û farisî jî hîn dibûn.

Di medreseyê kurdî de dersên Quranê, tefsîr, siyer, fiqih, kelam, mantiq, wêje, felsefe, astronomî, tib, fizîk, matematîk û hwd dihatin dayîn.[30]

Zanyarê kurd herweha bavê robot û sîbernetîkê ku îro van herdu bûjenan dinyayê li ser nigan ragirtine, projeya wan ji aliyê Îsmaîlê Cizîrî ve di Medreseya Kurdî de hatiye çêkirin. Hin ji wan medreseyan pirî ku menşûr bûbûn, bihêsanî navên xwe di rûpelên mêjû de jî bi cih kirine. Her waha Medreseyên kurdan zimanê kurdî, çanda kurdî û wêjeya kurdî li ser pêya dane hîştin.[31]

Medreseyên Kurdistanê yên navdar[biguherîne]

  • Medresa Sitrabasê (Diyarbekir),
  • Medreseya Sor (Cizîra Botan),
  • Medresa Bazîdê,
  • Medreseyên Bedlîsê; Îxlasiye, Katibiye, Şukriye, Şerefiye û Şemsiye.
  • Medresa Hîzanê,
  • Medresa Miksê,
  • Medresa Bêdarê,
  • Medresa Findika Botan,
  • Medreseya Axtepeyê,
  • Medresa Norşênê,
  • Medresa Hawêlê,
  • Medresa Heskîfê,
  • Medresa Amêdiyê û bi sedan medreseyên wisa yên din.

Zanyarên kurd yên medreseyên kurdî[biguherîne]

Di medreseyên Kurdistanê gelek zanistvan, alim û wêjevan derketine, her yek li gorî hêza xwe li wêje û zimanê kurdî xwedî derketiye û bi pêş xistine. Çend kesên ku di medreseyên Kurdistanê de perwerde dîtine û xizmeta zimanê kurdî û zanistê kirine ev in:

Pirtûkên kurdî yên medreseyan[biguherîne]

Mele Mehmûdê Bazîdî di nîveka sedsala 19an de bi taybetî behsa pênc heb (“Tesrîfa Kurmancî”, “Nûbihara Biçûkan”, “Mewlûd”, “Zurûf” û “Terkîb”) pirtûkên kurdî kiriye û gotiye ku ev berhem di medreseyên Kurdistanê de tên xwendin.[33]

Dewletên piştî îslamê[biguherîne]

Çend dewletên kurdan yên piştî îslamiyetê[biguherîne]

Dewleta eyûbiyan ya kurdan a herî mezin a piştî îslamiyetê

Binêrin[biguherîne]

Wêne[biguherîne]

Çend berhemên kurdan piştî îslamiyetê avakiriye

  • Mizgefta Menûçêhr, Mizgefta herî pêşîn a kurdan e ku ji aliyê Şedadiyan ve di sala 1072'yan de hatiye avakirin

  • Pira ku Merwaniyan di sedsala 11'an de li Farqînê ava kirine.

  • Pira Malabadê, di navbera navçeya Farqîna bi ser Amedê ve û Batmanê de

  • Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî, Diyagrama makîneyên bi hêza hilkişîna avê. (Süleymaniye Kütüphanesi, Stenbol

  • Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî (Saeta Kelehê)

  • Makîneya destşiştinê a Elcizîrî

Çavkanî[biguherîne]

  1. ↑ Bekir Biçer, Kürtler, Çizgi Kitapevi, 2015
  2. ↑ Îbn Hecer el-Asqalanî, El-îsabe fî temyîzîs sehabe
  3. ↑ Kasım Aslanlı, Kürtler ve İslamiyet
  4. ↑ http://m.risalehaber.com/kurtler-ve-islamiyet-1-15675yy.htm
  5. ↑ Alûsî, Ruh-ul Meanî
  6. ↑ Adnan Demircan, Kürtler (Tarih) r. 63
  7. ↑ Thomas Bois, Kurd û Kurdistan
  8. ↑ Şerefname, Kahire, r. 96 û 97
  9. ↑ Mehrdad Izady, The Kurds, r.97
  10. ↑ Muhemmed Emîn Zekî, Navdarên Kurd û Kurdistanê ISBN 91-89014-45-6
  11. ↑ Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds r. 219
  12. ↑ Ebu Durer, el-Kaminet
  13. ↑ Îbn Xelikan, Mirina Zedegan
  14. ↑ Ebûlferec ibn el-Cewzî, El-Tasdik Bilnazar ilallah Ezze Wecel
  15. ↑ http://haqislam.org/shaykhah-shuhdah/
  16. ↑ Gérard Chaliand, The Kurdish Tragedy r. 102
  17. ↑ TDV, İslam Ansiklopedisi, cild: 21, r. 323
  18. ↑ Ana Ruiz, Vibrant Andalusia: The Spice of Life in Southern Spain "Ziryab was a remarkable Kurdish singer.
  19. ↑ http://www.tatvanmedinemedresesi.com/main/index.php?option=com_content&view=article&id=44:bitlisteki-uluslar-arasi-sempozyum-tebligi&catid=12&Itemid=143
  20. ↑ http://www.kürtler.com/2015/11/kurt-bilim-adami-el-dinaveri-kimdir-hayati-eserleri.html?m=1
  21. ↑ Mehrdad Izady, Kurd, r. 97
  22. ↑ TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 20, r 149
  23. ↑ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - cîld 34 - r. 398
  24. ↑  Hozanvanêt Kurd, Sadiq Behaedîn Amêdî, kurdî, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1998, 465 rûpel, ISBN 91 973403 1 6. Tîpguhaztina ji alfabeya erebî: Zeynelabidin Zinar.
  25. ↑ Qanatê Kurdo, Tarixa Edebiyata Kurdî
  26. ↑ http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html
  27. ↑ http://muhacerat.com/kurtlerde-medreselerin-tarihi-ve-olusumu.html
  28. ↑ http://www.semskiasireti.com/?Syf=26&Syz=193948&/TARİHTE-İLK-MUCİT-VE-MEKANİKÇİ-KÜRT-MÜHENDİSİ--EBUL-İZ-EL-CEZERİ-
  29. ↑ https://renasxendeki.wordpress.com/tag/ismail-ebulizin-hayati/
  30. ↑ http://www.yuksekovahaber.com/yazdir/yazi/yazi/kurt-dilinde-medresenin-rolu-1942.htm
  31. ↑ Zeynelabidin Zinar, Xwendina Medresê, Kurdî/kurmancî, Şîrovekirin, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1993,100 rûpel, ISBN 91 972090-2-3
  32. ↑ http://www.rojevakurd.com/mereseya-kurdi/
  33. ↑  Mela Mehmûdê Bazîdî, “Muqeddîma Îlmê Serf û Be’dê Usûlê Lazîmeyê Te’lîmiyye bi Zimanê Kurmancî”, Camî’eya Rîsaleyan û Hîkayetan bi Zimanê Kurmancî, Amd. Ziya Avcı, Lis, St. 2010, r. 18 (Ji herfên Erebî)
Dewletên kurdan
Hilhatin Serdema Navîn Serdema Nûjen Sedsala 20an Sedsala 21ê
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Belavbûna_îslamê_li_Kurdistanê&oldid=745572" hatiye standin.