Bikarhêner:Balyozxane/badînî/دەولەتێن زلھێزێن چاڤەرێکری Dewletên zilhêzên çaverêkirî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.

Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê

دەولەتێن زلهێزێن چاڤەرێکری ئەو دەولەتەنە یان ئەو دەسەڵاتێن ئابووری و سیاسی نە کو دهێتە چاڤەرێکرن ببنە هێزەکا مەزن د ماوەیەکی کورتدا.

د حالێ حارزردا تەنها ویلایەتێن یەکگرتیێن ئەمریکا ئەڤ مەرجە یێ تێدا کو ببیتە دەولەتەکا زلهێز. بەلێ ئەمریکا نوکە وەکی بەریکێ نەمایە کو چ وڵاتەک ڕکابەری یێ دگەل نەکەت بۆ کۆنترۆڵ کرنا هەمی بواران (بوارێن لەشکەری و کەلتووری و ئابووری و تەکنەلوجی و دبلوماسی).

چین ژ لایەکی دیڤە دهێتە هەژمارتن وەکی وڵاتەکێ زلهێزێ نی چونکی ئەڤ وڵاتە وڵاتەکی نەک تەنها وڵاتەکێ مەزنە وەکی بەرێ بەلکو ئەڤ سنوورە یێ بەزاندی.

ئێکەتیا ئەوروپی و بەرازیل و روسیا و هندستان و چین دهێنە هەژمارتن وەکی زلهێزێن چاڤەرێکری. جاپان دهێتە هەژمارتن وەکی زلهێزەکا کەلتووری ژبەر کارتێکرنا کولتوورا جاپانی بەلێ کارتێکرنا جاپانی وەکی زلهێزەکا جیهانی نەما ئەڤە ش ساڵێن ١٩٩٠ ژبەر خاڤبوونا ئابووری و کالبوونا دانیشتویان.[1]

ئەڤ هەمی وڵاتە دگەل ئەمریکا ڕێژا ٦٨٪ ژ سەرجەمێ بەرهەمهێنانا ناڤخوییا ناڤکی و ڕێژا ٦٢،٤٪ ژ سەرجەمێ بەرهەمهێنانا ناڤخوییا جیهانی هەر وەسا پتر ژ سێیەکا ڕووبەرا زەوی جیهانێ پێکدئینیت و نیزیکێ نیڤێ دانیشتویێن جیهانێ پێک دئینیت.

وڵات دانیشتوان ڕووبەر سەرجەمێ بەرهەمهێنانا ناڤخویی (یا ناڤکی) سەرجەمێ بەرهەمهێنانا ناڤخویی هێزا لەشکەری (ژمارا بچویکتر ئاماژە بۆ هێزا مەزنتر دکەت مەزاختنێن لەشکەری (ملیۆن دۆلارێ ئەمریکی)
ملیۆن دۆلار ڕێژا هەر کەسەکی ملیۆن دۆلارێ ئەمریکی ڕێژا هەر کەسەکی
ئەمریکا 326,625,791 9,525,067 20,807,269 63,051 20,807,269 63,051 0.0857 597,178
چین 1,379,302,771 9,596,961 15,222,155 10,839 24,162,435 17,206 0.0945 228,173
ئێکەتیا ئەوروپی 447,157,381 4,233,262 14,926,538 34,843 19,397,267 46,468 – 253,776
هندستان 1,281,935,911 3,287,263 2,868,930 1,877 8,681,303 6,284 0.1593 59,757
بەرازیل 207,353,391 8,515,767 1,839,080 6,450 3,078,901 14,563 0.3654 25,751
روسیا 142,257,519 17,125,191 1,702,500 9,972 4,021,733 27,394 0.0929 55,327

هەر چەندە سیاسەتەکا بەرگری و ئاسایشا هەڤپشکا هەی د ئێکەتیا ئەوڕوپی، بەلێ هیچ هێزەکا لەشکەری یا هەڤپشک نینە (بیژلی ئەو هێزێن نیاسکری بهێزێن بەرگری و گروپێن جەنگاوەری یێن ئێکەتیا ئەوروپی).[2][3][4][5][6][7][8][9][10]

بەرازیل[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

کۆمارا فیدراڵیا بەرازیلی گەلەک نەهاتیە بەحسکرن وەک زلهێزەکا چاڤەرێکری.

دەمێ بالیوزێ بەریتانی ل بەرازیلێ ڕێزدار پیتەر کۆلیکۆت د ناما خوە دا ئاماژە بۆ بەرازیلی دا وەک زلهێزەکا چاڤەرێکری ژبەر شوناس هزرێن داهاتوویا ڤی ملەتی. بەڕێز کۆلیکۆت دا خویاکرن کو بەرازیل د ڤان دووسەد ساڵێن دووماهیکێ هەوڵ دایە بهێتە پێش وەک زلهێزەکا جیهانی یا سیاسی و ئابووری کو ئەڤ ولاتە هەژیە ڤێ هندێیە ب بووچوونا ئەڤی ڕێزداری. بەڵی بەرێز کۆلیکۆت ددەتە دیارکرن کو هەر چەندە بەرازیلێ هندەک مەرج د خوەدا ئیناینە جێ و شیایە دانپێدانا نیڤدەوڵەتی بدەستخوەڤە بینیت، ئەو نەشیتن وەکی زلهێزەکا چاڤەرێکری ب دەرکەڤیتن. بەلێ دەرکەفتنا بەرازیل وەک هێزەکا نی دێ هاریکاریا وێ کەتن داکو د پاشەڕوژا خوە بشێوەکی واقیعی تر دانیتن.

چین[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

کۆمارا مللی یا چینێ گەلەک دهێتە ڕوومالکرن د ڕۆژنامەگەریا جیهانی وەک زلهیزەکا چاڤەرێکری و یا هاتیە هەژمارتن ژ لایەن گەلەک ئاکادیمی و شارەزایان وەک وڵاتەکێ خودان ئابوورییەکا ب سەرکەفتی یان گەشەکری و زلهێزیا لەشکەری. د ڕاستیدا ناڤنیشانا "ڕابوونا چینێ" وەک بەربەڵاڤترین ناڤنیشان دهاتە بکارئینان ل خەبەرێن سەرەکی ل چەرخێ بیست و ئێکێ ل دویڤ دەزگەهێ Global Language Monitor کو هەژمارا بدەرکەتنا ڤێ ناڤنیشانی هەژمارتییە ل چاپەمەنی و میدیا ئەلیکترۆنی و ئەنتەرنێت و سۆشاڵ میدیا و بلۆگاندا. ئاماژەیا "زلهێزا دووێ" ژ لایێ هندەک لێکولەرا هاتیە بکارئینان بۆ بەحسکرنا چینێ ژبەرکو چێدبیت ئەو وەک هێزەکا مەزنا کارتێکەر بهێتە پێش ل دویڤ ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکی. هندەک جار دەستەواژەیا "گرووپا دووانی" دهێتە بکارئینان بو ئاماژەکرن بو  ئەگەرا دروستکرنا پەیوەندییەکا هێز دناڤبەرا ئەڤان هەردوو ولاتاندا بو ڕووبرووبوونا پرسێن جیهانی.

باری بۆزان کو پرۆفیسۆرەکێ خانەنشینکری یێ پەیوەندی یێن نیڤ دەوڵەتییە ل فاکەڵتیا ئابووری ل ڵەندەن ل ساڵا ٢٠٠٤ تەکەزێ دکەت و دبێژیت "چ گومان نینە کو ژ هەمی لایەکی ڤە چین یا ئامادەیە ببیتە مزنترین هێز". هەر وەسا دبێژیت "د حالێ حازر دا چین بهێزترین دەوڵەتە کو ئەگەرا هەی ببتە زلهێزەکا چاڤەرێکری و هەلویستێن وێ یێن جودا ژ کۆمەڵگەها نیڤ دەوڵەتی وەل چینێ دکەتن کو هەڤرکەکێ سیاسی بیت".

ل ساڵا ٢٠٠٨ پاراگ خانا کو شارەزایەکێ ئەمریکییە د بوارێ پەیوەندی یێن نیڤ دەوڵەتی گوت کو ژ ئەگەرا ئەنجامدانا بازرگانی و وەبەرهێناێن مەزن دگەل ئەمریکا لاتینی و ئەفریقیا و چینێ ئەڤ وڵاتە شیان خوە دەرئێخن وەک وڵاتێن زلهێز وەکی ئێکەتیا ئەوروپا و ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا.

ئێکەتیا ئەوروپی[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

ئێکەتیا ئەوروپی دهێتە هەژمارتن وەک زلهێزەکا چاڤەرێکری ژ لایێ هندەک ئەکادیمیان ڤە. ب بووچوونا هندەک ئەکادیمی و لێکۆلەران ڤە وەک تی ئار ڕید و ئاندرو رێدینگ و ئاندرو مۆراڤجیسک و مارک لیونارد و جێریمی ڕیفکن و جۆن مەکۆرمک و هندەک سیاسەتمەداران ڤە وەک رۆمانۆ پرۆدی و تۆنی بلێر کو وەسا هزر دکەن ئێکەتیا ئەوروپی یان ئەو بخو نوکە زلهێزە یان ژی دێ بیتە زلهێز لە چەرخێ بیست و ئێکێ. بەلێ ئەڤ هەمی بووچوونە بەری قەیرانا ئەوروپی و بریکسیتێ بوون.

مارک لیونارد هندەک هۆکاران بەحس دکەت بۆ پشتەڤانیکرنا بووچوونا خوە وەکی ژمارا مەزنا دانیشتووان و ئابووریا بهێز و ڕێژەی کێما ئینفلاسیۆنی و پاشڤەچوونا و سەرنەکتنا سیاسەتا دەرڤەیا ئەمریکا ل ساڵێن دووماهیدا و د هەمان دەمدا پءشڤەچوونا کواڵیتیا ژیانێ ل هندەک ئەندامێن ئێکەتیا ئەوروپی د بوارێن تەندروستی و خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی و ژمارا سەعاتێن کارکرنێ).  

جۆن مەکۆرمک وەسا هزر دکەت کو د ئێکەتیا ئەوڕوپی د بنەڕەتدا یا گەهشتیە پلا زلهێزی یێ ژبەر ئابووریا یا وێ بهێز و کارتێکرنا سیاسی ئەڤێ ئێکەتی یێ.

هندستان[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

کۆمارا هندستانێ پێشڤەچوونا بەرچاڤ بخوڤە دیتییە کو وەل وێ دکەت ببیتە وڵەتەکێ زلهێز ژ لایێ میدیایی و ئەکادیمی ڤە. ل ساڵا ٢٠٠٦، گۆڤارا نیوزویک و ڕۆژناما ئینتەرناشناڵ هێراڵد تریبیۆن کۆمەڵەک ئەکادیمی کۆمکرن بۆ شلوڤەکرنا ئەگەرێن وێ هندی کو هندستان ببیتە وڵاتەکێ زلهێز.

ئەنیل گوپتا کو پرۆفیسۆرەکێ هندییە (یێ چالاکە دگەل بوارادا وەکی داهێنانێت کشتوکاڵی میشێت هنگڤینێ و کارگێری یێ) یێ پشت ڕاستە کو هندستان دێ بیتە وڵاتەکێ زلهێز لە چەرخێ بیست و ئێکێ. هەر وەسا دبێژیت بۆ نموونە چونکی هندستان یا پێشکەفتییە ل دەزگەهێن دیمۆکراسیدا، ئەڤ وڵاتە دێ هێتە پێش ل پاشەڕوژەکا نێزیکدا وەک ولاتەکی داهێن خوازێ حەژێکری کو گەلەک ب ڕێکوپێکی وزە و ژێدەرا بکار دئینیت.

ڕوسیا[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

چاڤەرێ دهێت کرن کو ئێکەتیا ڕوسی کو دیسان جارەکا دی ببیتە زلهێز ل چەرخێ بیست وئێکێ. گەلەک ئەڤ مژارە دهێت بەحس کرن و گەلەک شارەزا وەسا هزر دکەن کو ڕوسیا نوکە ئێکە ژ زلهێزان. ل ساڵا ٢٠٠٩، هۆگۆ شافێز سەروکێ بەرێ یێ فەنزوێلی کو پەیوەندی یێ بهێز هەبوون دگەل مۆسکۆ د وی دەمیدا گوتی "ڕوسیا یا زلهێزە" و ئاماژە ب وێ هندێ دا کو کارتێکرنا ئەمریکی پاشڤەچوویە ل سەر مژارێن جیهانی و هەر وەسا ئەوی پێشنیاز کر کو ڕوبل ببیتە دراڤەکێ نیڤدەوڵەتی. سەروک وەزیرێن ئیسرائیلی بنیامێن نەتنیاهۆ گوت ڕوسیا زلهێزەکا گرنگە و مەتحا کاریگەریا ڤی وەڵاتی کر و گوت ئەڤ وەڵاتە پشتەڤانەکێ ئیسرائیلە.

سەرچاوەکان[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şablon:سەرچاوەکان

  1. ^ C. Herring, George (2008). From Colony to Superpower: U.S. Foreign Relations since 1776. Oxford University Press. r. 1.
  2. ^ "Does China Outspend US on Defense?". The Unz Review. Roja gihiştinê 6 gulan 2020.
  3. ^ Allison, Graham (15 çiriya pêşîn 2020). "China Is Now the World's Largest Economy. We Shouldn't Be Shocked". The National Interest (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 çiriya pêşîn 2020.
  4. ^ "Asia Power Index | US". power.lowyinstitute.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 20 çiriya pêşîn 2020. The United States remains the most powerful country in the region but registered the largest fall in relative power of any Indo–Pacific country in 2020. A ten-point overall lead over China two years ago has been narrowed by half in 2020.
  5. ^ "From Hyperpower to Declining Power". Pew Research Center's Global Attitudes Project (bi îngilîziya amerîkî). 7 îlon 2011. Roja gihiştinê 22 çiriya pêşîn 2020.
  6. ^ Walt, Stephen M. "How to Ruin a Superpower". Foreign Policy (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 22 çiriya pêşîn 2020.
  7. ^ Hiro, Dilip (11 çiriya pêşîn 2016). "Think the US Is the Foremost Global Superpower? Think Again". The Nation (bi îngilîziya amerîkî). ISSN 0027-8378. Roja gihiştinê 22 çiriya pêşîn 2020.
  8. ^ "America's innovation edge now in peril, says Baker Institute, American Academy of Arts and Sciences report". news.rice.edu. Roja gihiştinê 23 çiriya pêşîn 2020.
  9. ^ "China will overtake US in tech race". OMFIF (bi îngilîziya brîtanî). 22 çiriya pêşîn 2019. Roja gihiştinê 23 çiriya pêşîn 2020.
  10. ^ "China now has more diplomatic posts than any other country". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 27 çiriya paşîn 2019. Roja gihiştinê 21 çiriya pêşîn 2020.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bikarhêner:Balyozxane/badînî/دەولەتێن_زلھێزێن_چاڤەرێکری_Dewletên_zilhêzên_çaverêkirî&oldid=1621667" hatiye standin.