Bikarhêner:Balyozxane/badînî/وەرزشێن پیشەیی Werzişên pîşeyî

Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê

وەرزشێن پیشەیی نە وەکی وەرزشێن نەپیشەیینە چونکی وەرزشکار پارا بەرامبەر چاڵاکیێن وەرزشی وەردگریت. وەرزشڤانیا پیشەیی بەرەف پێشڤە چوو ژ ئەگەرێ  چەند پێشئێخستنەکا.  بۆ نموونە پێشکەفتنا کەناڵێت ڕاگەهاندنێ و زوربوونا بەتاڵی یێ بوونە ئەگەرێن پەیداکرنا بینەرێن زۆر و ئەڤەژی بوو ئەگەرا بدەستڤەئینانا داهاتەکێ پتر بۆ ڕێکخڕاو و تیمێن وەرزشی.  د ئەنجامدا گەلەک وەرزشڤان دشێن پیشەیا خۆیا سەرەتایی پێشڤەببەن و دەمەکێ باش بۆ ڕاهێنانێ بمەزێخێنن بۆ بهێزکرنا شیانێن وەرزشی و بارێ جەستەیی و بدەستڤەئینانا شاڕەزایی پێدڤی بۆ گەهشتنا ئاستێن پێشکەفتی. هەبونا ڤان شیانا هاریکار بوو  بۆ زێدەبوونا ناڤودەنگیا یاری یێن وەرزشی.

دناڤ پتریا وەرزشێن پیشەیی دا هندەک یاریزانێن نەپیشەییژی یێت هەن ب ژمارەیەکا کێمتر.  

دیرۆک

یاریا بێسبوڵێ ڤەدگەڕیتەڤە بەری شەڕێ نافخوییێ ویلایەتێێن ئێکگرتیێن ئەمریکا دنافبەراساڵێن (۱٨٦۱-۱٨٦٥).  ئێکەم یاری ل سەر خیزێ هاتە کرن و تۆمارکرنا خاڵان و پاراستنا تۆماران بۆ ئەگەرێ بەڵاڤبوونا ڤێ یاریێ. ئەڤرو جون ثورنی دناڤ ئینساکلوپیدیایا بێسبوڵی دبێژیت "یاریا بێسبوڵی بێ تۆمار چ ڕامانەک نابیت".

ل ساڵا ۱٨٦۱، ئێکەم ئێکەتیا بێسبوڵا پیشەیی هاتە دامەزراندن. ل دەسپێکا چەرخێ ۲۰، زۆربەیا باژێڕێن مەزنێن ڕوژهەلاتا ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا یانەیێن بێسبوڵا پیشەیی هەبوو. پشتی چەندین ئێکەتی هاتنە دامەزراندن و نەمان ل چەرخێ ۱۹، ئێکەتیا نیشتمانی ( ل ساڵا ۱٨۷٦ هاتیە دامەزراندن) ئانکو ئێکەتیا ئەمریکی (هاتیە نیاسین وەکی ئێکەتیا سەرەکی ل ساڵا ۱۹۰۳) وەکی دیارترین ئێکەتی هاتی نیاسین ل دەسپێکا چەرخێ ۲۰. ئەو تیما کو شیای پتریا سەرکەفتنا بدەستڤە بئینیت د هەر ئێکەتیەکێ دا دا بیتە خودان نازناڤ و پاشی هەردوو خودان نازناڤ دا ڕووبروویا ئێکودوبوون د دوماهیا وەرزێ ئاسایی دا. ئەو تیما ب کێمیڤە ل چار یاریان ببەتەڤە (ل سەرجەمێ ‌حەفت یاریان دا) دا بیتە قارەمانێ وێ ساڵێ. ئەڤ دابو نەریتە هەتا نوکە یێ مای هەرچەندە ئێکەتی یێن دابەش بووین بۆ کۆمەڵێن بچویکتر و نازناڤ دهێنە بەخشین د یاریا دووماهی یێ دناڤ بەرا سەرکەفتی یێن هەر گروپەکێ.

یاریا بێسبوڵێ ل ساڵا ۱۹۲۰بناڤودەنگ بویە دەمێ بابی ڕوث یانەیا یانکی یا نیویورکێ گەهاندیە چەندین نازناڤێن قارەمانیا بێسبۆڵا ساڵانە ل ئەمریکا دا و بوویە پاڵەوانێ نیشتمانی  ژبەر وان تەپێن یاری پێناهێتە کرن چونکی بوو ژ دەرڤەی نافچا یاریکری دهاتنە هاڤێتن). هەژی بەحسکرنێ یە ئێك ژ مەزنترین یاریزانێن تیما بروکلن دوگدرز جاکی ڕوبنسون بوو ئەوێ بویە ئێکەم یاریزانێ ئەفریقیێ-ئەمریکی ل ئێکەتەیین سەرەکی ل ساڵا ۱۹٤۷. بەری ڕوبێنسونێ یاریزانێن ڕەشپیست تەنها ل ئێکەتی یێن ڕەشپیستا یاری دکرن.

ل دەسپێکا ساڵێن ۱۹٥۰یا، ئێکەتیا سەرەکی یا بێسبوڵێ بەرفرەهـ بوو. تیمێن هاتنە دامەزراندن ل باژێڕێن ڕوژهەلاتی دا، ڤێجا ئەڤ تیمە یان هندەک ژوان ژ تیمێن باژێرێن ڕۆژئاڤایڤە هاتینە ڤەگوهاستن یان ژی ژ ئەگەرێ بەرفرەهـکرنا تیمێن وان بچووک بوو. هەتا ساڵێن ۱۹۷۰یا، ژبەر ڤان گرێبەستێن توند، خودانێن تیمێن یاریا بێسبوڵێ دڕاستی دا دابنە خودانێن یاریزانێن ژی. بەلێ پشتی هنگی، یاسا هاتنە گوهڕین و یاریزان شیان ئازاد بن بۆ واژووکرنا گرێبەست و ڕێکەفتنا ب شێوەوەیەکی سنووردارو شیان خزمەتێن خۆ بفروشنە هەر تیمەکێ. د ئەنجاما جەنگێن دناڤبەرا تیماندا ل سەر راکێشانا یاریزانان بۆ خۆ، یاریزان بوونە خودان سەروەت و سامان. کێشەیێن دنافبەرا ئێکەتی یێن یاریزانا  و خودان تیما هندەک جارا دبوونە ئەگەرێ ڕاوەستاندنا یاریا بێسبوڵێ بوو چەند هەیڤا.

هەڕوەسا د ژاپونێ دا ژی بزاڤەکا بەرچاڤ یا بێسبوڵا پیشەیی دەرکەفت بناڤێ بێسبوڵا نیپون یا پیشەیی. ل ساڵا ۱۹۳٤ هاتیە دامەزراندن پشتی شەڕێ دووێ یێ جیهانی. بێسبوڵا نیپون یا پیشەیی بباشترین ئێکەتیا بێسبۆڵێ د جیهانێدا دهێتە هەژمارتن  ل دەرڤەی ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا. هەروەسا بەهرەمەنترین یاریزانێن ژاپونێ گەلەك جارا کوچ دکەن بەرەف تیمێن ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا ب رێکا شاندنێ. وەڵاتێن دیێن دیار د بوارێ بێسبۆڵی دا برتینە ژ کوریا باشوور ( کو ئەوان سیستەمەکێ  تایبەتێ شاندنێ هەی بۆ ئێکەتیا سەرەکی یا بێسبوڵێ ل ئەمریکا) و مەکسیك و ئەمریکا لاتین و وڵاتێن کاریبی.

تەپا پێی یا ئەمریکی

یاریا فوتبوڵ ل ئەمریکا، (ئانکو تەپا پێی یا ئەمریکی بگشتی  دهێتە نیاسین ل ئەوروپا و ئۆسترالیا)  ل ساڵێن ۱٨۹۰ بوویە یاریەکا پیشەیی  ب ڕێکا پروسەیەکا هێدی هیدی و بدزیڤە ل دەستپێکێ. پوج هاڵی فینگەر و هەڕوەسا بێن "یێ بەرنیاس ب سپورت دونێڵی" ئێکەم یاریکەر بوون کو پارە وەرگرتین بەرامبەر یاریکرنێ ل ساڵا ۱٨۹۲. ئێکەتی یێن دەڤەرێن شیکاگو و پنسلڤانیا و ئوهایو و هەڕوەسا نیویورك دگەل هەڤ ئێك گرتن ل ساڵێن ۱۹۰۰ هەتا ۱۹۱۰ و ئێکەتیا فوتبوڵا پیشەیی یا ئەمریکی ل ساڵا  ۱۹۲۰ دامەزراند. ئێکەم یاری پشتی دامەزراندنا  ئێکەتیا فوتبوڵا پێشەیی یا ئەمریکی هاتە ئەنجام دان  ل ۲٦ ئێلونا ۱۹۲۰ ل داگڵس پارك لسەر گزیرتا ڕوك ل ویلایەتا ئیلینۆی کو تێدا تیما ئیندیپێندینت شیا تیما پۆڵ یادیەڵز یا نمونەی ب ٤٨ خاڵ بەرامبەر سفر خوسارەت بکەت. ئێکەم ڕویبڕی بونا یاری یێت گەرم دناف لیگایێ دا  ڕویدا پشتی  حەفتیەکێ  کو تیما دێتۆن شیای تیما کوڵومبس ب ۱٤ خال بەرامبەر سفر خوسارەت بکەتن  و تیما ڕوك ئایلند تیما مانسی خوسارەت کر ب ٤٥ خال بەرامبەر سفر.

پاسێن بۆ لایێ پێش گەلەك دکێم بوون و یا قەدەغە بوو خۆنزیکرن ژ تەنیشتاڤە  و یاریزانان هەفڕکی دکر لسەر هێرشبرن و بەرگریێ دا. ژبەر پارە کێمیێ د ڤی ماوەیدا جورج هاڵاس "یاریزانێ پیشەیی بێسبۆڵا ئەمریکی" ناچار بوو کەلوپەلا هەلگریت و بەیان نامێت ڕوژنامەڤانی بنڤێست و پلێتا بفروشیت و گوزەکێت یاریزانا بپێچیت و و یاریێ بکەت و هەروەسا ڕاهێنەرەیێ بوو یانەیا دیکەیتر بکەت. نوکە یاری یێ ئێکەتیا بێسبۆڵێ بشێوی ١٦ یاریان دهێنە ڕێکخستن بەلێ تا ساڵا ١٩٢٠،  یاری دهاتن کرن بێ سەرپەرشتیا ئێکەتی یێ و یاری دهاتنە ئەنجام دان دناڤبەرا تیمێن کولێجا بێی کو چ پێڤەرێت فەرمی بهێنە پیرەوکرن.

وەرزێ دەستپێکێ گەلەک یێ سەخت بوو. یاری ب ساڕێڤە دهاتنە پێشوازیکرن ژ لایێ جەماوەری ڤە و تەنانەت ژ لایێ ڕۆژنامەگەری ڤە ژی. ب گورەی کتێبا "پیستێ بەڕازی: ساڵێن دەستپێکێ یێن توپا پێ" کو ژ لایێ ڕۆبرت و. پیتەرسۆن هاتیە نڤیسین، یاری یێن ئێکەتیا توپا پێ یا ئەمریکی یا پیشەیی وەک ناڤنجیەک تەنها ٤،٢٤١ تەماشەڤان ل خوە کوم دکرن. ب گورەی یاسایێن ئێکەتی یێ، پێتڤی بوو هەر تیمەک بڕی ١٠٠.٠٠ د.ع دۆلاران بدەن وەک بێبژار داکو بشێت بەشدار ببیت، بەلێ چ تیمەکێ وەنەکر. ئەو وەرز ل ١٩ کانینا ئێکی ب دووماهیک هات. ل دووماهیکا ئەڤی وەرزی چ پالاوتن نەبوون و پتر ژ چار مەهان بوری هەتا ئەڤ لیگە گەهەشتیە قارەمانی یێ. هەر وەکی تیمێن کولێجا بو چەندین ساڵ دکر، ئێکەتیا توپا پێ یا ئەمریکی یا پیشەیی سەرکەفتنا خوە دیار کر ب ئێک کارت ڕاکێشانەک. ل بەروارێ ٣٠ نیسانا ١٩٢١، نوینەرێن تیمان دەنگێ خوە دا ئارکۆن پرۆس ئەوێ شیای هەتا دوماهیکا وەرزی چ جارا خوسارەت نەبیت و شیا هەشت جارا بسەرکەڤیت و سێ جارا ئێکسان ببیت و شیا تەنها حەفت خالا بدەست خوە ڤە بینیت.