Bikarhêner:Balyozxane/badînî/کەلتوور د دەمێ جەنگێ ساردا Keltûr di demê cengê sar da

Ev gotar li ser ckb.wiki ji hêla I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 ve bi badînî hatiye nivîsîn. Eger hûn karibin ji kerema xwe re transkrîbeyî herfên latînî bikin û rûpelê bar bikin sernavê gotarê

جەنگێ سار ڕەنگ ڤەدا ل موزیک و فلیما و کتێبا و تەلەفزیۆنێ و کەناڵێن دی یێن ڕاگەهاندنێ هەر وەسا ل وەرزش و بیر و باوەر و ڕفتارێن کۆمەڵایەتی. ڕەگەزێکی سەرەکی ل جەنگێ ساڕ بریتیی بوو ل گەفا بکارئینانا چەکێ ئەتومی و هەر وەسا بابەتێ سیخوڕی یێ. گەلە  ک کارێن هونەری جەنگێ ساڕ وەکی بنەمایەک بکار دئینن یان ژی ڕاستەوخو بەشدار دبن ل جەنگەکا خەیالی دناڤبەرا ویلایەتێن ئێکگرتی و ئێکەتیا سۆڤێت. ل ساڵێن ١٩٥٣ – ١٩٦٢ بۆ ئێکەم جار تێگەها جەنگێ ساڕ کەفتە بوارێ کەلتوورا گشتیدا و سەرنجا خەلکی بوخۆ ڕاکیشا. ژبو زێدەتر ئاگەژبوون ل دیرۆکا ویلایەتێن ئێکگرتی د وێ قۆناغێدا بزڤڕە بابەتێ ویلایەتێن ئێکگرتی ل ساڵێن پێنجیادا.

ئەدەبیاتێن خەیالی: جیرۆکێن سیخوڕی یێ

چیرۆکێن خەیالی ببون بەشێکی گرنگ لە کەلتوورا میللی د دەمێ جەنگێ ساڕدا ل ڕۆژهەلات و ڕۆژئاڤادا و گەلەک ڕۆمان و فلیم وەسا دیارکرن کو جیهان د ڕەوشەکا مەترسیدار و دووبەرەکانێ دایە. کۆمەڵگەها سۆڤێتی گەلەک خوین گەرم دبوو دەمێ ئەو چیرۆک دخواندن ل سەر وێ هندێ کو چەوا دەزگەهێ هەواڵگریا سۆڤێتی (KGB) شیا پیلانێن دەزگەهێ هەواڵگریا ئەمریکی (CIA) و دەزگەهێ هەواڵگریا بەریتانی (MI6)و دەزگەهێ هەواڵگریا ئیسرائیلی (موساد) ژناڤ ببەتن. پشتی ساڵا ١٩٦٣، فلمێن هولیوود کارمەندێن دەزگەهێ هەواڵگریا ئەمریکی (CIA) وەکی پەهلەوان نیشان ددان (هەر وەکی د زنجیرا تەلەفزیونی یا کۆمێدی گێت سمارت) یان ژی وەکی مرۆڤێن چنە نیشان ددان (هەر وەکی د فلمێ ئولیڤەر ستۆنی دا ل ساڵا ١٩٩٢).

کتێب و بەرهەمێن دیتر

• جەنگا ئەتۆمی کو ژ لایێ پۆڵ لینبێرگەر هاتیە نڤێسین ل سالا ١٩٤٩ کو ئێکەم ڕۆمان بوو ل سەر سیخوڕی یێ ل جەنگێ ساڕدا.
• ژناڤچوونا بابل – پات فرانک
• ڕووناهیا کڤانی – ئێرێک هاری
• بێرتس ڤحدارە بێتراکتێلسەر – ئاندەرز جاکۆبسۆن و سۆرێن ئۆڵسۆن (١٩٩٠)
• لاندەکا پشیکێ – کورت ڤۆنیگۆت
• خولی بسەران – ئورسالا لە گوین
• سپێدە باش هەڤاڵان – ئۆنجاکی
• ڕۆژا ڕابوونێ – برێندان دوبۆس
• ئاڤابوونا ٢٠٠٠ – یاریەکا ب نوورە
• ڕابوونا باکووزا سووڕ – تۆم کلانسی (١٩٨٦)
• ١٩٨٤ – جۆرج ئۆرویل
• فرێدرێک فۆرسیس هندەک ڕۆمانێت پۆلیسی نڤیسین وەکی "پرۆرۆکۆلێ چارێ"
• بەربژێری مەنکوری – ریچارد کۆندۆن
• قوربانی – گراهام ماستەرتۆن
• ئوستایێت فێڵبازی یێ – نڤیسینگەها لیکۆلینێت فیدرالی FBI
• گلاسنۆست – کو ب زمانی ڕووسی هاتبوو نڤیسین
• ئەمریکی یێ کرێت – ویلیام لێدەر و یوجین بوردیک
• ڕوژەک د ژیانا ئیڤان دینیسۆڤیچ – ئەلیکساندەر سۆلزهینیتسین

سینەما

سینەما وەک پروپاگندێن بەروخت بو جەنگێ ساڕ

د جەنگی ساڕ دا، فلم دهاتنە بکار ئینان وەک ئامێرەک بۆ کارتێکرن و کۆنترۆڵکردنا ڕایا گشتی یا ناڤخۆیی. ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکی و ئێکەتیا سۆڤێت سەنگەیەکا گەلەک د ئێخستنە سەر پروپاگندێ بو کارتێکرن ل سەر هزر و سوزێن خەلکی ل سەرانسەرێ جیهانێ ب تایبەتی ب ڕێکا فلمان. ئەو فلمێن کو ژ لایێ هەردوو لایا دهانتنە بەرهەم ئینان تیشک دئێخستە سەر لایەنێن جوراجۆرێن ناکۆکی یێ دناڤبەرا هەردوو زلهێزان هەر وەسا ئامانجا ئەڤان فلما کارتێکرنە ل سەر رایا ناڤخویی و نیڤدەوڵەتی. ئەو جوداهیا دناڤ پێشکەفتنا پیشەسازیا فلمان دناڤبەرا ئەمریکا و ئێکەتیا سۆڤێت وەل ئەمریکا کر کو باشتر ئەڤی ئامێری بۆ خوە بکار بینن. ژ بەر هندێ ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکی یا بەرهەڤ بوو کو ڤان بەرهەمێن سینەمایی بکار بینیت بو کارتێکرنا ڕایا گشتی ب شێوەیەکێ چالاک کو ئێکەتیا سۆڤێتی نەدشیان ڤی تشتی بکەت. ئەمریکیا کار دکر بۆ مفا وەرگرتن ژ سینەمایێ بو قەرەبووکرنا پاشکەفتنا وان د بوارێن چەکێن ئەتومی و تەکنەلۆژیایا ئاسمانی. بکارئینانا فلمان بو بەڵاڤکرنا پڕوپاگندان وەل سینەمایێ کر وک ببیتە گوڕەپانەکا دی یا جەنگێ ساڕ.

سینەما ئەمریکی

ئەمریکیا مفا وەرگرت ژ پێشکەفتنا وان د باورێ کارێ سینەمایی ئەگەر بەراورد بکەین دگەک ئێکەتیا سۆڤێت و ئەوان سینەما بکارئینا وەک ڕێکەکا دی بو دروستکرنا دوژمنێ شیوعی. ل ساڵێن دەستپێکا جەنگێ ساڕ (١٩٤٨-١٩٥٣) حەفتێ فلمێن دژە شیوعی هاتنە بەرهەم ئینان. فلمێن ئەمریکی بەحسێ گەلەک لایەنان دکر و گەلەک جۆر فلم ژی بکار د ئینان و ئەڤەژی وەل سینەمایا ئەمریکی بکەت کو ب پێش سینەما ڕووسی بکەڤیت. هەر چەندە تەماشەڤانان گەلەک خوین گەرم نەبوون دژی شیوعی و دژی جەنگێ ساڕ، بەڵی ئەو فلمێن دهاتنە بەرهەم ئینان ب ئاشکرا د سەرکەفت بوون ل پڕوپاگندێن ئەمریکا و ئێکەتیا سۆڤێت. ئەو فلمێن ئەمریکی ئەوێن دهاتنە بەرهەم ئینان دڤێ ماوێدا گەلەک تەماشەڤانێن ڕووسی ژی هەبوون. ژبەر هندێ ئێکەتیا سۆڤێت پشتی هنگی ئەوان ژی هندەک فلم بەرهەم ئینان بو نەهێلانا دژاتیا هزرا شیوعی.

هندەک ڕێکخراوان ڕۆلەکی دیار هەبوو د کۆنترۆڵکرنا پیشەسازیا فلمان ل هۆڵی یوود ب بباشترین شیوە کو بەرژەوەندی یێن ئەمریکی بپاریزیت وەک کۆمەڵا کاسولیکی یا ماقوولی یێ و ڕێڤەبەریا ڕەفتارێن بەرهەم ئینانێ. ئەڤان هەردوو دەزگەهان کار دکر وەک دوو ڕێکخراوێن پارێزگەر بۆ کۆنترۆڵکرنا بەشەکێ مەزن ژ ئەوان بەرهەمان کو دهاتنە دروست کرن لە دەستپێکا جەنگێ ساڕ. ئەڤان دەزگەهان ئەو بەرهەم بێژین دکرن ئەگەر ب نەرێنی کارتێکرن هەبا ل سەر لایەنێن مۆڕال یان ژی ئەوێن ئەمریکا وەسا نیسان ددەن کو یا ژێردەستە. ئێکەتیا بەهەمهێنەران بو پاراستنا هێمایێن ئەمریکی کار دکر داکو دڵنیا بن کو هەمی فلمان ب ئاشکرا نیشتمان پەروەری یێ نمایش دکەن. بلی ڤان دەزگەهان، نڤیسینگەها لیکۆڵینێت فیدراڵی ژی ڕۆڵەکی گەلەک یێ بەرچاڤ هەبوو ل بەرهەمهینانا فلمان و ئەڤەژی وەل ڤێ دەزگەهێت دکر کو ل گەلەک ئالیان پیشەسازیا فلمان کۆنترۆڵ بکەت. بو نموونە ئەڤێ دەزگەهێ چاڤدێریا کارێ هۆڵی وود دکر و فلمێن شیوعی ڕەشلیست دکرن و ب دزیڤە کار دکر ل لێژنا ناڤەندیا جڤاتا نوینەران و پاڵپشتیا بەهەمئینانا وان فلان دکر کو نڤیسینگەها لێکۆڵینێت فیدراڵی وەسا نیشان ددا کو پارێزەرێ ملەتێ ئەمریکییە. هەر وەسا نڤیسینگەها لێکۆڵینێت فیدراڵی پشتەڤانیا بەرهەمئینان هندەک فلمان دکر وەکی فلمێ "هۆئاکستەرز" کو دژە شیوعی بوو.

ل ساڵێن شێستا، هۆڵی وودێ دەست ب بەرهەمئینانا فلمێن سیخوڕی یێ کر ژبو درستکرنا دوژمنەکی ب ڕێکا فلمان. بەری هنگی کاریگەریا جەنگێ ساڕ دهاتە دیتن ل زوربەیا جۆرێن فلمێن ئەمریکی. بەلێ ل دەستپێکا ساڵێن شێستا فلمێن سیخوڕی یێ ب چالاکی هاتە بکارئینان وەک چەکەک بو ڕووبرووبوونا دناڤبەرا هەردوو سیستەمین جیهانی. هەردوو ڕەخا هەوڵ ددا ترسا و شەپرزەییەکا مەزن دروست بکەن ل دەف تەماشەڤانا ب ڕێکا بەرهەم ئینانا ژمارەیەکا زۆر ژ فلمێن سیخوڕی یێ. ئەڤان فلمان دوژمن وەسا نیشان ددا داکو تەماشەڤانێن هەردوو لایا هەست ب نیگەرانییەکا گەلەک بکەن دەربارەی گەفێن نافخویی و دەرەکی.

سینەمایا سوڤێتی

ل ساڵێن ١٩٤٦-١٩٥٤، ئێکەتیا سۆڤێت زاری ئەمریکا کر و سینەما بکارئینا وەک چەکەک. هەردوو دەزگەهێن ستۆدیۆیێن ئێکگرتی یێن فلما و لێژنا کاروبارێن فلما چاڤدێریا شەرێ جەنگێ ساڕ دکر. دەمێ فەرمانڕەواییا ستالینی فلم ل ژێر سنوورێن گەلەک توند دهاتنە چێکرن. پەیوەندییەکا گەلەک بهێز هەبوو دناڤبەرا سینەما و حکوومەتێ. هندەک فلم دهاتنە قەدەغەکرن ئەگەر گەلەک نیشتمان پەروەری تێدا نەبا. دگەل هندێ ئێکەتیا سۆڤێت ژمارەیەکا زۆر ژ فلما بەرهەم ئینا بۆ پڕوپاگندا.