Çavkaniya Bikarhêner:Baran Agir/dewleta sefewiyan bibîne


'''Dewleta Sefewiyan''' an jî '''Dewleta Sefewî''' yan '''Sefewî ya Îran''' ({{bi-fa|صفویان}}), dewleteke [[Kurd]] dîrokî ye ku di navbera salên 1501 û 1736an de [[Azerbaycan]], [[Îran]], [[Ermenistan]], [[Îraq]], [[Efxanistan]], [[Tirkmenistan|Turkmenistan]] û beşek ji [[Kurdistan]]ê di nav sîndorê xwe mezin kiriye. Xanedana Sefewiyan de [[fars]], [[azerî]] û [[kurd]]an xwe cih girtiye. Şahê Sefewî yê mezin [[Şah Îsmaîl]]ê Yekem di 17 'ê Tîrmeha 1487'an de li Erdebîlê li Merta û Şêx Haydar ji dayik bû. Bavê wî Haydar, şêxê tariqa/rêbaza Sefewî û rasterast neviyê damezrênerê wê yê [[kurd]] Safî-ad-din Erdebîlî bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=uAzGTtWlp7gC&redir_esc=y|title=Frontier Nomada of İran : A political and Social History of the shahsevan|last=Tapper|first=Richard|publisher=Oxford Universty Press. p.39.|year=1997|isbn=978-0521583367|quote=The Safavid Shahs who ruled Iran between 1501 and 1722 descended from Sheikh Safi ad-Din of Ardabil (1252–1334). Sheikh Safi and his immediate successors were renowned as holy ascetics Sufis. Their own origins were obscure; probably of Kurdish or Iranian extraction ...}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=EwB7Zo7lVp0C&redir_esc=y|title=Mulla Sadra's Transcendent Philosophy|last=Kamal|first=Muhammad|publisher=Ashgate Publishing, Ltd. p. 24.|year=2006|isbn=978-0754652717|quote=The Safawid was originally a Sufi order whose founder, Shaykh Safi al-Din, a Sunni Sufi master descended from a Kurdish family ...}}</ref>

Yek ji xanedanên serdest ên herî giring ya Îranê ji salên 1501 heta 1736an bû.<ref>{{cite encyclopedia|last=|first=|title=SAFAVID DYNASTY|encyclopedia=Encyclopædia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/safavids}}</ref> Xanedanîya Sefewîyan resenîya xwe ji Sofîtî ya rêbaza/terîqeta Sefewî digirt, ku di bajarê Ardabil ya herêma [[Azerbaycan]] a [[Îran|Îranê]] hate damezrandin. Ew xanedanîyek Îranî/Êranî ya bi eslê xwe [[Kurd]] bû,<ref>*Matthee, Rudi. (2005). ''The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900''. Princeton University Press. p. 18; "''The Safavids, as Iranians of Kurdish ancestry and of nontribal background (...)"''.
*Savory, Roger. (2008). ''EBN BAZZĀZ''. ''Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 1''. p. 8.</ref> lê di dema fermandarîya wan de ew bi payebilindên Tirkman,<ref>Roemer, H.R. (1986). "The Safavid Period" in Jackson, Peter; Lockhart, Laurence. ''The Cambridge History of Iran, Vol. 6: The Timurid and Safavid Periods''. Cambridge University Press. pp. 214, 229

Blow, David (2009). ''Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend''. I.B.Tauris. p. 3

Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. (1998) ''ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ''. ''Encyclopaedia Iranica Vol. VIII, Fasc. 6'', pp. 628-636

Ghereghlou, Kioumars (2016). ''ḤAYDAR ṢAFAVI''. ''Encyclopaedia Iranica''</ref> Gurcî,<ref>Aptin Khanbaghi (2006) ''The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early''. London & New York. IB Tauris. {{ISBN|1-84511-056-0}}, pp. 130–1</ref> Çerkez,{{sfn|Yarshater|2001|p=493}}{{sfn|Khanbaghi|2006|p=130}} û Yewnaniyên pontî<ref name="Anthony Bryer 1975">Anthony Bryer. "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", ''Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29'' (1975), Appendix II "Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond"</ref>  re zewicîn. Sefewiyan ji bingeha xwe li [[Erdebîl (parêzgeh)|Erdebîl]], kontrola xwe li ser beşên Îrana Mezin ava kir û nasnameya îranî ya herêmê piştrast kirin, <ref>''Why is there such confusion about the origins of this important dynasty, which reasserted Iranian identity and established an independent Iranian state after eight and a half centuries of rule by foreign dynasties?'' RM Savory, ''Iran under the Safavids'' (Cambridge University Press, Cambridge, 1980), p. 3.</ref> ji Împeratoriya Sasanî ve, bi vî rengî, bûn yekemîn xanedana xwecihî ku dewletek neteweyî wek Îran tê naskirin bi fermî ava kirin.<ref>Alireza Shapur Shahbazi (2005), "The History of the Idea of Iran", in Vesta Curtis ed., Birth of the Persian Empire, IB Tauris, London, p. 108: "Similarly the collapse of Sassanian Eranshahr in AD 650 did not end Iranians' national idea. The name "Iran" disappeared from official records of the Saffarids, Samanids, Buyids, Saljuqs and their successor. But one unofficially used the name Iran, Eranshahr, and similar national designations, particularly Mamalek-e Iran or "Iranian lands", which exactly translated the old Avestan term Ariyanam Daihunam. On the other hand, when the Safavids (not Reza Shah, as is popularly assumed) revived a national state officially known as Iran, bureaucratic usage in the Ottoman empire and even Iran itself could still refer to it by other descriptive and traditional appellations".</ref>
[[File:گستره_سلطنت_صفویان_و_پرچمهایشان.jpg|thumb|Mezinbûna Dewleta Sefewiyan ]]

Sefewî ji sala 1501 heya 1722an piştî zayînê fermandar bûn (nûjenkirinekî kurt serborî dibe ji 1729 heya 1736) û li bilindahiyê xwe, ewan hemû [[Îran|Irana]] îro, Komara [[Azerbaycan]], [[Behreyn]], [[Ermenistan]], Rojhilata [[Gurcistan|Gurcistanê]], hin beşên Bakûrê [[Qefqasya|Qefqazê]], [[Iraq]], [[Efxanistan]] û her weha hin deverên [[Tirkiye]], [[Sûrî]], [[Pakistan]], [[Tirkmenistan]] û [[Ûzbêkistan]] kontrol kirin.
 
Tevî bi têkçûna wan di sala 1736an de, mîrata ku wan li paş de hiştin vejîna Îranê bû, ku wekî asêgeha aborî di navbera Rojhilat û Rojava de dimaya, damezrandina dewletek bi bandor û bîrokrasî li ser bingeha "kontrol û hevsengî", dahênanên wan ên mîmarî û çavdêriya/patronaja wan ji bo hunerên bedew. Her weha sefewiyan bi belavkirina [[Şiîtî|şiîtiyê]] diwazdehî ya îslamî li Îranê û li beşên mezin ên Qefqazê, li [[Anatolya]] û [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]], heta serdema îro jî şopa xwe hiştine.<ref> https://en.wikipedia.org/wiki/Safavid_dynasty </ref>

Dewleta Sefewiyan navê xwe ji [[Sefiyedînê Erdebîlî]] hildigire. Sêx Safiyedîn, xwediyê rêbazeke cuda ya dînî di nav sunîtiyê de. Kurdbûna vê malbatê ji Şêx Safiyedîn destpê dike ku tê îdia kirin bi eslê xwe Şêx Safiyedîn ji [[Kurdistan|Kurdistanê]] çûye Azerbaycanê û li wir maye. Her wiha wek tirkmenekî jiyaye. Kurê neviyê Şêx Safiyedîn, Şêx Cineyd e. Di postê şêxitiyê de serdikeve û gelek mirîdan li derdora xwe kom dike. Heta ku êdî tesîreke mezin li dewletên wî wextî dike. Yek ji van dewletan Aqoyunlî bûne ku dixwast Şêx Cineyd vekêşe aliyê xwe. Bi peydabûna vê tifaqê Şêx Cineyd li gel xwîşka serokê Aqoyunliyan, Hesenê Dirêj, bi Halime Begum re dizewice. Kurê Şêx Cineyd, Şêx Heyder jî li gel keça Hesenê Dirêj Halime Begum Alemşah re dizewice. Di vê zewacê de [[Şah Îsmaîl]] çêdibe.

== Paşîya wan ==

Dîroka Safewiyan bi damezrandina [[Terîqeta Sefewiye|Safewiyê]] ji aliyê damezrênerê wê yê bi nav û deng [[Sefiyedînê Erdebîlî|Safî-ed-dîn Erdebîlî]] (1252-1334) dest pê dike. Safî Eldîn di sala 700/1301ê de serokatiya [[Terîqeta Zahidiye|Zahediyeyê]] ku li herêma [[Sofîtî|Gîlanê]] bû û ji destê mamosteyê ruhanî û xezûrê xwe [[Zahidê Gîlanî|Zahed Gîlanî]] girt. Ji ber karîzmaya mezin a ruhî ya Safî El-Dîn, ev ferman piştre bi navê Sefewîyê hatîye binavkirin. Fermana Sefewiyan di demeke kurt de li bajarê Erdebîlê bandorekî mezin bi dest xistîn û Hemdullah Musteufî diyar kir ku piraniya xelkê Erdebîlî peyrewên Safî Eldîn bûn.

Helbesta olî ya Safî El-Dîn, ku bi [[Zimanê azerî yê kevn|zimanê Azerî yê Kevin]]  -zimanekî [[Zimanên îranî|îranî yê bakur]]-rojavayî yê ku niha ji holê rabûye- hatiye nivîsandin û bi parafrazeke farisî ya ku alîkariya têgihîştina wê dike, heta roja îro maye û xwedî girîngiyeke zimanî ye. <ref name="Yar" />

Piştî Safî El-Dîn, serokatiya Sefewiyan derbasî Sedr El-Dîn Mûsa bû (794/1391–92). Ferman di vê demê de veguherî tevgereke olî ku li seranserê Îran, Sûriye û Asyaya Biçûk propagandaya olî dikir û bi îhtîmaleke mezin eslê xwe yê şafiî yê sunnî di wê, wekî demê de parastibû. Serkirdayetiya fermanê ji Sedr ud-Dîn Mûsa derbasî kurê wî Xwadja Elî (1429) û paşê jî ji kurê wî Îbrahîm (1429–47) re derbas bû.

[[File:Qezelbash.JPG|thumb|[[Qizilbaş|Manekîna]] leşkerê ''qizilbaş'' ya Sefewî, ku qesra sor a taybet nîşan dide (Qesra Se'dabad, Tehran)]]

Dema ku Şêx Cuneyd kurê Îbrahîm di sala 1447an de serokatiya Sefewî kir, dîroka tevgera Sefewiyan bi awayekî radîkal hat guhertin. Li gorî dîroknas Roger Savory, "Şêx Cuneyd bi desthilatdariya giyanî ne razî bû û ew li hêza maddî geriya." Di wê demê de, xanedana herî bi hêz li Îranê [[Qereqoyûnî]], "Berxa Reş" ye, ku hakimê wan Cehan Şah ferman da [[Erdebîl, Îran|biterikîne]] an na ew ê wêran û wêraniyê bîne ser bajêr. <ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia|year=2012|title=Ṣafawids|encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam#2nd edition, EI2|Encyclopaedia of Islam, Second Edition]]|publisher=[[Brill Publishers]]|location=[[Leiden]] and [[Boston]]|author-link=Roger Savory|orig-year=1995|editor-last=Bosworth|editor-first=C. E.|volume=8|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0964|isbn=978-90-04-16121-4}}</ref> Cûneyd ji hevrikê Kara Koyunlu Cîhan Şah, [[Aqqoyûnî|Aqqoyûnî (Turkmanên Pezê Spî)]] Xan [[Uzun Hasan|Uzun Hesen]] re pena digere û têkiliya xwe bi xwişka Uzun Hesen û Xedîce Begum re zewicandiye. Cûneyd di dema ketina nav axa [[Dewleta Şirvanşahê|Şîrvanşah]] de hat kuştin û kurê wî Heyder Safewî şûna wî girt.

Haydar bi Merta 'Alamşah Begom, <ref name="Anthony Bryer 1975">Anthony Bryer. </ref> keça Uzun Hesen ra zewicî, ku [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl I]], damezrînerê xanedana Sefewîyan anî dinyayê. Diya Martayê Theodora - ku bi navê Despina Khatun <ref>Peter Charanis. </ref> tê zanîn - prensesa [[Pontos|Yewnanî ya Pontîk]] bû, keça Komnenosê Mezin [[Împeratoriya Trebzonê|John IV ê Trebzond]]. Di berdêla parastina Komnenoyên Mezin ji Osmaniyan de bi Uzun Hesen re <ref>Anthony Bryer, ''open citation'', p. 136.</ref> zewicî.

Piştî mirina Uzun Hesen, kurê xwe Yaqûb ji ber zêdebûna bandora olî ya Sefewi, xwe di xetereyê de dibîne. Yaqûb bi Şîrvanşah re hevalbendî kir û di sala 1488 de Heyder kuşt. Di vê demê de, piraniya Sefewiyan eşîrên koçer ên Ogûzên Tirk- axêv ên ji [[Anatolya|Asyaya Biçûk]] û [[Azerbaycana Rojhilat (parêzgeh)|Azerbaycanê]] bûn û ji ber ku serên wan ên sor ên cuda bi navê [[Qizilbaş]] "Seriyên Sor" dihatin naskirin. Şervanên Qizilbaşê, peyrewên ruhanî yên Heyder û çavkaniya hêza leşkerî û siyasî ya Sefewi bûn.

Piştî mirina Heyder, Sefewî li dora kurê wî Elî Mîrza kom bûn, ku ew jî ji aliyê Yaqûb kir û hat şopandin û piştre hat kuştin. Li gorî dîroka fermî ya Sefewi, Elî beriya wefat bike, birayê xwe yê ciwan Îsmaîl weke rêberê ruhanî yê Sefewiyê destnîşan kiribû. <ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia|year=2012|title=Ṣafawids|encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam#2nd edition, EI2|Encyclopaedia of Islam, Second Edition]]|publisher=[[Brill Publishers]]|location=[[Leiden]] and [[Boston]]|author-link=Roger Savory|orig-year=1995|editor-last=Bosworth|editor-first=C. E.|volume=8|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0964|isbn=978-90-04-16121-4}}</ref>
== Dîrok ==

=== Damezrandinê Xanedan ji aliya Şahê Ismaîl I (1501 heya 1524) ===
[[File:Ismail_declares_himself_shah_by_entering_Tabriz,_Chingiz_Mehbaliyev.jpg|rast|thumb|[[Şah Îsmaîl|Îsmaîl]] bi ketina [[Tewrêz|Tebrîzê]] xwe "Şah" dide zanîn; leşkerên wî li ber Argê Tebrîzê, ''wênesaz Çingiz Mehbaliyev'', di koleksiyona taybet in.]]
Piştî hilweşîna [[Împeratoriya Tîmurî]] (Sala 1370–1506), Îran ji aliyê siyasî ve perçe bû, û bû sedem ku hejmarek tevgerên olî derketin holê. Hilweşîna desthilatdariya siyasî ya cîhek çêkir ku tê de çendîn civakên olî, bi taybetî yên Şîtî dikarin derkevin pêş û girîng bin dest xistin. Di nav wan de çend biratiyên sofiyan, Hurûfî, Nûqtewî û Muşe'îyiyan hebûn. Di nav hereketên curbeçûr de, Qizilbaş ya Sefewî di warê siyasî de ya herî berxwedêr bû û bi sedema serkeftina wê Şah Îsmaîl I di sala 1501an de navdariya siyasî bi dest xist. <ref>Virani, Shafique N. ''The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation'' (New York: Oxford University Press), 2007, p.113.</ref> Dema damezrandînê Îrana Sefewî ji aliya Şah Ismail, ev Dewlet gelek herêmî xwe perçe kir. <ref>The writer Ṛūmlu documented the most important of them in his history.</ref> Revêberîya Herêmen Sefewîya Îranê ev in:

* Huseyn Bāyqara, hîkûmdarê Tîmûrî ya Heratê
* Alwand Mîrza, [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] Xanê [[Tewrêz|Tebrîzê]]
* Murad Beg, [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] mîrê Iraq el-Ecem
* Farro <u>kh</u> Yaṣar, şahê Širvan
* Badî Alzaman Mîrza, mîrê herêma yê [[Belx|Bal <u>kh</u>]]
* Huseyn Kiya Çelevî, mîrê herêmî yê [[Simnan|Semnanê]]
* Murad Beg Bayandar, mîrê herêmî yê [[Yezd|Yezdê]]
* Sultan Mahmud ibn Nizam El-Dîn Yehya, hîkûmdarê Sîstanê
* Çend mîrên herêmî yên [[Mazenderan (parêzgeh)|Mazenderan]] û [[Gîlan (parêzgeh)|Gîlanê]] wek: Bisotûn II, Eşref îbn Tac el-Dewle, Mîrza Elî û Kiya Huseynê II 

==== Rabûna û mezinbûna Şah Îsmaîl I ====
[[Wêne:Сефи_1-й_1629-42.jpg|thumb|Yek ji yekem kiryarên ku ji hêla Şah [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl I]]]] yê xanedana Sefewî ve hat kirin, îlankirina mezheba [[Şiîtiya dozdeh îmaman|dwanzdeh]] a [[Şiîtî]] wek ola fermî ya Împaratoriya wî ya nû-damezrandî ya Farisî bû, ku bû sedema aloziyên mezhebî li [[Rojhilata Navîn]] dema ku wî goran hilweşand. ji xelîfeyên Ebasî, Îmamê Sunî Ebû Xanîfe [[Ebû Henîfe|El-Nûman]], û [[Sofîtî|Sûfî misilmanê]] [[Ebdulqadirê Geylanî|asê Ebdulqadir Gîlanî]] di sala 1508 de.

Xanedana Sefewî di sala 1501an de ji aliyê Şah [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl I]]  hatiye damezrandin.<ref name="ismailsafaviiranica">"Ismail Safavi" ''Encyclopædia Iranica''</ref> Paşnava wî tê nîqaşkirin: zimanê ku wî bi kar aniye ne bi zimanê "nijad" an "neteweya" wî re ye û ji dayikbûnê, duzimanî bûyê.<ref name="Mino">V. Minorsky, "The Poetry of Shāh Ismā‘īl I", ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'', University of London 10/4 (1942): 1006–53.</ref> Esle Îsmaîl niv [[kurd]] û niv pontûsî bi [[gurcî]] bû û tevlihev rasterast ji neviyên [[Yewnanên pontî|mîstîkê]] [[Sofîtî|misilman]] ê kurd Ṣūfî [[Sefiyedînê Erdebîlî|Şêx Safî El-Dîn]] bû. Bi ew rengî di rêza mîrîtîyên mezin ên fermana Sefewî de, berî hilkişîna wê bo xanedanek desthilatdar, yê dawî bû. Îsmaîl ciwanekî mêrxas û karîzmatîk bû, di warê baweriya xwe ya bi [[Şiîtî]] de xîretkêş bû û xwe bi eslê xwedê bawer dikir û di pratîkê de ji aliyê peyrewên xwe yên [[Qizilbaş]] ve dihat îbadetkirin.

Di sala 1500an de, Îsmaîl I ji bo tola mirina bavê xwe, Şêx Heyder, ku di sala 1488an de ji aliyê desthilatdarê Şîrvanşahê Ferrux Yassar ve hatibû kuştin, dagir kir . Paşê, Îsmaîl çû sefera fethê, [[Tewrêz|Tebrîz]] di tîrmeha 1501ê de girt, li wir xwe wek şahê Azerbaycanê danî ser text, <ref>Richard Tapper. </ref> <ref>Lawrence Davidson, Arthur Goldschmid, ''A Concise History of the Middle East'', Westview Press, 2006, p. 153.</ref> <ref>[http://concise.britannica.com/ebc/article-9377424/Safavid-dynasty ''Britannica Concise''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080120194533/http://concise.britannica.com/ebc/article-9377424/Safavid-dynasty|date=2008-01-20}}. </ref> xwe kir şahê [[Şahanşah|padîşahan]] (''[[Şah|şahanşah)]]'' Îranê <ref>George Lenczowski, "Iran under the Pahlavis", Hoover Institution Press, 1978, p. 79: "Ismail Safavi, descendant of the pious Shaykh Ishaq Safi al-Din (d. 1334), seized Tabriz assuming the title of Shahanshah-e-Iran".</ref> <ref>Stefan Sperl, C. Shackle, Nicholas Awde, "Qasida poetry in Islamic Asia and Africa", Brill Academic Pub; Set Only edition (February 1996), p. 193: "Like Shah Ni'mat Allah-i Vali he hosted distinguished visitors among them Ismail Safavi, who had proclaimed himself Shahanshah of Iran in 1501 after having taken Tabriz, the symbolic and political capital of Iran".</ref> <ref>Heinz Halm, Janet Watson, Marian Hill, ''Shiʻism'', translated by Janet Watson, Marian Hill, Edition: 2, illustrated, published by Columbia University Press, 2004, p. 80: "...he was able to make his triumphal entry into Alvand's capital Tabriz. </ref> û li ser navê xwe zîv dan û [[Şiîtiya dozdeh îmaman|Şî'îtîya Duwazdeh]] wek dînê fermî yê warê xwe îlan kir. <ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia|year=2012|title=Ṣafawids|encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam#2nd edition, EI2|Encyclopaedia of Islam, Second Edition]]|publisher=[[Brill Publishers]]|location=[[Leiden]] and [[Boston]]|author-link=Roger Savory|orig-year=1995|editor-last=Bosworth|editor-first=C. E.|volume=8|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0964|isbn=978-90-04-16121-4}}</ref> Damezrandina Şî'îtîya Duwazdeh wekî dînê dewleta Îranê ya Sefewî bû sedem ku [[Terîqet|fermanên]] ( ''terîqa'' ) yên Sûfî bi eşkereyî helwesta xwe ya Şî'î ragihînin, û yên din jî bi lez û bez Îslama Şî'î qebûl bikin. Di nav van de, damezrênerê yek ji rêzikên herî serkeftî yên Ṣûfî, Şah Ni'metullah Welî (m. 1431), ji îmamê yekem ê îsmaîlî, Mihemed îbn Îsmaîl, derketiye, wek ku di helbestekê de û herwiha di berhemeke din a wêjeyî ya neçapkirî de diyar dibe. . Tevî ku Şah Ni'metullah bi awakî mislimanekî sunnî bû jî, fermana Nî'metullahî piştî derketina xanedana Sefewîyan di demeke kin de pêbendbûna xwe bi Îslama Şîitîre ragihand. <ref>Virani, Shafique N. ''The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, A Search for Salvation'' (New York: Oxford University Press), 2007, 113.</ref>
[[File:Map_Safavid_persia.png|çep|thumb|250x250px|Berfirehiya împaratoriya Şah Îsmaîl li Rojavayê Asyayê]]

Tevî ku Îsmaîl I di destpêkê de bi tenê li Azerbaycan serdest bû, lê Sefewîyan di dawîyê de têkoşîna desthilatdarîyê li ser tevaya Îranê bi ser ketin, ku ev nêzî sedsalekê bû di navbera xanedan û hêzên sîyasî yên cuda de berdewam bû. Salek piştî serketina xwe ya li Tebrîzê, Îsmaîl I [[Ariyana Mezin|piraniya Îranê wekî beşek ji axa xwe]] girt <ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia|year=2012|title=Ṣafawids|encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam#2nd edition, EI2|Encyclopaedia of Islam, Second Edition]]|publisher=[[Brill Publishers]]|location=[[Leiden]] and [[Boston]]|author-link=Roger Savory|orig-year=1995|editor-last=Bosworth|editor-first=C. E.|volume=8|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0964|isbn=978-90-04-16121-4}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFSavory2012">[[Roger Savory|Savory, Roger]] (2012) [1995]. "Ṣafawids". </cite></ref> û di nav 10 salan de bi tevahî li ser hemû wê kontrol kir. Îsmaîl li pey rêza mîrên Îranî û Tirkmen bû, berî ku wî sernavê "Padişah-î-Îran" wergerînê, ku berê Uzun Hesen û gelek padîşahên din ya Îranê hebûn. <ref>H.R. Roemer, The Safavid Period, in Cambridge History of Iran, Vol. </ref> Siltanên osmanî ew wek ''şahê welatê Îranê û mîratgirê [[Cemşîd]] û Kay Xosrow bi nav'' kirin. <ref>"Iranian identity iii. </ref>

Di sala 1501ê de tenê bi xwedîkirina Azerbaycan, Şîrvan, başûrê Daxistanê (bi bajarê xwe yê girîng Derbendî ) û [[Ermenistan|Ermenîstanê]] dest pê kir, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=MOuVAgAAQBAJ&pg=PA43|title=Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces|last=Ward|first=Steven R.|publisher=Georgetown University Press|year=2014|isbn=978-1-62616-032-3|page=43|author-link=Steven R. Ward}}</ref> [[Ezirgan|Erzincan]] û [[Erzîrom|Erzirom]] di 1502an de, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LKpEBAAAQBAJ&pg=PA289|title=Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume II|last=Sinclair|first=T.A.|publisher=Pindar Press|year=1989|isbn=978-1-904597-75-9|page=289|author-link=Thomas Alan Sinclair}}</ref> [[Hemedan]] di 1503an de, [[Şîraz (Îran)|Şîraz]] û [[Kirman (Îran)|Kerman]] ketin destê wî. di 1504an de, [[Amed|Diyarbekir]], Necef û [[Kerbela]] di sala 1507an de, [[Wan (parêzgeh)|Wan]] di 1508an de, [[Bexda]] di 1509an de, Herat û her weha deverên din ên Xorasanê, di 1510an de. Di sala 1503an de qraltiya Kartli û Kaxetê jî kirin bindestên wî. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=PxQpmg_JIpwC&pg=PA165|title=Edge of Empires: A History of Georgia|last=Rayfield|first=Donald|publisher=Reaktion Books|year=2013|isbn=978-1-78023-070-2|page=165|author-link=Donald Rayfield}}</ref> Di sala 1511an de, [[Ûzbêk|Ozbek]] ên li bakur-rojhilat, bi serokatiya Xanê wan Mihemed Şeybanî, ber bi bakur ve, li ser çemê Oxûs, hatin ajotin, li wir êrîşên Sefewî berdewam kirin. Serkeftina diyarker a Îsmaîl li hember Ûzbek, yên ku piraniya Xorasanê dagîr kiribûn, sînorên rojhilatê Îranê misoger kir, û Ûzbek ji wê demê ve tu carî ji [[Çiyayên Hindokûşê|Hindûkûşê]] derneketin. Tevî ku Ozbekan car caran êrîşên xwe yên li Xorasanê berdewam kirin jî, împaratoriya Sefewî karîbû wan di tevahiya desthilatdariya xwe de li ber xwe bide.

==== Bi Osmaniyan re dest bi pevçûnan kirin ====
[[File:Battle_of_Chaldiran_(1514).jpg|thumb|Berhemên hunerî yên şerê Çaldiranê.]]

Ji bo Sefewiyan pirsgirêktir jî [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] ya cîranê hêzdar bû. Osmaniyan, xanedanekî [[Sunîtî|Sunî]], leşkerkirina çalak a eşîrên Tirkmen ên [[Anatolya|Anatoliyê]] ji bo doza Sefewiyan weke xeteriyeke mezin dihesiband. Ji bo ku li hemberî desthilatdariya Safewiyan a mezin bibe, di sala 1502 de, Sultan Bayezid II gelek misilmanên şîî bi zorê ji Anatoliyê sirgûnî deverên din ên warê Osmaniyan kir. Di sala 1511 de, serhildana Şahkulu serhildanek berfireh a alîgirê Şîa û Safewiyan bû ku ji hundurê împaratoriyê li dijî Împeratoriya Osmanî hate birêvebirin. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman World|last=Christine Woodhead|date=15 Dec 2011|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-49894-7|page=94}}</ref> Wekî din, di destpêka salên 1510an de sîyaseta Îsmaîl ya berfirehtir sînorên Sefewiyan ên li [[Anatolya|Asya Biçûk]] hîn zêdetir ber bi rojava ve birin. Osmaniyan di demeke kurt de bi êrîşeke mezin a Gaziyên Sefewî yên di bin serokatiya Nûr-Elî Xalîfa de ber bi Rojhilatê Anadoluyê ve bertek nîşan da. Ev kiryar hevdem bû di sala 1512an de bi ketina ser textê Osmanî ya Siltan Selîm I, kurê [[Casus belli|Bayezîdê]] II. <ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi Shah Ismail I] Retrieved July 2015</ref>

Di sala 1514an de Sultan Selîm I di Anatoliyê re derbas dibe û digihêje deşta Çaldiranê li nêzîkî bajarê [[Xoy|Xoyê]], li wir şerekî bi biryar çêbûye. Piraniya çavkaniyan qebûl dikin ku artêşa Osmanî bi kêmanî du qat ji artêşa [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl bû]]; <ref name="ismailsafaviiranica">"Ismail Safavi" ''Encyclopædia Iranica''</ref> bi ser de jî, osmaniyan xwedî avantajên topan bûn, ku artêşa Sefewiyan ji wan kêm bû. Li gorî dîroknas Roger Savory, "Rewşa Salim ew bû ku zivistanê li Tebrîzê bike û di bihara paşîn de dagirkirina Farisan temam bike. Lêbelê, serhildanek di nav efserên wî de yên ku nexwestin zivistanê li Tebrîzê derbas bikin, ew neçar kir ku ji nav axa ku ji hêla hêzên Sefewî ve hatî hilweşandin, heşt roj şûnda vekişe.” <ref name="ismailsafaviiranica" /> Tevî ku Îsmaîl têk çû û paytexta wî hat girtin jî, împaratoriya Sefewî rizgar bû. Şerê di navbera her du hêzan de di bin destê kurê Îsmaîl, împarator [[Tahmasp I]], û Sultan [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Sultanê]] Osmanî de berdewam kir, heta ku Şah Abbas di sala 1602 de ew herêm ji Osmaniyan winda kir.

Encamên têkçûna li Çaldiranê ji bo Îsmaîl jî psîkolojîk bûn: têkçûn baweriya Îsmaîl ya di serneketina wî de, li ser bingeha statûya wî ya îlahî ya îdia kiribû, hilweşand. <ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia|year=2012|title=Ṣafawids|encyclopedia=[[Encyclopaedia of Islam#2nd edition, EI2|Encyclopaedia of Islam, Second Edition]]|publisher=[[Brill Publishers]]|location=[[Leiden]] and [[Boston]]|author-link=Roger Savory|orig-year=1995|editor-last=Bosworth|editor-first=C. E.|volume=8|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0964|isbn=978-90-04-16121-4}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFSavory2012">[[Roger Savory|Savory, Roger]] (2012) [1995]. "Ṣafawids". </cite></ref> Têkiliyên wî yên bi peyrewên xwe yên Qizilbaş re jî bi awayekî bingehîn hatin guhertin. Hevrikiyên eşîrî yên di nav Qizilbashan de, ku berî têkçûna li [[Ebex|Çaldiranê]] bi awayekî demkî rawestiyan, yekser piştî mirina Îsmaîl bi rengekî tund dîsa derketin holê û bû sedema deh salên şerê navxweyî heya ku Şah Tehmasp ji kontrol kir. karûbarên dewletê. Di piraniya deh salên dawîn ên desthilatdariya Îsmaîl de, karên navxweyî yên împaratoriyê ji aliyê wezîrê Tacîk Mîrza Şah Husên ve heta kuştina wî di sala 1523an de dihatin birêvebirin <ref name="Streu 146">Streusand, p. 146.</ref> Şerê Çaldiranê di heman demê de xwedî girîngiyeke dîrokî ye ji ber ku destpêkirina şerê zêdeyî 300 salî yê gelek caran û dijwar ku ji ber cudahiyên jeopolîtîk û îdeolojîk ên di navbera Osmanî û Safewiyên Îranî de (herweha dewletên Îranî yên li pey hev) bi giranî li ser herêmên li Rojhilatê Anatoliya, [[Qefqasya|Kafkasya]] û [[Mezopotamya]].

Desthilatdariya Sefewiyan a destpêkê li Îranê li ser hêza leşkerî ya Qizilbaşan bû. Îsmaîl yekemîn hêmana ku li Îranê desthilatdariyê bi dest xist, îstîsmar kir. Lê piştî têkçûna xwe ya li Çaldiranê ji siyasetê dûr ket, karê hikûmetê ji meqamê ''wakil'' (bi tirkî ''vakil'' ) hişt. Paşgirên Îsmaîl, bi eşkereyî Şah Ebbas I, bi awayekî serketî bandora Qizilbaşan li ser karûbarên dewletê kêm kir.

=== Şah Tahmāsp ( ''r.'' 1524–76) ===
[[File:Tahmasb-1.jpg|thumb|Şah Tahmasp, fresko li ser dîwarên Qesra Chehel Sotoun]]

Şah Tahmasp, waliyê ciwan ê Xorasanê, <ref>Colin P. Mitchell, [http://www.iranicaonline.org/articles/tahmasp-i "Ṭahmāsp I"] ''Encyclopædia Iranica'' (July 15, 2009).</ref> di sala 1524 de, dema ku ew deh sal û sê meh bû, ket şûna bavê xwe Îsmaîl. Serkeftin eşkere bû ku nayê nîqaş kirin. <ref name="Streu 146">Streusand, p. 146.</ref> Tahmāsp parêzgerê ''emîrê'' Qizilbash ê hêzdar Alî Beg Rûmlû (bi navê ''" Div Soltān Rumlu "'' ) bû ku xwe wekî ''desthilatdarê'' defakto yê dewletê didît. Rûmlû û Kopek Sultan Ustajlu (ku ''wakîlê'' dawî yê Îsmaîl bû) xwe wek hevrêyên şahê ciwan destnîşan kirin. <ref name="Streu 146" /> Qizilbaşên ku hê jî di bin mîrateya şerê Çaldiranê de êş û azaran dikişand, ketibû nava hevrikiyên navxweyî. Du salên pêşîn ên desthilatdariya Tahmāsp bi hewldanên Div Sultān ên ji holê rakirina Ustajlu ji desthilatdariyê derbas bûn. <ref name="Streu 146" /> Ev entrîka dadgehê rasterast dibe sedema nakokiya eşîrî. Di destpêka sala 1526-an de şerên demkî dest pê kirin, li bakurê rojavayê Îranê dest pê kirin, lê di demek kurt de tevahiya Xorasanê tê de bûn. <ref>H.R. Roemer, "The Safavid Period" in ''The Timurid and Safavid Periods'' ed. by Peter Jackson and Laurence Lockhart, volume 6 of ''The Cambridge History of Iran'' (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1968–1991) ("Roemer"), p. 233-34.</ref> Di nebûna kesayetek karîzmatîk, mîsyanîkî ya mîna Îsmaîlê ciwan de, serokên eşîran mafê xwe yê kevneşopî ji nû ve vegerandin û gefa vegera bo dema şerkerên herêmî kirin. Nêzîkî 10 salan komên Qizilbaş ên hevrik şer kirin. Di destpêkê de eşîra Ustajlû ya Kopek Sultan herî zêde êş kişand û ew bi xwe jî di şerekî de hat kuştin.

Bi vî rengî Div Soltān di têkoşîna yekem a qesrê de serketî derket, lê ew bû qurbana  Sultanê Takkalu, yê ku Tahmāsp li dijî şêwirmendê xwe yê yekem zivirî. Di 1527 de Tahmāsp xwesteka xwe bi avêtina tîrekê li Div Soltān li ber dadgeha kombûyî nîşan da. Takkalu wekî eşîra serdest şûna Rumlu girt. Di şûna wan de Şemlû, ku amîrê wî Husên Xan bû şêwirmendê sereke. Ev rêberê herî dawî dê tenê heya 1534an bimîne, dema ku ew hate hilweşandin û darve kirin. <ref>Roemer, p. 234.</ref>

Di dema hilweşandina Huseyn Xan de, Tahmāsp desthilatdariya xwe destnîşan kir. Li şûna ku xwe bispêre eşîreke din a Tirkmenan, wî ''wakilekî'' Farisî destnîşan kir. Ji sala 1553an pê ve, çil salan şah karibû xwe ji xayîntiya eşîran dûr dixe. Lê deh salên şerê navxweyî împeratorî xistibû ber xetera biyanî û Tahmāsp neçar ma ku bala xwe bide ser êrîşên dubare yên Ûzbek. <ref>Romer, pp. 234–37.</ref>

==== Gefên derve li ser Împaratoriyê ====
Ozbekan, di serdema Tahmasp de, pênc caran êrîşî parêzgehên rojhilatê padîşahiyê kirin, û Osmanî di bin serokatiya [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Soleyman I]] de çar caran êrîşî Îranê kirin. <ref>[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', pp. 60–64.</ref> Kontrola nenavendî ya li ser hêzên Ozbek bi giranî berpirsiyarê nekarîna Ozbekan bû ku bikevin nav axa Xorasanê. <ref>Streusand, pp. 146–47.</ref> Nakokiyên navxweyî bidin aliyekî, giregirên Safewî di sala 1528-an de bersiva gefa li ser Heratê da û bi Tahmāsp (wê demê 17) ber bi rojhilat ve siwar bûn û bi tundî hêzên jimareyî bilind ên Ozbekan li Jamê têk birin. <ref>Colin P. Mitchell, ''The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric'' (London: I.B. Tauris, 2000), p. 59.</ref> Serkeftin bi kêmanî beşek ji bikaranîna çekên agirîn ên Sefewîyan bû, ku ji Çaldiranê ve wan bi dest xistibûn û pê ve dikolin. <ref name="Streusand, p. 147">Streusand, p. 147.</ref>

Tevî serkeftina bi çekên agir li Jamê, Tahmāsp hîna jî nebaweriya ku bi dijminên xwe yên osmaniyan re têkildar bû, li şûna ku axa xwe bide bijartin, bi gelemperî di pêvajoyê de taktîkên axa şewitandî bikar tîne. <ref>Mikheil Svanidze, "The Amasya Peace Treaty between the Ottoman Empire and Iran (June 1, 1555) and Georgia," ''Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences'', Vol. 3, pp. 191–97 (2009) ("Svanidze"), p. 191.</ref> Armanca Osmaniyan di kampanyayên 1534 û 1548-1549an de, di dema Şerê Osmanî-Sefewî yên 1532-1555an de, ew bû ku birayên Tahmasp (Sam Mîrza û Alqas Mîrza, bi rêzê ve) wek şah bi cih bikin da ku Îranê bikin dewleteke vasal. Tevî ku di wan kampanyayan de (û di sala 1554an de) Osmaniyan [[Tewrêz|Tebrîz]] bi dest xistibûn jî, xeteke ragihandinê ya ku têra demeke dirêj dagirkirina wê bike tunebû. <ref name="Streusand, p. 147">Streusand, p. 147.</ref> Lê dîsa jî ji ber bêewlehiya Iraqê û herêma bakur-rojavayê wê, Tahmasp dîwana xwe ji Tebrîzê bar kir [[Qazwên|Qezwînê]].

Di qeyrana herî giran a serdema Tahmasîp de, hêzên osmanî di salên 1553-54an de Erîvan, Qerebax û [[Êrîvan|Nexcuwanê]] girtin, qesr, [[Naxçivan|villa]] û baxçe wêran kirin û gef li [[Erdebîl, Îran|Erdebîlê]] xwarin. Di van operasyonan de ajanê Samluyê (niha piştgirîya îddîayên Sam Mizra dike) xwest ku şah jehrî bike. Tahmāsp biryar da ku dawî li dijminatiyan bîne û balyozê xwe di îlona 1554 de ji bo doza aşitiyê bişîne qada zivistanê ya Soleyman li [[Erzîrom|Erziromê]] . <ref>Svanidze, p. 192</ref> Peymanên demkî di Hezîrana 1555-an de bi [[Peymana Amasyayê|Aştiya Amasyayê]] re, şerê du deh salên pêş de bi Osmaniyan re bi dawî bû. Ev peyman yekemîn naskirina fermî ya dîplomatîk a Împaratoriya Sefewî ji aliyê Osmaniyan ve bû. <ref>Streusand, p. 50.</ref> Di bin aşitiyê de, osmaniyan qebûl kirin ku Êrîvan, Qerebax û Nexcuwanê ji Safewiyan re vegerînin û di encamê de wê Mezopotamya (Iraq) û rojhilatê Anatolyayê bihêlin. Soleyman razî bû ku rê bide heciyên Şîa yên Sefewî ku biçin hecê Mekke û Medîneyê û her weha tirbeyên îmamên li Iraq û Erebistanê, bi şertê ku şah ''teburruyê'' hilweşîne, ku lanet li sê xelîfeyên pêşî yên Reşîdûn e. <ref>Max Scherberger, “The Confrontation between Sunni and Shiʻi Empires: Ottoman-Safavid Relations between the Fourteenth and the Seventeenth Centuries” in ''The Sunna and Shi'a in History: Division and Ecumenism in the Muslim Middle East'' ed. by Ofra Bengio & Meir Litvak (New York: Palgrave Macmillan, 2011) (“Scherberger”), p. 60.</ref> Ew bihayek giran bû di warê erd û prestîja wendakirî de, lê hişt ku împaratorî bidome, tiştek ku di salên pêşîn ên serdestiya Tahmāsp de ne mumkun xuya dikir.

==== Penaberên padîşah: Bayezid û Humayûn ====
[[File:Shah_soleiman_safavi.jpg|çep|thumb|Şah Silêman I û dîwanên wî, Îsfehan, 1670. Wênesaz Aliquli Jabbadar e û ji dema ku ji aliyê Tsar Nicholas II ve hatiye bidestxistin, li Enstîtuya Rojhilatnasiyê ya [[Sankt Petersburg, Rûsya|St.]] Bala xwe bidin du fîgurên [[Gurcistan|gurcî]] ku navên wan li milê çepê jorîn e.]]
Hema hema hevdem bi derketina Împaratoriya Safewî re, [[Împeratoriya Moxol a Hindistanê|Împeratoriya Mughal]], ku ji aliyê mîratgirê Tîmûrî Babur ve hat damezrandin, li Asyaya Başûr pêş ket. Mogolan (bi piranî) bi Îslama Sunnî ya tolerans re tevdigerin dema ku nifûsek bi piranî Hindu hukum dikir. Piştî mirina Babûr kurê wî Humayun ji herêmên wî hat derxistin û ji aliyê nîvbirayê xwe û hevrikê xwe yê ku mîrata bakurê herêmên Babûr wergirtibû, hat tehdîdkirin. <ref name="Richards 11">[[John F. Richards]], ''The Mughal Empire'' (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, c. 1995), p. 11.</ref> Ji ber ku Humayun ji bajar bi bajar bireve, di dawiyê de di sala 1543-an de li dadgeha Tahmāsp li Qazvinê geriya. Tahmāsp Humayun wekî împaratorê rastîn ê Xanedaniya Mughal qebûl kir, tevî ku Humayun ji panzdeh salan zêdetir li sirgûnê dijî. <ref name="Richards 11" /> <ref>Riazul Islam; ''Indo-Persian Relations: A Study of the Political and Diplomatic Relations between the Mughal Empire and Iran'' (Tehran: Iranian Cultural Foundation, 1970), pp. 22–47.</ref> Piştî ku Humayun bû Îslama Şî'î (di bin zordestiyeke giran de), <ref name="Richards 11" /> Tahmasp ji bo vegerandina herêmên xwe di berdêla Kandaharê de, ku rêya bazirganiya bejayî ya di navbera navenda Îranê û Ganges de kontrol dikir, alîkariya leşkerî pêşkêşî wî kir. Di sala 1545an de hêzeke hevbeş a Îranî-Mughal karî Kandaharê bigre û Kabulê dagir bike. <ref>Savory, R, Iran under the Safavids, p. 66.</ref> Humayun dest danî ser Kandahar, lê Tahmāsp neçar ma ku di sala 1558 de, piştî ku Humayun li ser mirina waliyê Safewî ew bi dest xist.

Humayun ne tenê kesayeta padîşah bû ku li dîwana Tahmasp digeriya. Di Împaratoriya Osmanî de gengeşiyek li ser wê yekê derket ku dê kî bibe şûna [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêmanê]] kal. Jina hezkirî ya Silêman, [[Xurrem Siltan|Hûrrem Sultan]], dil hebû ku kurê wê Selîm bibe sultan. Lê Selîm alkolîk bû û kurê Hûrremê yê din, Bayezid, jêhatîbûna leşkerî ya gelekî mezintir nîşan dabû. Herdu mîr ketin hev û di dawiyê de Bayezîd li hember bavê xwe serî hilda. Nameya poşmaniyê qet negihîşt Silêman û ew neçar ma ku bireve derveyî welat da ku ji sêdarê nemîne. Di sala 1559an de Bayezîd hat Îranê û Tahmasp bi germî pêşwaziya wî kir. Silêman dilxwaz bû ku li ser vegera kurê xwe danûstandinan bike, lê Tahmasp soz û gefên wî red kir, heta ku di sala 1561 de, Silêman bi wî re lihevhatin. Di Îlona wê salê de, Tahmasp û Bayezîd li Tebrîzê bi şahiyekê kêfa xwe dikirin, Tahmasp ji nişka ve xwe dida xuyakirin ku xeber jê re hatiye ku mîrê Osmanî li dijî jiyana wî plansaziyek kiriye. Girseyek hêrs li hev kom bû û Tahmasp Bayezîd bi îdiaya ku ew ji bo ewlekariya wî ye hat binçavkirin. Paşê Tahmasp mîr teslîmî balyozê Osmanî kir. Demek şûnda Bayezîd ji aliyê ajanên bavê wî ve hat kuştin. <ref>Nahavandi and Bomati pp. 284–286</ref>

==== Mîrata Şah Tahmasp ====
[[File:Shah_Tahmasp_and_Humayun.jpeg|thumb|Şah Tahmasp silavê dide Humayûnê sirgûnkirî]]
Dema ku Şah Tahmaspê ciwan dest danî ser text, Îran di rewşeke xirab de bû. Lê tevî aboriyek qels, şerê navxweyî û şerên biyanî yên li ser du eniyan, Tahmāsp karî taca xwe biparêze û yekparebûna axa împaratoriyê biparêze (her çend ji dema Îsmaîl pir kêm bûye). Di 30 salên pêşîn ên serdestiya xwe ya dirêj de, wî karîbû bi kontrolkirina hêzek leşkerî ya navendî ya bihêz, dabeşên navxweyî bitepisîne. Di şerê li dijî Ozbekan de nîşan da ku Sefewî bûne împaratoriya barûtê . Taktîkên wî yên li hember tehdîda [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] di dawiyê de rê da peymanek ku bîst salan aştiyê diparêze.

Di mijarên çandî de, Tahmāsp serokatiya vejîna hunerên xweşik kir, ku di bin patroniya wî de geş bû. Çanda Safewî gelek caran ji ber plansaziya bajar û mîmariya mezin, destkeftiyên ku di serdema şahên paşerojê de hatine bidestxistin, tê pesnandin, lê hunerên mînyatura farisî, girêdana pirtûkan û [[Xweşnivîsî|kaligrafî]], bi rastî, tu carî bi qasî ku di dema wî de bala wan kişandiye.<ref>Savory, pp. 129–31.</ref>

Tahmāsp di heman demê de tovên ku dê, bêhemdî, pir dereng guhertin çêbike jî çandin. Di dema desthilatdariya xwe de, dema ku hem li împaratoriya xwe û hem jî li împaratoriya Osmaniyên cîran dinêre, fêm kiribû ku komên hevrikên xeternak û hevrikiyên malbatî yên navxweyî hene ku ji bo serokên dewletan xeternak in. Li gorî vê yekê nehatin guheztin, ev ji bo hukumdar xeterek cidî bûn, an xirabtir, dikaribû hilweşîna yê berê bîne an jî bibe sedema fêlbaziyên dadgehê yên nehewce. Li gorî ''Encyclopædia Iranica'', ji bo Tahmāsp, pirsgirêk li dora elîta eşîrî ya leşkerî ya împaratoriyê, [[Qizilbaş|Qezelbaš]], ku bawer dikir ku nêzîkbûna laşî û kontrolkirina endamek ji malbata Safewî ya yekser avantajên giyanî, bextewariya siyasî û pêşkeftina madî garantî dike. <ref name="Tahmāsp I">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/tahmasp-i|title=Tahmāsp I|access-date=12 May 2015}}</ref> Tevî ku Tahmāsp dikaribû hin dilgiraniyên xwe yên di derbarê pirsgirêkên potansiyel ên têkildarî malbata wî de betal bike û îhmal bike ji ber ku xizmên wî yên mêr ên rasterast ên nêzîk ên mîna birayên wî û kurên wî bi rêkûpêk veguheztin parêzgehên cûda yên împaratoriyê, wî fêm kir û fêm kir ku her demek dirêj çareserî bi giranî bi kêmkirina hebûna siyasî û leşkerî ya Qezelbaşê bi tevahî ve girêdayî ye. Li gorî ''Encyclopædia Iranica'', bavê wî û damezrînerê Împaratoriyê, Îsmaîl I, ev pêvajo li ser asta burokratîk dest pê kiribû, ji ber ku wî hejmarek ji Farisên navdar di postên burokratîk ên bihêz de destnîşan kir, û meriv dikare bibîne ku ev yek di pêwendiya dirêj û nêzîk a Tahmasp de berdewam dike. serokê wezîr Qazî Jahanê Qazwînê, piştî sala 1535an. <ref name="Tahmāsp I" /> Dema ku Farisan di bin Tahmāsp de rola xwe ya dîrokî wekî rêveber û elîtên mele di dagirtin, heya nuha hindik mabû ku rola leşkerî ya Qezelbaş kêm bike. <ref name="Tahmāsp I" /> Ji ber vê yekê, di sala 1540-an de, Şah Tahmaspê yekem ji rêze êrişên ser herêma [[Qefqasya|Kafkasyayê]] dest pê kir, hem wekî perwerdekirin û sondajê ji bo leşkerên xwe, hem jî bi giranî vegerandina hejmareke mezin ji koleyên [[Xiristiyanî|xiristiyan]] ên [[Çerkez]] û [[gurcî]], yên ku dê ava bikin. bingeha sîstemeke koletiya leşkerî, <ref name="Streusand, p. 148">Streusand, p. 148.</ref> mîna yenceriyên Împaratoriya Osmanî ya cîran, <ref name="iranicaonline.org">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/barda-v|title=BARDA and BARDA-DĀRI v. Military slavery in Islamic Iran|access-date=15 April 2014}}</ref> û di heman demê de qateke nû di civaka Îranê de ku ji etnîkî Kafkasiyan pêk tê, ava dike.Di êrîşa çaremîn de di sala 1553 de, êdî eşkere bû ku Tahmasîp polîtîkayek îlhaqkirin û niştecîhkirinê dişopand dema ku wî kontrola li ser Tiflîsê ( [[Tbîlîsî|Tiflîs]] ) û herêma Kartliyê bi dest xist û di heman demê de zêdetirî 30,000 kes bi fizîkî veguhezand deverên navendî yên Îranê. <ref name="Tahmāsp I" /> Li gorî ''Encyclopædia Iranica'', ev dê bibe xala destpêkê ji bo koma ''ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa'', an jî ''koleyên padîşah'', ku dê di piraniya dirêjahiya împaratoriyê de serweriya leşkerî ya Safewî bikin. Ji ber ku ne Tirkmen bûn misilman, ev silamayên çerkez û gurcî (wekî gulam jî hatine nivîsandin) ji ber dilsoziya qebîle û peywirên ''xizmtiyê'' bi tevahî bêsînor bûn, ku ev taybetmendiyek balkêş bû ji bo hukumdarek mîna Tahmasîp ku zarokatî û mezinbûna wî ji eşîra Qezelbaş pir bandor bû. sîyaset. <ref name="Tahmāsp I" /> Di encamê de, gelek ji van jinên neqlkirî bûn jin û hevjînên Tahmaspê, û harema Sefewî wek qadeke reqabetê, û carna jî kujer, ya siyaseta etnîkî derket holê, dema ku klîkên jin û dîwanên tirkmen, çerkez û gurcî bi hev re ji bo bala şah. <ref name="Tahmāsp I" />

Her çend leşkerên kole yên pêşîn heta serdestiya Abbas I nehatin birêxistinkirin jî, di dema Tahmāsp de Kafkasiyan dê ji berê de bibin endamên girîng ên malbata padîşah, [[Harem]] û di rêveberiya sivîl û leşkerî de, <ref name="Manz">{{Cite encyclopedia|title=Čarkas|encyclopedia=Encyclopædia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/carkas-cherkes-term-used-in-persian-arabic-and-turkic-for-the-circassian-people-of-the-northwest-caucasus-who-call-thems|access-date=1 April 2014|last=Manz|first=Beatrice|archive-url=https://web.archive.org/web/20141102192506/http://www.iranicaonline.org/articles/carkas-cherkes-term-used-in-persian-arabic-and-turkic-for-the-circassian-people-of-the-northwest-caucasus-who-call-thems|archive-date=2 November 2014}}</ref> <ref name="books.google.nl">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=qcPZ1k65pqkC&pg=PA494|title=Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History|last=Lapidus|first=Ira M.|publisher=Cambridge University Press|year=2012|isbn=978-0-521-51441-5|page=494|author-link=Ira M. Lapidus}}</ref> û bi vê yekê re bibin wan. bi awayekî ku di dawiyê de bibe parçeyek bingehîn a civakê. Yek ji xwişkên Tahmāsp bi Çerkesek re zewicî, ku dê ofîsa xwe ya dadgehê bikar bîne da ku bi keça Tahmāsp, Pari Khan Khānum re hevkariyê bike da ku piştî mirina Tahmāsp xwe di mijarên li pey hev de destnîşan bike.

Piştî [[Peymana Amasyayê|Aştiya Amasyayê]], Tasmāsp di bin tiştê ku wî jê re digot "poşmanek jidil." Tasmaspê di heman demê de kurê xwe Îsmaîl ji peyrewên xwe yên Qizilbaş derxist û xist zindana Qehqahayê. Bi ser de jî, wî dest bi xurtkirina şi'îtîyê kir bi tiştên wekî qedexekirina li paytexta nû ya Qezwînê ya helbest û muzîkê ku qîmet nedida Elî û Duwazdeh Îmaman. Wî her wiha bacên navçeyên ku bi kevneşopî Şî'î bûn kêm kir, xizmetguzarî li mizgeftan birêkûpêk kir û propaganda û sîxurên Şî'î kir. Li hemberî Sunniyan îxrackirin, tirsandin û tacîz kirin. <ref>Rosemary Stanfield Johnson, "Sunni Survival in Safavid Iran: Anti-Sunni Activities during the Reign of Tahmasp I," ''Iranian Studies,'' vol. 27, pp. 123–33 (1994), pp. 125–26, 128–31</ref>

Dema ku Tahmāsp di 984/1576 de mir, Îran di hundurê xwe de aram bû, bi sînorên ewledar û xeternak ne ji hêla Ozbek û ne jî ji Osmaniyan ve tune bû. Lêbelê, tiştê ku neguherî ma, xetereya domdar a nerazîbûna herêmî ya li hember desthilatdariya navendî ya qels bû. Ew rewş dê neguhere (û bi rastî ew ê xirabtir bibe) heya ku neviyê Tahmāsp, Abbas I, textê xwe negirt.

=== Kaosa di bin kurên Tahmasp de ===
Li ser mirina Tahmāsp, piştgirî ji neh kurên wî re li dora du ji neh kurên wî kom bû; Piştgiriya li ser xetên etnîkî hate dabeşkirin- [[Îsmaîl II|Îsmaîl]] ji aliyê piraniya eşîrên Tirkmenan û her wiha xwişka wî Parî Xan Xanûm, mamê wê Şemxal Sultanê Çerkez û her wiha çerkezên mayî jî piştgirî didan, lê Haydar di dadgehê de bi piranî ji aliyê Gurciyan ve dihat piştgirî kirin. Piştgiriya wî ji tirkmen Ustajlu jî hebû. <ref>Roemer. pp. 250–51.</ref> Îsmaîl ji sala 1556’an ve ji aliyê bavê xwe ve bi tawana plansaziya derbeyê li Qehqahayê hatibû girtin, lê dema ku 30 hezar alîgirên Qizilbaş li derveyê girtîgehê xwepêşandan kirin, hilbijartina wî hat misogerkirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=TVObCwAAQBAJ|title=Iran at War: 1500-1988|last=Farrokh|first=Kaveh|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2011|isbn=978-1-78096-240-5|author-link=Kaveh Farrokh}}</ref> Demeke kin piştî sazkirina Îsmaîl II di 22ê Tebaxa 1576an de, serê Haydar hat jêkirin.

==== Îsmaîl II ( ''r.'' 1576–77) ====
Serweriya Îsmaîl ya 14 mehan bi du tiştan balkêş bû: xwînrijandina berdewam a xizmên wî û yên din (tevî alîgirên wî bi xwe jî) û berevajîkirina wî ya li ser olê. Hemû xizmên wî hatin kuştin ji bilî birayê wî yê mezin Muhemed Xudabenda, yê ku hema kor bû, ne berendamê rastîn ê text bû û sê kurên Mihemed Hemze Mîrza, Ebbas Mîrza û Ebû Talib Mîrza. <ref>Streusand, p. 149.</ref> Digel ku kiryarên kuştinê yên Îsmaîl dibe ku bi aqilmendiya siyasî were ravekirin (siltanên Osmanî carinan rêza xwînê paqij dikirin da ku pêşî li hevrikên li pey hev bigirin <ref>Roemer, p. 251.</ref> ), kiryarên wî yên li dijî Şî'a tolhildana bavê wî destnîşan dike, ku xwe wekî pratîzekarekî dîndar didît. Îsmaîl xwest ku ortodoksiya sunnî ji nû ve bide nasîn. Lê li vir jî dibe ku nirxandinên siyasî yên pratîkî hebin; ango, "xemgîniya li ser pozîsyona pir bi hêz a mezinên Şî'î, ku dê ji nû ve danasîna Sunnetê têk biçe." <ref>Roemer, p. 252.</ref> Dibe ku tevgera wî bi karanîna narkotîkê jî were rave kirin. Di her rewşê de, ew di dawiyê de (li gorî hin hesaban) ji hêla nîv-xwişka wî ya Çerkez, Pari Khan Khānum ve, ku wî li ser Haydar pêşeng kir, hate kuştin. Tê gotin ku wê afyona wî jehrî kiriye. <ref>Savory, p. 70.</ref>

==== Mihemed Xudabanda ( ''r.'' 1578–87) ====
[[File:Jealousy_among_Rivals.png|thumb|"Hesûdî di nav hevrikan de" ji Mihemedî re tê gotin. Wêneya mînyaturê ku di cildeke farisî ya bi navê ''Busta'' ya Sa'dî de di sala 1579an de, dibe ku di bin patroniya Wezîr Mîrza Selman Cabirî de cih bigire. EM Soudavar Trust, Houston, Texas.]]

Di mirina Îsmaîl II de sê berendam hebûn: Şah Şûca, kurê Îsmaîl (tenê çend hefteyî), birayê Îsmaîl, Mihemed Xudabanda; û kurê Mihemed, Sultan Hemze Mîrza, wê demê 11 salî. Pari Khan Khānum, xwişka Îsmaîl û Mihemed, hêvî dikir ku ji her sêyan re wekî padîşah tevbigere (di nav de birayê wê yê mezin, ku hema kor bû). Muhammed di 11ê sibata 1579an de hat hilbijartin û tac wergirt. <ref>Roemer, p. 253.</ref> Muhammed dê 10 salan hukum bike, û xwişka wî di destpêkê de serdestî dadgehê bû, lê ew ket nav fêlbaziyên yekem ên ku berdewam kirin, tevî ku Ozbek û Osmaniyan dîsa fersend bikar anîn û xaka Sefewiyan tehdîd kirin.

Muhammed îzin da kesên din ku kar û barên dewletê bi rê ve bibin, lê yek ji wan ne xwedî prestîj, jêhatîbûn û ne rehmeta Tahmāsp û ne jî Îsmaîl II bû ku di nav komên etnîkî an qesrê de binixumîne, û her yek ji hukumdarên wî rastî armancên xirab hatin. Xwişka Muhemed a biçûk, ku destê wê di bilindkirin û xistina Îsmaîlê II de hebû û bi vî awayî di nav Qizilbaşan de xwedî bandorek mezin bû, yekem bû. Wê ji sazkirina Muhemed li Qezwînê, ku tê de hat kuştin, zêde dirêj nekir. <ref name="Roem 255">Roemer, p. 255.</ref> Ew ji aliyê wezîr Mîrza Selman Cabirî (ku ji serdema Îsmaîl II de maye) û jina sereke ya Mihemed Xeyr el-Nîsa Begum, ku bi navê Mahd-i 'Ulyā tê naskirin, bi fêlbaziyên wê re hat kirin. Hin nîşan hene ku Mîrza Selman komplogerê sereke bû. <ref>Roemer, p. 354</ref> Parî Xan Xanûm karîbû di nav Qizilbaşan de piştgiriyeke xurt bidest bixe, û mamê wê Şemxal Sultan, [[Çerkez|Çerkezekî]] navdar bû û xwedî posteke fermî ya bilind bû. <ref>Streusand, P. 149.</ref> Mîrza Selman beriya ku Parî Xan Xanûm deriyan bigire û karibe Mohammed Xodabanda û jina wî li Şîrazê bibîne, ku xizmetên xwe pêşkêşî wan kir, Mîrza Selman ji paytext derket. <ref>Abolala Soudavar, "The Patronage of Vizier Mirza Salman," ''Muqarmas.'' </ref> Dibe ku wî bawer dikir ku gava dijminê wan ji holê rabe ew ê hukum bike, lê Mehd-i 'Ulyā ji her duyan bihêztir îsbat kirin.

<blockquote>Ew bi tu awayî ne razî bû ku kêm-zêde bandorek nerasterast li ser karûbarên dewletê bike: di şûna wê de, wê bi eşkereyî hemî fonksiyonên bingehîn bixwe pêk anî, di nav de tayînkirina efserên sereke yên herêmê. Li şûna temaşevanên adetî yên padîşah, van giregirên bilind her sibe li ber deriyê xaniyên jinan diciviyan da ku emrên Begum bistînin. Li ser van bûyeran fermanên padîşah hatin çêkirin û mohrkirin. <ref name="Roem 255">Roemer, p. 255.</ref></blockquote>

Emîran daxwaz kirin ku ew bê rakirin, û Mehd-i Ulya di Tîrmeha 1579-an de li haremê hate xeniqandin, bi hinceta têkiliya bi birayê xanê Kirimê, Adil Giray re, <ref name="Roem 255">Roemer, p. 255.</ref> ku di salên 1578-1590 de hatibû girtin. Şerê Osmaniyan û li paytext Qezwînê dîl tê girtin. {{Sfn|Sicker|2001}} Yek ji sûcdaran nehatin darizandin, her çend şah ji mîrên kombûyî re ders da ku ew çawa ji rêyên berê derketin, dema ku şah mamosteyê şagirtên xwe yên sûfî bû. Şah ew fersenda hanê bikar anî da ku Sultan Hemze Mîrza yê 11 salî tacîdar îlan bike. <ref>Roemer, p. 256.</ref>

Zehfên qesrê nerazîbûnên etnîkî nîşan didin ku di demek nêzîk de dê berbi şerekî vekirî ve biçe. Cîranên Îranê firsend bi dest xistin û êrîş kirin. Ozbek di bihara 1578an de lêdan, lê ji aliyê waliyê Meşhedê Murteza Qulî Sultan ve hatin redkirin. <ref>Roemer, p. 257.</ref> Ew girantir Osmaniyan [[Peymana Amasyayê|aştiya Amasyayê]] bi dawî kir û bi Îranê re dest bi şerekî ku heta sala 1590'î bi îşgalkirina herêmên Îranê yên [[Gurcistan]] û Şîrwanê dewam dike. Dema ku hêrîşên destpêkê hatin şikandin, osmanîyan berdewam kirin û li [[Piştqefqasya|Qafqasya]], [[Daxistan|Daxistanê]], Kurdistan û Loristanê devereke berçav bi dest xistin û di 993/1585an de [[Tewrêz|Tebrîz]] jî girt. <ref>Roemer, pp. 257–58.</ref>

Di nav van metirsiyên biyanî de, li Xorasanê serhildan ji aliyê (an jî li ser navê) kurê Mihemed, Ebbas ve, dest pê kir. Elî Qulî Xan Şemlû, ''lalayê'' Abbas û zilamê Îsmaîl II li Heratê, di Nîsana 1581ê de Abbas şah îlan kirin. <ref>Roemer, p. 259.</ref> Sala din hêzên Qizilbash ên dilsoz (Turkmen û Tekkaliyên ku Qezvîn kontrol kiribûn), bi wezîr Mîrza Selman û şahê welîehd Sultan Hemze Mîrza re, rûbirûyê hevbendiya Ustaclu-Şamlu ya serhildêr a ku Xorasanê di bin desthilatdariya binavûdeng a ciwanan de xistibû bin kontrola xwe, kirin. Abbas. <ref>Streusand, p. 150</ref> Serekê Ustajlû Murşîd Qulî Xan di cih de razî bû û efûya padîşah wergirt. Melîk (zavayê wezîr) bi nermî ew li ser xwe da, Qizilbaş ew îdam kir û mal û milkê wî desteser kir. <ref>Savory, p. 74.</ref> Bi vî awayî dorpêçkirina Heratê di sala 1583an de bêyî teslîmbûna Elî Qulî Xan bi dawî bû û Xorasan di nav serhildaneke eşkere de bû.

Di sala 1585an de du bûyerên ku dê bi hev re xirecira di nav Qizilbaşan de bişkênin qewimîn. Pêşî li rojava, osmaniyan bi dîtina xirecira şervanan, bi kûrahiya nav axa Sefewiyan ketin û paytexta kevin Tebrîzê dagir kirin. Welîaht Hemze Mîrza, ku niha 21 salî ye û rêvebirê karûbarên Safewiyan e, rêberiya hêzeke rûbirûbûna Osmaniyan dike, lê di sala 1586an de di bin şert û mercên nepenî de tê kuştin. Li rojhilat Murşid Qulî Xanê ji eşîra Ustacluyan, karî Abbas ji Şemlûsan derxe. Du sal şûnda di sala 1587an de, êrîşa mezin a Ûzbekan bo ser Xorasanê îsbat kir ku Murşîd Qulî Xan li [[Qazwên|Qezwînê]] lîstika serweriyê çêdike. Dema ku ew bi Ebbas re giheşt paytextê, xwenîşandanek giştî di berjewendiya kur de biryar da, û Şah Mihemed bi dilxwazî nîşana padîşahiyê radestî kurê xwe kir, yê ku di 1ê Çiriya Pêşîn, 1588 de taca Abbas I. Dem ji bo împaratoriyê giran bû, osmaniyan li rojava û bakur di nav axa Îranê de kûr bûn û li rojhilat nîvê Xorasanê di destê Ozbekan de bûn. <ref>Savory, pp. 74–76.</ref>

=== Şah Abbas ( ''r.'' 1588–1629) ===
[[File:Shah_Abbas_I_engraving_by_Dominicus_Custos_-_Antwerp_artist_printer_and_engraver.jpg|thumb|''Şah 'Ebbas Şahê Persan'', gravûra sifir a Dominicus Custos, ''Atrium heroicum Caesarum'' (1600–1602)]]

Abbasê 16-salî di sala 1588-an de wek şahê binavûdeng hate danîn, lê mebesta wê ew bû ku desthilatdariya rastîn di destên "rêberê wî", Murşid Qulî Xan de bimîne, ku ofîsên dîwanê û parêzgehên sereke di nav Qizilbaşan de ji nû ve organîze kirin <ref>Streusand, p. 151</ref> û navê ''wakîl'' ji xwe re girt. <ref>Savory, p. 77.</ref> Helwesta Abbas bi xwe ji ya Muhammed Xodabanda hîn bêtir girêdayî pejirandina Qizilbaş bû. Girêdana Ebbas bi Qizilbaşan (yên ku tenê hêza leşkerî peyda dikirin) bi rewşa nebaş a împaratoriyê, di cîgirê talankirina axa Osmanî û Ozbekan de, bêtir xurt bû. Lê dîsa jî di nav deh salan de Abbas karîbû bi gavên bi îhtîyat, lê dîsa jî bi biryar, bandorê li guhertineke kûr a rêveberî û leşkerîya Safewî bike, dagîrkerên biyanî paş ve bavêje, û serokatîya geşbûna hunera farisî bike.

==== Vegerandina desthilatdariya navendî ====

Ebbas di destpêkê de stratejiya xwe bi tevahî ava kiribe jî, bi kêmanî di paşerojê de rêbaza wî ya vegerandina desthilatdariya şah sê qonaxan pêk tîne: (1) vegerandina ewlekariya navxweyî û qanûn û nîzam; (2) vegerandina herêmên rojhilat ji Ozbekan; û (3) vegerandina herêmên rojava ji Osmaniyan. <ref>Savory, p. 76.</ref> Berî ku ew dest bi qonaxa yekem bike, wî ji metirsiya herî giran a li ser împaratoriyê rizgar bû: zexta leşkerî ya Osmaniyan. Wî ev yek bi avêtina pêngava şermezarkirina aştiya bi Osmaniyan re, ji bo ku heya niha destkeftiyên wan ên erdî li Iraqê û herêmên li bakur, di nav de Azerbaycan, Qerebax, Genca, [[Gurcistan|Gurcistana]] rojhilat (ji Padîşahiya Kartliyê pêk tê, di nav de, mayînde bike. û Kakheti ), [[Daxistan|Dagestan]], û Kurdistan. <ref>Savory, p. 177</ref> <ref>Streusand, pp. 151–52.</ref> Di heman demê de, wî gavan avêt da ku [[Qizilbaş]] vê nîşana qelsiya xuya wek nîşanek ji bo hevrikiya eşîretî ya li dîwanê bi xeletî neke. Her çend kes nikarîbû zêdetir li ber desthiladariya "rêberê" xwe Murşid Qulî Xan bisekine, lê wî serokên plana kuştina ''wakîl kom kir'' û ew îdam kirin. Dû re, ji ber ku got ku ew ê teşwîq neke hevrikiyên ku ji bo berjewendîyên wî be jî, ew têra xwe ewleh kir ku Murşîd Qulî Xan bi fermana xwe di Tîrmeha 1589 de were kuştin. <ref>Savory, pp. 82–83.</ref> Eşkere bû ku şêwaza rêbertiya Abbas dê bi tevahî ji serokatiya Mihemed Xudabanda cuda be.

[[File:Matthaus_1598.jpg|çep|thumb|Farisa Sefewî, 1598]]

Abbas karîbû hêdî hêdî dest bi veguhertina împaratoriyê ji konfederasyona eşîran ber bi hikûmeteke împaratorî ya nûjen ve bi veguheztina parêzgehan ji ''desthilatdariya memalîk'' (parêzgeh) ku ji aliyê serokekî Qizilbaş ve dihat birêvebirin û dahata wan bi piranî piştgirîya rêveberî û hêzên herêmî yên Qizilbaşan dikir bo desthilatdariya ''xas'' (navendî). ji aliyê tayînkirina dadgehê ve tê birêvebirin û dahata wê vedigere dadgehê. Bi taybetî di vî warî de parêzgehên [[Gîlan (parêzgeh)|Gîlan]] û [[Mazenderan (parêzgeh)|Mazenderanê]] girîng bûn, ku yekane girîngtirîn hinardekirina Îranê berhem dianîn; hevirmêş. Bi dahata nû ya berbiçav, Abbas karibû artêşek navendî, domdar, tenê ji wî re dilsoz ava bike. Vê yekê ew ji girêdana wî ya bi şervanên Qizilbaş ên dilsozên serokên eşîrên herêmê rizgar kir. <ref>Streusand, p. 152.</ref>

Tiştê ku bi temamî girêdayîbûna Ebbas ji Qizilbaşan re qut kir, ew bû ku wî çawa vê artêşa nû ava kir. Ji bo ku eşîreke tirkan li ser ê din nehêle û dijminatiya tirk-farisan gurr neke, wî artêşa xwe ji "hêza sêyem" hilgirt, polîtîkaya ku ji serdema Tahmasp I û vir ve di ''pêngavên'' wê yên zaroktiyê de dihat meşandin. ''Xulamên'' [[Çerkez]], [[Gurcî]] û hinekî jî Ermenî, ku (piştî misilmanbûna xwe) ji bo leşkeriyê yan jî hinek şaxên rêveberiya sivîl an leşkerî hatine perwerdekirin. Artêşa domdar a ku ji hêla Abbas ve hatî afirandin ev bû: (1) 10.000-15.000 alayên ''gulam'' ên siwarî ku tenê ji etnîkî Kafkasiyan pêk dihatin, ji bilî çekên adetî bi mûşekan (wê demê mezintirîn siwarên cîhanê <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/magazine-21151350|title=Why Did Men Stop Wearing High Heels?|last=Kremer|first=William|date=25 January 2013|website=BBC News|archive-url=https://web.archive.org/web/20140817160312/http://www.bbc.com/news/magazine-21151350|archive-date=17 August 2014|url-status=live|access-date=13 September 2014}}</ref>); (2) koma mûşekan, ''tufangçîyan'', bi giranî îranî, bi eslê xwe peya bûn lê di dawiyê de siwar bûn, û (3) komek ji topan, ''tûpçîyan'' . Herdu komên mûşekî û topavêj bi giştî 12.000 kes bûn. Bi ser de jî cerdevaniya şexsî ya şah, ku bi taybetî ji ''gûleyên'' Kafkasyayê pêk dihat, bi awayekî dramatîk bû 3000. <ref>Savory, pp. 78–79.</ref> Ev hêza xulamên Kafkasyayê yên baş-perwerdekirî di bin destê Abbas de bi giştî nêzîkî 40.000 leşkerên ku ji bo Şah pere didan û jê re dihatin parastin pêk dihat. <ref name="Savory 1980 79">{{Harvnb|Savory|1980}}</ref> <ref name="BN142">{{Harvnb|Bomati|Nahavandi|1998}}</ref>

Abbas jî hejmara topên di destê xwe de gelek zêde kir, hişt ku di şerekî de 500 top bi cih bike. <ref name="BN142">{{Harvnb|Bomati|Nahavandi|1998}}</ref> Disîplîneke bê rehm hat sepandin û talankirin bi giranî hat cezakirin. Abbas her weha karîbû şîretên leşkerî ji hejmarek ji şanderên Ewropî werbigire, nemaze ji maceraperestên îngilîz Sir Anthony Shirley û birayê wî Robert Shirley, ku di sala 1598 de wekî nûnerê Earl of Essex bi mîsyonek nefermî ve hatin da ku Iranran bikeve nav parêzek. tifaqa dijî Osmaniyan. <ref>{{Harvnb|Bomati|Nahavandi|1998}}</ref> Weke ku ''[[Encyclopædia Iranica|Encyclopaedia Iranica]]'' gotiye, di dawiyê de, ji sala 1600 û pê ve, dewletparêzê Safewî Allahverdî Xan, ligel Robert Sherley, ji nû ve organîzekirinên artêşê pêk anîn, ku di nav tiştên din de tê wateya ku hêjmara ''gulaman'' bi awayekî berbiçav zêde dike û dike 25,000. <ref name="ALLĀHVERDĪ KHAN 1">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/allahverdi-khan-d-1|title=ALLĀHVERDĪ KHAN (1)|last=R.M.|first=Savory|website=Encyclopaedia Iranica|access-date=1 January 2016}}</ref>

Ebbas jî paytext birin [[Îsfehan|Îsfehanê]], li navenda Îranê. Abbas I li tenişta Farisa kevn bajarekî nû ava kir. Ji vê demê ve dewletê dest bi karekterê Farisîtir kir. Safewî di dawîyê de bi ser ketin di damezrandina padîşahiya neteweyî ya farisî ya nû.

==== Vegerandina erdê ji Ûzbek û Osmaniyan ====

[[File:Abbas_I_of_Persia.jpg|thumb|Abbas I wek ku li ser yek ji tabloyên di paviyona Chehel Sotun de hatiye nîşandan.]]

Abbas I yekem car bi Ozbekan re şer kir, di sala 1598 de Herat û Meşhed vegerandin. Paşê ew li dijî dijminê Îranê, [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]], vegeriya, [[Bexda]], rojhilatê [[Iraq|Iraqê]] û parêzgehên [[Qefqasya|Kafkasyayê]] heta sala 1616-an, hemû di navbera salên 1603-1618-an de vegerandin, û ev serkeftina mezin a Sefewîyan li ser Osmaniyan nîşan da. Wî her weha hêza xwe ya nû bikar anî da ku Portekîzî ji [[Behreyn|Bahreynê]] (1602) û, bi alîkariya Englishngilîzî, ji Hormuz (1622), li [[Kendava Besreyê|Kendava Farisî]] (girêdanek girîng a bazirganiya Portekîzî bi Hindistanê re) derxe. Wî têkiliyên bazirganî bi Pargîdaniya Hindistana Rojhilat a Englishngilîzî û Pargîdaniya Hindistana Rojhilat a Hollandî re berfireh kir. Bi vî awayî Abbas karîbû heta demeke nediyar girêdayîbûna Qizilbaşan ji bo hêza leşkerî bibire, û ji ber vê yekê jî ji damezrandina dewleta Sefewî ve cara yekem karîbû bi tevahî navendî kontrol bike.

Tirkên Osmanî û Sefewiyan zêdetirî 150 salan li ser deştên bi bereket ên Iraqê şer kirin. Di sala 1509'an de girtina Bexdayê ji aliyê Îsmaîl I'ê ve tenê di sala 1534'an de ji aliyê Sultan [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêman]] Yekem ê Osmanî ve hat windakirin. Piştî kampanyayên paşerojê, Safewiyan di sala 1623 -an de di dema Şerê Osmanî-Sefewî de (1623-39) de Bexda dîsa vegerandin, lê di sala 1638-an de piştî mirina Abbas ew dîsa ji Muradê IV re winda kirin. Ji niha û pê ve peymanek ku li [[Qesra Şîrîn|Qesr-Şîrînê]] bi navê [[Peymana Zehabê|Peymana Zuhabê]] tê îmzekirin, di sala 1639an de sînorek di navbera Îran û Tirkiyê de diyar dike, sînorê ku hîna jî li bakurê rojavayê Îranê/başûr-rojhilatê Tirkiyê ye. Tevliheviya 150-salî nakokiya Sunnî û Şîa li [[Iraq|Iraqê]] girantir kir.

==== Serhildana Gurcistanê tefandin ====

[[File:როსტომ_ხანი.gif|thumb|Rostom (ku bi navê ''Rustem Xan'' jî tê zanîn), ji 1633 heta 1658 cîgirê Kartli, li rojhilatê [[Gurcistan|Gurcistanê]] .]]

Di 1614–1616-an de di dema Şerê Osmanî-Sefewî (1603–1618) de, Abbas serhildanek ku ji hêla bindestên wî yên [[Gurcî|Gurcistanê]] yên berê Luarsab II û Teimuraz I (ku wekî ''Tahmuras Xan'' jî tê zanîn) li Padîşahiya Kakheti tepisand . Ebbas di sala ''1613an'' de ev xulamên gurcî yên pêbawer li ser textên kartlî û Kaxetî, yên ku Safewiyên Îranî li herêmên Gurcistanê serwer bûn, tayîn kirin. Paşê wê salê, dema ku şah gazî wan kir ku tevî wî bibin sefereke nêçîrê li [[Mazenderan (parêzgeh)|Mazenderanê]], ji ber tirsa ku dê yan bên zindankirin yan jî bên kuştin, xwe nîşan nedan. <ref name="Colin P. Mitchell p 69">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1uCaELAsv3MC&pg=PA69|title=New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society|last=Mitchell|first=Colin P.|publisher=Taylor & Francis|year=2011|isbn=978-1-136-99194-3|page=69|author-link=Colin P. Mitchell}}</ref> Di dawiyê de hevalbendiyek çêkir, her du ji hêzên Osmanî yên li Îmeretiya desthilatdariya Osmanî re penaber bûn. Ev veqetîna du kesên herî pêbawer û xulamên şah şah hêrs kir, wek ku dîroknasê dîwana Sefewî Iskander Beg Munşî ''ragihandiye.'' <ref name="Colin P. Mitchell p 69" />

Bihara paşîn di sala 1614 de, Abbas I neviyek Aleksander II yê Îmeretî tayîn kir ser textê Kartliyê, Jesse yê Kakheti ku bi navê "Isā Khan" jî tê zanîn. <ref name="Colin P. Mitchell p 69">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1uCaELAsv3MC&pg=PA69|title=New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society|last=Mitchell|first=Colin P.|publisher=Taylor & Francis|year=2011|isbn=978-1-136-99194-3|page=69|author-link=Colin P. Mitchell}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMitchell2011">[[Colin P. Mitchell|Mitchell, Colin P.]] (2011). </cite></ref> Li dîwana [[Îsfehan|Îsfehanê]] mezin bû û misilman bû, bi tevahî dilsozê şah bû. Paşê, şah çû ser Gremê, paytexta Imeretiyê, û gelên wê ji ber ku şêniyên xwe yên veqetandî diparêzin, ceza kir. Ew vegeriya Kartliyê û di du kampanyayên cezakirinê de Tblîs wêran kir, 60-70.000 gundiyên gurcî yên Kakhetî kuşt û di navbera 130.000-200.000 [[Gurcî|esirên]] Gurciyan de sirgûnî axa Îranê kir. <ref>{{Harvnb|Khanbaghi|2006}}</ref> {{Sfn|Mikaberidze|2015}} {{Sfn|Blow|2009}} <ref name="Matthee 2012">{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/articles/georgia-vii-|title=GEORGIA vii. Georgians in the Safavid Administration|last=Matthee|first=Rudi|date=7 February 2012|website=iranicaonline.org|access-date=14 May 2021}}</ref> Piştî ku herêm bi temamî ewle kir, wî serhildêr Lûarsab II yê Kartliyê îdam kir û paşê şahbanûya Gurcistanê Ketevan, ku wek muzakere şandibû cem şah, bi îşkenceyê hat kuştin. bi kiryareke tolhildanê ji ber reftarkirina Teimuraz dev ji Xirîstiyantiyê berde.  <ref>{{Harvnb|Asat'iani|Bendianachvili|1997}}</ref> Kaxetî di van salan de du ji sê parên nifûsa xwe ji ber kampanya cezakirinê ya Abbas winda kir. Piraniya wan sirgûnî Îranê hatin kirin, hinek jî hatin qetilkirin. <ref>{{Cite web|url=http://farig.org/images/stories/pdfs/research-alaverdi-part1.pdf|title=Alaverdy Eparchy|access-date=12 May 2015}}</ref>

Teimuraz di sala 1615an de vedigere rojhilatê Gurcistanê û hêzeke Safewî têk dibe. Lêbelê, ew tenê paşveçûnek kurt bû, ji ber ku Abbas berê plansaziyên demdirêj çêkiribû da ku pêşî li êrişên din bigire. Di dawiyê de ew serketî bû ku herêmên Rojhilatê Gurcistanê bike beşek ji parêzgehên Sefewiyan. Di sala 1619-an de wî Simon II (an ''Semayun Xan'' ) yê dilsoz li ser textê sembolî yê Kakheti tayîn kir, di heman demê de rêzek waliyên xwe destnîşan kir ku li navçeyên ku niştecihên serhildêr bi piranî lê bi cih bûne. <ref name="Colin P. Mitchell p 69">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1uCaELAsv3MC&pg=PA69|title=New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society|last=Mitchell|first=Colin P.|publisher=Taylor & Francis|year=2011|isbn=978-1-136-99194-3|page=69|author-link=Colin P. Mitchell}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMitchell2011">[[Colin P. Mitchell|Mitchell, Colin P.]] (2011). </cite></ref> Bi ser de jî, wî plan kir ku hemû giregirên Kartlî sirgûn bike. Desthilatdariya Îranê bi tevahî li ser rojhilatê Gurcistanê hatibû vegerandin, lê herêmên Gurcistanê dê ji sala 1624-an heya mirina Ebbas berxwedana li hember destdirêjiyên Safewiyan berdewam bikin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1uCaELAsv3MC&pg=PA70|title=New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society|last=Mitchell|first=Colin P.|publisher=Taylor & Francis|year=2011|isbn=978-1-136-99194-3|page=70|author-link=Colin P. Mitchell}}</ref>

==== Tepeserkirina serhildana kurdan ====
Di salên 1609–1010an de di navbera eşîrên [[Kurd|kurdan]] û Împaratoriya Sefewiyan de şer derket. Piştî [[Dimdim|dorpêçeke dûr û dirêj û bi xwîn bi]] serkêşiya wezîrê mezin yê Sefewî Hatem Beg, ku ji Sermaweza 1609an heta havîna 1610an dom kir, keleha Kurdan a Dimdimê hat girtin. Şah Ebbas fermana komkujiyeke giştî li Beradost û Mukriyanê ( [[Mehabad (bajar)|Mehabad]], ku ji aliyê Eskandar Beg Monşî, Dîroknasê Sefewî (1557–1642) ve di "Alam Ara Abbasî" de hatiye ragihandin) da û eşîra Efşar a Tirk li herêmê bi cih kir û gelek eşîrên Kurd jî sirgûnî Xorasanê kirin. .  <ref>{{Cite book|title=Kurdski geroicheski epos Zlatoruki Khan (The Kurdish heroic epic Gold-hand Khan)|last=Dzhalilov|first=O Dzh|year=1967|isbn=978-0-89158-296-0|location=Moscow|language=ru}}</ref> Niha civateke nêzîkî 1.7 milyon kesî heye ku ji neviyên eşîrên ku ji aliyê Sefewiyan ve ji Kurdistanê hatine sirgûnkirin bo Xorasanê (Bakurê Rojhilatê Îranê) hene. <ref>{{Cite web|url=http://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/commonwealth_islamic_groups.jpg|title=Islamic Groups|publisher=University of Texas|format=[[JPEG]]}}</ref>

==== Di serdema Abbas de bi Ewropayê re têkilî danî ====
[[File:Husain_Ali_Beg.jpg|thumb|Balyoz Husên Elî Beg serkêşiya balyozxaneya Farisî ya yekem li Ewropayê kir (1599–1602) .]]

Toleransa Abbas li hember Xiristiyanan beşek ji siyaseta wî ya danîna peywendiyên dîplomatîk bi hêzên Ewropî re bû, da ku hewl bide ku alîkariya wan di şerê li dijî dijminê wan yê hevpar, Împaratoriya Osmanî de, werbigire. Fikra hevalbendiyek weha ya li dijî Osmanî ne nû bû - berî sedsalê, [[Uzun Hasan|Uzun Hesen]], ku wê demê hukumdarê beşekî Îranê bû, ji [[Wênîs|Venedikan]] alîkarîya leşkerî xwestibû - lê yekî ji Safewiyan ji bo Ewrûpayê gavên dîplomatîk nekirin. Şah Îsmaîl I yekem ji Safewiyan bû ku di qonaxên pêşîn ên hevpeymaniya Habsburg-Faris de careke din hewl da ku li dijî dijminê hevpar ê Osmanî hevalbendiyek saz bike, lê ev yek jî di dema desthilatdariya wî de bi piranî bê encam bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=vZVHAAAAIAAJ|title=Memoirs of the Court, Aristocracy, and Diplomacy of Austria|last=Vehse|first=Carl Eduard|publisher=Longman, Brown, Green, and Longmans|year=1856|page=71|author-link=Carl Eduard Vehse}}</ref> Lêbelê, helwesta Abbas berevajiyê bapîrê wî, Tahmasp I, bû, yê ku gerokê îngilîz Anthony Jenkinson ji dadgeha xwe derxistibû ku bihîstibû ku ew xiristiyan e. <ref>Laurence Lockhart in ''The Legacy of Persia'' ed. </ref> Ji aliyê xwe ve, Ebbas ragihand ku wî "toza pêlavên xirîstiyanê herî jêrî ji kesayeta Osmanî ya herî bilind tercîh dike." <ref>Nahavandi and Bomati p. 114.</ref> Abbas dê çalak û hemû tedbîrên pêwîst ji bo mohrkirina hevpeymanan bigirta.

[[File:Embassy_to_Europe.jpg|çep|thumb|Fresco di Qesra Doge de, ku Doge Marino Grimani pêşwazî li Balyozê Farisan dike, 1599]]

Di sala 1599'an de Abbas yekem mîsyona xwe ya dîplomatîk şand Ewropayê . Kom [[Deryaya Qezwînê|deryaya Xezerê]] derbas kir û zivistanê li Moskowê derbas kir berî ku bi Norwêc û Almanyayê (ku ew ji hêla Qeyser Rudolf II ve hat pêşwazîkirin) ber bi Romayê ve biçe, li wir Papa Clement VIII temaşevanek dirêj da rêwiyan. Di dawiyê de ew di sala 1602 de gihîştin dadgeha Philip III ya Spanyayê . Her çend ev sefera hanê tu carî nekariye vegere Îranê, lê di gera li derdora Afrîqayê de keştiyek binav bû, lê di peywendiyên Îran û Ewropayê de pêngaveke nû ya girîng nîşan da. Ewropî dest pê kirin heyranê Îraniyan û çanda wan - ''Şeva'' Dozdehemîn a Shakespeare (1601-02), wek nimûne, du referansan (li II.5 û III.4) ji 'Sofî' re dike, paşê têgeha îngilîzî ji bo Şahên Îranê. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DNKKsveMfhQC&pg=PA177|title=Twelfth Night: Or, What You Will|last=Shakespeare|first=William|publisher=Classic Books Company|year=2001|isbn=978-0-7426-5294-1|page=177|author-link=William Shakespeare}}</ref> <ref>Richard Wilson, “When Golden Time Convents”: Twelfth Night and Shakespeare's Eastern Promise, ''Shakespeare'', Volume 6, Issue 2 June 2010, pp. 209–26.</ref> Ji ber vê yekê, hejmara nûnertiyên dîplomatîk ên li vir û şûnde pir zêde bûn. <ref>Nahavandi, Bomati pp. 128–30.</ref>

[[File:Abbas_I_as_a_new_Caesar_being_honoured_by_the_trumpets_of_fame_and_the_Persian_embassy_in_Allegorie_de_l_Occasion_by_Frans_II_Francken_1628.jpg|thumb|Abbas I wekî Qeyserek nû ku ji hêla Trumpets of Fame ve, digel balyozxaneya Farisî ya 1609–1615, li ''Allégorie de l'Occasion'', ji hêla Frans II Francken, 1628 ve hatî xelat kirin.]]

Şah bi Spanya re, ku dijberê sereke yê osmaniyan li Ewropayê ye, îtîfaqek mezin çêkiribû. Abbas di berdêla alîkariya li dijî Osmaniyan de mafên bazirganiyê û şansê danasîna Xirîstiyantiyê li Îranê pêşkêş kir. Lê astenga Hormuz ma, padîşahiya vasal ku ketibû destê Habsbûrgên Spanî dema ku Qralê Spanyayê di sala 1580 de textê Portekîzê mîras girt. Spanî ji Abbas xwest ku têkiliyên xwe bi Îngilîzan re qut bike berî ku ew dev ji bajêr berdin. Abbas nikarîbû bi cih bîne. Di dawiyê de Abbas ji Spanyayê aciz bû, mîna ku bi [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz|Împaratoriya Romaya Pîroz re kir]], ku wî dixwest ku zêdetirî 400,000 [[Ermenî|ermeniyên]] xwe bi Papa re sond bixwin, lê dema ku împarator Rudolf bi Osmaniyan re peymanek aştiyê îmze kir, ne zehmet bû ku şah agahdar bike. . Têkiliyên bi Papa, Polonya û Moskowê re zêde nebûn. <ref>Nahavandi, Bomati, pp. 130–7.</ref>

Zêdetir ji peywendiyên Abbas bi Îngilîzan re hat, tevî ku Îngilîstanê hindik eleqeya xwe bi şerê li dijî Osmaniyan re hebû. Birayên Shirley di sala 1598 de hatin û alîkariya ji nû ve organîzekirina artêşa Îranê kirin, ku di Şerê Osmanî-Sefewî (1603-1818) de girîng bû, ku di hemî qonaxên şer de têkçûn û yekem serkeftina zelal a Safewî ya wan encam da. archrivals. Yek ji birayên Shirley, Robert Shirley, dê di navbera 1609-1615 de mîsyona dîplomatîk a duyemîn a Abbas li Ewropayê bi rê ve bibe. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-YwDfm1pFF8C&pg=PA1005|title=Historical Dictionary of the British Empire|last=Olson|first=James S.|last2=Shadle|first2=Robert|publisher=Greenwood Publishing Group|year=1996|isbn=978-0-313-29367-2|page=1005|author-link=James S. Olson|author-link2=Robert Shadle}}</ref> Îngilîzên li deryayê, bi nûnertiya Şîrketa Hindistana Rojhilat a Îngilîzî jî, dest bi eleqedariya Îranê kirin û di sala 1622an de çar keştiyên wê alîkariya Abbas kirin ku di girtina Ormuzê de (1622) Hurmuz ji Portekîziyan vegerîne. Ev bû destpêka eleqeya demdirêj a Şîrketa Hindistana Rojhilat li ser Îranê. <ref>Nahavandi, Bomati, pp. 161–2.</ref>

==== Serkeftin û mîrateya Abbas I ====


Di destpêka sedsala 17an de hêza Qizilbaşan pir kêm bû, mîlîsên eslî yên ku alîkariya Îsmaîl I kiribûn ku Tebrîzê bi dest bixe û bi sedsalan re gelek hêzên îdarî bi dest xistin. Desthilatdarî diçû çîna nû ya sirgûn û îthalata [[Qefqasya|Kafkasyayê]], ku ji sed hezaran etnîkî [[gurcî]], [[çerkez]] û [[ermenî]] ne. Ev tebeqeya nû ya civakê dê bi 300 sal piştî mirina Ebbas heta rûxandina [[Xanedana Qacaran|Xanedaniya Qacaran]] jî di dîroka Îranê de rolekî girîng dilizê.

Di zanînên xwe de, di serdema dirêj ya Şah Abbas I de, împaratorî ji [[Îran]], [[Iraq]], [[Ermenistan]], [[Azerbaycan]], [[Gurcistan]], [[Daxistan]], Kabardîno-Balkaria, [[Behreyn|Bahreyn]] û beşek ji [[Tirkmenistan|Turkmenistan]], [[Ûzbêkistan|Ozbekistan]], [[Efxanistan]], [[Pakistan]] û [[Tirkiye]] mezin dihat.

[[File:Shah_Abbas_II.jpg|çep|thumb|Şah Abbasê II ji bo giregirên biyanî ziyafetek li dar dixe. Hûrgulî ji freskek tavan a li Qesra Chehel Sotoun li Isfehanê .]]


== Civatê Xanedan ==
Dûgel ku ji hêla rûbera erdê ve mezin e, rêjeya mezin a çol û çiyayan di xaka wê de tê vê wateyê ku tûrbûn pir kêm bû; nifûsa împaratoriyê tê texmîn kirin ku di sala 1650-an de di navbera heşt û deh mîlyonan de ye, li gorî derdora 20 mîlyon ji bo Împaratoriya Osmanî di 1600 de <ref>[https://www.cambridge.org/core/books/time-in-early-modern-islam/safavid-mughal-and-ottoman-empires/9D55F0A0262017473EC8A9A7ED86C508/core-reader#:~:text=In%201600%20the%20population%20of%20the%20empire%20was%20about%20twenty%20million Safavid, Mughal, and Ottoman Empires.] </ref>

Ji bo civaka Sefewî têgînek rast ew e ku em îro dikarin jê re bibêjin ''merîfet'', yanî civakek ku tê de karbidest li ser bingehê qedir û qîmetê hatine destnîşankirin, ne li gorî ji dayik bûnê. Bê guman ne [[olîgarşî]] bû, ne jî [[Arîstokrasî|arîstokrasî bû]] . Kurên esilzade ji bo peyrewiya bav û kalên xwe wekî nîşana rêzgirtinê dihatin hesibandin, lê diviyabû ku xwe layiqî vê pozîsyonê îspat bikin. Vê sîstemê ji arîstokrasiyeke binavbûyî an jî civakeke kastê dûr dixist. <ref>[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', p. 183.</ref> Tewra gelek hesabên qeydkirî yên kesên laîk hene ku di encama hêjayiyên xwe de gihîştine postên fermî yên bilind. <ref>Sir E. Denison Ross, Sir Anthony Sherley and his Persian Adventure, pp. 219–20.</ref>

Lê dîsa jî, civaka Îranê di serdema Sefewiyan de hiyerarşiyek bû, ku Şah di lûtkeya pîramîda hiyerarşîk de bû, xelkê asayî, bazirgan û gundî di binyada xwe de û arîstokrat jî di navberê de bûn. Peyva ''dowlat'', ku di farisiya îroyîn de tê wateya "hikûmet", hingê têgehek razber bû ku tê wateya "bextî" an "xweşî", û ew wekî wateya konkret ya dewleta Sefewî dest pê kir, ku nêrîna ku gel li ser wan hebû. hukumdar, wekî kesek ji mirovahiyê bilindtir e. <ref name="Savory 177">[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', p. 77.</ref>

Her weha di nav arîstokrasiyê de, di nîvê pîramîda hiyerarşîk de, karbidestên olî hebûn, yên ku li ser rola dîrokî ya çînên olî wekî tamponek di navbera hukumdar û bindestên wî de dihizirin, bi gelemperî her tiştê ku ji destê wan dihat ji bo parastina gelê asayî ji zordestiyê dikirin hikûmetên. <ref name="Savory 177">[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', p. 77.</ref>

=== Adet û çanda gelan ===
Jean Chardin, gerokê Fransî yê sedsala 17-an, gelek salan li Îranê derbas kir û bi dirêjî li ser çand, adet û karaktera wan şîrove kir. Wî heyranîya wan a li hember biyaniyan dihesiband, lê wî di heman demê de li ser taybetmendiyên ku wî dijwar dîtin jî terpilîn. Danasîna wî ya li ser xuyabûna giştî, cil û berg û edetên wî bi mînyatur, xêzkirin û tabloyên wê demê yên ku mane piştrast dikin. <ref name="Ferrier 110">Ferrier, RW, ''A journey to Persia: Jean Chardin's portrait of a seventeenth-century empire'', p. 110.</ref> Wî ew wek mirovên xwenda û xwenda dihesiband. <ref>Ferrier; pp. 111-113.</ref>

Berevajî Ewropî, wan pir ji çalakiya laşî hez nedikir, û ji bo xatirê xwe ne alîgirê werzîşê bûn, kêfa bêhnvedanê û luksên ku jiyan dikare pêşkêşî bike tercîh dikirin. Rêwîtî tenê ji bo mebesta taybetî ya çûna ji cîhek bo cîhek din hate nirx kirin, ne bi dîtina cihên nû û ceribandina çandên cihêreng. Dibe ku ev helwestek bi vî rengî ya li hember cîhana mayî bû sedema nezaniya Farisan li ser welatên din ên cîhanê. Tetbîqatên ku ew tê de beşdar bûn ji bo ku laşê xwe nerm û zexm bihêlin û jêhatîbûna bi destxistina çekan bi dest bixin. Archery pileya yekem girt. Cihê duyemîn ji hêla têlgirtinê ve hate girtin, ku diviyabû destikê zexm lê maqûl be û bizav be. Ya sêyemîn jî siwarbûn hebû. Şêweyekî temrînek pir dijwar ku Farisan pir jê hez dikir nêçîr bû. <ref>Ferrier; pp. 114-115.</ref>

==== Axaftin ====
[[File:Polo_game_from_poem_Guy_u_Chawgan.jpg|çep|thumb|Minyatureke farisî ku maçeke polo nîşan dide]]
Ji demên berî Îslamê ve, werzişa gulaşê beşeke bingehîn a nasnameya îranî bû û gulaşvanên pîşeyî ku li Zurxanan lîstin, ji endamên girîng ên civakê dihatin hesibandin. Li her bajarekî leşkerekî xwe yê pehlewan hebû, bi navê Pehlavan . Werzişa wan jî kêf û şahî ji girseyê re peyda kir. Chardin bûyerek weha diyar kir: <ref>Ferrier; p. 116.</ref>{{Jêgirtin|The two wrestlers were covered in grease. They are present on the level ground, and a small drum is always playing during the contest for excitement. They swear to a good fight and shake hands. That done, they slap their thighs, buttocks and hips to the rhythm of the drum. That is for the women and to get themselves in good form. After that they join together in uttering a great cry and trying to overthrow each other.}}Digel pehleşê, tiştê ku girse kom kir, fîşek, govendgirên zencîre, pûtperest û akrobat bûn, ku li meydanên mezin, wek Qada Qraliyetê derketin. Di cabareyan de, bi taybetî li hin navçeyan, mîna yên li nêzî goristana Harun-e Velayat, şêweyek kêfê ya bêhnfireh dihat dîtin. Mirov li wir ji bo vexwarina lîkor an qehweyê, kişandina titûn an afyonê, û sohbet an guhdarîkirina helbestan li wir diciviyan. <ref>Ferrier; pp. 117-118.</ref>

==== Cil û berg ====

[[File:Atlas_cloth_iran_17th_century.jpg|thumb|Cil û bergek broqat, serdema Sefewiyan]]
Wekî ku berê hate destnîşan kirin, aliyek bingehîn a karaktera farisî evîna wê ya luksê bû, nemaze li ser domandina xuyangan. Cilên xwe dixemilandin, keviran li xwe dikirin û çenga hespên xwe dixemilandin. Zilaman gelek zengil li tiliyên xwe, hema hema bi qasî jinên xwe didan. Li ser milên xwe jî zêrên wek xencer û şûr danîne. Xencer li bejna xwe didan. Di danasîna cil û bergên xanimê de, wî destnîşan kir ku cil û bergên farisî ji ya Ewropî zêdetir fîgurê diyar dike, lê jin li gorî wê yekê ku li malê li ber amadebûna heval û malbatê bin, an li nav gel bin, bi rengekî cûda xuya dikin. Di nepenîtiyê de wan bi gelemperî perdeyek ku tenê por û piştê digirt li xwe dikirin, lê dema ku ji malê derketin, ''manto'' li xwe dikirin, kincên mezin ên ku ji xeynî rûyên wan tevahiya laşê wan vedişart. Gelek caran ling û destên xwe bi hinarê boyax dikirin. Porê wan sade bû, porê xwe di nav cil û bergan de kom kiribûn, gelek caran di lûtkeyan de bi marûlan û bi komikên zêran hatibûn xemilandin. Jinên bi bejna zirav ji yên bi fîgurên mezintir balkêştir dihatin dîtin. Jinên ji parêzgehan û koleyan pozê xwe yê çepê bi zengilan qul dikirin, lê jinên Faris ên ji dayikbûyî vê yekê nedikirin. <ref>Ferrier; pp. 120-124.</ref>

Ji bo mêran amûra herî bi qîmet turban bû. Digel ku ew demek dirêj dom kiribin jî, ji bo dawet û [[Newroz|Newrozê]] pêwîstî bi guhertinan hebû, lê mêrên bi statûyê du rojan li ber xwe nedidan. Cil û bergên ku bi her awayî pîs bûn, yekser hatin guhertin. <ref>Ferrier; p. 124.</ref>

=== Tirk û Tacîk ===
Struktura desthilatdariya dewleta Sefewî bi giranî li ser du koman hatibû dabeşkirin: Leşkerên Tirkîaxêv/elîta serdest – ku karê wan parastina yekparçeyiya axa û berdewamiya împaratoriya Îranê bi rêberiya wan bû – û elîta îdarî/desthilatdar a bi farisîaxêv. - karê wan çavdêriya kar û geşepêdana milet û nasnameya wî bi meqamên xwe yên bilind bû. Ji ber vê yekê têgîna "Tirk û Tacîk " ji bo danasîna xwezaya Farisî, an Tirko-Faris a gelek xanedaniyên ku di navbera sedsalên 12-an û 20-an de li ser Îrana Mezin hukm kirine, bi vî rengî ku van xanedaniyan nasnama zimanî û çandî ya farisî ya serdest pêşve xistin û piştgirî kirin. yên dewletên wan, tevî ku xanedan bi xwe ne ji farisan bûn (mînak Tirkî) eslê xwe. Têkiliya di navbera ‘Tirkên’ Tirkîaxêv û ‘Tacîk’ên Farisîaxêv de hembiyotîk bû, lê dîsa jî di navbera van her duyan de hin cure hevrikî hebûn. Ji ber ku yên pêşî " ''xelkê şûr'' " û yên paşîn " ''mirovên qelemê'' " temsîl dikirin, postên fermî yên bilind bi awayekî xwezayî ji bo Farisan têne veqetandin. Belê, ev rewş di dirêjahiya dîroka Farisan de, heta beriya Sefewiyan, ji dema dagirkirina Ereban ve, wisa bû. <ref>[[Michael Axworthy|Axworthy, Michael]]; ''History of Iran'' (2010).</ref> 

Şah Tahmasp guhertinek li ser vê yekê destnîşan kir, dema ku ew û mîrên din ên Sefewî yên ku li şûna wî ketine pey wî, xwestin ku xêzên berê diyarkirî yên di navbera her du komên zimanî de ji holê rakin, bi girtina kurên efserên Tirkîaxêv ji bo perwerdehiya wan li malên padîşah. zimanê farisî. Ji ber vê yekê, wan hêdî hêdî dikaribû karên îdarî li deverên ku heta niha tenê parastî yên farisên etnîkî bûn, bigirin ser xwe. <ref>Savory; pp. 184-5.</ref>

=== Hêza sêyemîn: Kafkasiyan ===

[[File:Daud_Khan_Undiladze.jpg|thumb|Daud Xan Undiladze, fermandarê leşkerî, gilman û waliyê Genca û Qerebaxê ji 1625 heta 1630.]]
Ji sala 1540 û vir ve, Şah Tahmasp bi avakirina hêdî hêdî şax û qatek nû ku tenê ji etnîkî Kafkasiyan pêk tê, dest bi veguhertineke gav bi gav di civaka Îranê de kir. Pêkanîna vê şaxê wê di dema [[Şah Ebasê Yekê|Abbasê Mezin]] (Abbas I) de temam bibe û bi awayekî berbiçav berfireh bibe.Li gorî ''Encyclopædia Iranica'', ji bo Tahmasp, paşxaneya vê destpêk û pêkhatina dawî ya ku dê tenê di dema Şah Abbas I de biqede, li dora elîta eşîra leşkerî ya împaratoriyê, Qizilbash, ku bawer dikir ku nêzîkbûna fîzîkî û kontrolkirina endamê malbata Safewî ya nêzîk garantiya avantajên giyanî, bextê siyasî û pêşkeftina madî bû. <ref name="Tahmāsp I">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/tahmasp-i|title=Tahmāsp I|access-date=12 May 2015}}</ref> 

Rêze kampanyayên ku Tahmasp di pey re piştî ku di navbera 1540 û 1554-an de li [[Qefqasya|Kafkasyaya]] fireh fêhm kir, bi mebesta bilindkirina moral û hêza şerkirinê ya leşkerên Qizilbaş bûn, <ref>[[Roger Savory]]; ''Iran under the Safavids''; p. 65</ref> lê wan jimarek mezin anîn malê (zêdetirî 70,000) <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=2BMVnw9JQh8C|title=Slaves of the Shah:New Elites of Safavid Iran|last=Babayan|first=Associate Professor of Iranian History Culture Kathryn|last2=Babaie|first2=Sussan|last3=Babayan|first3=Kathryn|last4=McCabe|first4=Ina|last5=Farhad|first5=Massumeh|year=2004|isbn=9781860647215|author-link5=Massumeh Farhad|access-date=1 April 2014}}</ref> koleyên [[gurcî]], çerkez û ermenî yên xiristiyan armanca wê ya sereke ye û dê bibe bingeha vê hêza sêyemîn; qata nû (Qafkasya) di civakê de. <ref name="Streusand, p. 148">Streusand, p. 148.</ref> Li gorî ''Encyclopædia Iranica'', ev dê bibe xala destpêkê ji bo koma ''ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa'', an jî ''xulamên padîşah'', ku dê di piraniya dirêjahiya împaratoriyê de serweriya leşkerê Safewî bikin, û dê ava bikin. beşa girîng a ''hêza sêyemîn'' . Ji ber ku ne Tirkmen misilman bûne, ev silamayên çerkez û gurcî (wekî gulam jî hatine nivîsandin) ji ber dilsoziya qebîle û peywirên ''xizmtiyê'' bi tevahî bêsînor bûne, ku ev taybetmendiyek balkêş bû ji bo hukumdarekî mîna Tahmasîp ku zarokatî û mezinbûna wî ji eşîra Qizilbaş pir bandor bû. sîyaset. <ref name="Tahmāsp I">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/tahmasp-i|title=Tahmāsp I|access-date=12 May 2015}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.iranicaonline.org/articles/tahmasp-i "Tahmāsp I"]<span class="reference-accessdate">. </span></cite></ref> Çêbûn, bicihanîn û bikaranîna wan pir dişibihe jînçerên Împaratoriya Osmanî ya cîran. <ref name="iranicaonline.org">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/barda-v|title=BARDA and BARDA-DĀRI v. Military slavery in Islamic Iran|access-date=15 April 2014}}</ref> Ji ber vê yekê, gelek ji van jinên neqlkirî bûn jin û hevjînên Tahmasp, û harema Sefewî wekî qadeke reqabetê, û carna jî kujer, ya siyaseta etnîkî derket holê, wekî klîkên jin û dîwanên tirkmen, çerkez û gurcî bi hev re ji bo bala padîşah. <ref name="Tahmāsp I" /> Her çend yekem leşkerên kole heta serdema Abbas I nehatin birêxistinkirin jî, lê di serdema Tahmasp de, Kafkasiyan jixwe bûne endamên girîng ên malbata qral, [[Harem]] û di rêveberiya sivîl û leşkerî de, <ref name="Manz">{{Cite encyclopedia|title=Čarkas|encyclopedia=Encyclopædia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/carkas-cherkes-term-used-in-persian-arabic-and-turkic-for-the-circassian-people-of-the-northwest-caucasus-who-call-thems|access-date=1 April 2014|last=Manz|first=Beatrice|archive-url=https://web.archive.org/web/20141102192506/http://www.iranicaonline.org/articles/carkas-cherkes-term-used-in-persian-arabic-and-turkic-for-the-circassian-people-of-the-northwest-caucasus-who-call-thems|archive-date=2 November 2014}}</ref> <ref name="books.google.nl">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=qcPZ1k65pqkC&pg=PA494|title=Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History|last=Lapidus|first=Ira M.|publisher=Cambridge University Press|year=2012|isbn=978-0-521-51441-5|page=494|author-link=Ira M. Lapidus}}</ref> û di rê de bûn. bûyîna parçeyekî bingehîn ê civakê. Paşê Tahmasp I, [[Îsmaîl II]], 30.000 Çerkez û Gurciyên din anîn Îranê ku gelek ji wan tevlî hêza gulam bûn. <ref>Oberling, Pierre, ''Georgians and Circassians in Iran'', The Hague, 1963; pp.127–143</ref>

Piştî pêkanîna tam ya vê siyasetê ji aliyê Abbas I ve, jin (tenê çerkez û gurcî) niha gelek caran di nav haremên elîta Sefewî de cih girtine, lê zilamên ku bûne beşek ji "çîna" gulam wekî beşek ji hêza sêyem a hêzdar rahênaneke taybet hat dayîn ku piştî temamkirina wê ew yan di yek ji alayên ''gîlman'' ên nû avabûyî de hatin tomarkirin, yan jî di nav malbata şahînşah de kar kirin. <ref>Blow, D; Shah Abbas: The ruthless king who became an Iranian legend, p. 9.</ref> Girseya mayî ya derbider û derbideran, ku beşeke berçav ku hejmara wan bi sed hezaran e, li deverên curbicur ên parzemîna Îranê bi cih bûne, û wek beşek ji civakê, her cure rol ji wan re hatiye dayîn, wek pîşekarî, cotkar, dewar û bazirgan., leşker, general, walî, darbir û hwd., hemû jî beşek ji qata nû avabûyî di civaka Îranê de ne. <ref>Matthee, Rudolph P. (1999), ''[https://books.google.com/books?id=5U0yECMV--wC The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730].''</ref>

Şah Abbasê ku ev bername gelek mezin kir û temam kir û di bin navê wî de avakirina vê qata nû ya di civakê de bi tevahî "qedexekirî" tê binavkirin, pergala gulamê jî temam kir. Wekî beşek ji temamkirina wê, wî cesedê leşkerî yê gulam ji çend sed kesan di serdema Tahmaspê de pir fireh kir û gihîşt 15,000 siwarên pir perwerdekirî, <ref>Blow; p. 37.</ref> wekî beşek ji 40,000 gûlamên Qafqasî. Paşê bi tevayî hijmara parêzgarên parêzgehên Qizilbaşan kêm kir û bi awayekî sîstematîk parêzgarên qizilbaşan birin navçeyên din, û bi vî awayî peywendîyên wan bi civata herêmê re têk bir, û desthilata wan kêm kir. Piraniya wan bi gulam hatin guhertin û di demeke kurt de, gurcî, çerkez û heta radeyekî kêmtir Ermenî li gelek meqamên herî bilind ên dewletê hatin tayînkirin û di nav hemû beşên din ên muhtemel ên civakê de hatin xebitandin. Di sala 1595an de, Allahverdî Xanê gurcî, bû yek ji zilamên herî bi hêz ê dewleta Sefewiyan, dema ku ew wek Waliyê Giştî yê [[Fars (parêzgeh)|Farsê]], ku yek ji parêzgehên herî dewlemend ên Îranê ye, hat tayînkirin. Û hêza wî di sala 1598an de, dema ku bû fermandarê giştî yê hêzên çekdar, gihîşt lûtkeyê. <ref>Savory; p. 82.</ref>

Tê texmînkirin ku tenê di dema desthilatdariya Abbas de 130.000–200.000 gurcî, <ref>Eskandar Beg, pp. 900–901, tr. </ref> {{Sfn|Blow|2009}} {{Sfn|Mikaberidze|2015}} <ref name="Matthee 2012">{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/articles/georgia-vii-|title=GEORGIA vii. Georgians in the Safavid Administration|last=Matthee|first=Rudi|date=7 February 2012|website=iranicaonline.org|access-date=14 May 2021}}</ref> bi deh hezaran çerkez û derdora 300.000 [[ermenî]]  <ref>Aslanian, Sebouh. </ref> hatine sirgûnkirin û ji welatê xwe hatine derxistin. Kafkasya heta xaka Îranê, hemû wek beşek ji qata nû avabûyî di civakê de, wek di nav meqamên herî bilind ên dewletê de, an jî wek cotkar, leşker, esnafan, wekî beşek ji harema şahînşahiyê, dîwanxane û gundiyan, fonksiyon û rol digirin., di nav yên din.

=== Ol ===
{{Gotara bingehîn|Olê Îrana Sefewî}}Her çend Sefewî ne mîrên yekem ên Şî'î li Îranê bûn, lê di wê yekê de ku li tevahiya Îranê û ya îroyîn [[Azerbaycan|Komara Azerbaycanê]] bibe ola fermî ya Şî'e, roleke girîng lîstin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=N8IKR0oqdRkC&pg=PA158|title=The Caspian: Politics, Energy and Security|last=Akiner|first=Shirin|publisher=Taylor & Francis|year=2004|isbn=978-0-203-64167-5|page=158|author-link=Shirin Akiner}}</ref> Di sedsala 8an de li hin bajarên mîna [[Qum]] û Sebzewarê civakên mezin ên Şî'î hebûn. Di sedsalên 10. û 11. de [[Biweyhî|Buweyhiyan]], ku ji şaxê Zeydiyê yên Şî'etiyê bûn, li [[Fars (parêzgeh)|Fars]], [[Îsfehan]] û [[Bexda|Bexdayê]] desthilatdar bûn. Di encama dagîrkirina Mongolan û toleransa olî ya nisbî ya [[Îlxanî|Îlxaniyan]] de, xanedanên Şî'î li Îranê ji nû ve hatin damezrandin û Serbedaran li Xorasanê ya herî girîng bû. Mîrê Îlxaniyan Öljaitü di sedsala 13.

Piştî dagirkirina Îran û Azerbeycanê, Îsmaîl I, ji bo nifûsa ku piranî [[Sunîtî|Sunnî]] ye, guheztin ferz kir. [[Alim|Ulema]] yan jî meleyên Sunî yan hatin kuştin yan jî hatin sirgûnkirin  . Îsmaîl I, rêberên olî yên Şîa yên Dozdehrojî anîn û di berdêla wefadariya xwe de erd û pere da wan. Paşê, di serdema Sefewî û bi taybetî ya [[Xanedana Qacaran|Qacaran]] de, desthilata Ulemayên Şî'î zêde bû û karîbûn roleke serbixwe yan jî bi hikûmetê re lihevhatî bikin.

==== Derketina holê ya aristaniya dîndaran ====

===== Axbarî beramberî Usulî =====


Ew bandora xwe ya herî mezin di dawiya Sefewiyan û destpêka serdema paş-Sefewiyan de, dema ku serweriya Îslama Şî'î ya Duwazdeh bû, bi dest xist. <ref>{{Cite book|title=An introduction to Shiʻi Islam : the history and doctrines of Twelver Shiʻism|last=Momen|first=Moojan|publisher=G. Ronald|year=1985|isbn=978-0-85398-201-2|location=Oxford|page=127}}</ref> Lê piştî demeke kin Mihemed Baqir Behbehanî (mir 1792) tevî muctehidên Usulî yên din tevgera Axbariyan têk bir. <ref>{{Cite book|title=An introduction to Shiʻi Islam : the history and doctrines of Twelver Shiʻism|last=Momen|first=Moojan|publisher=G. Ronald|year=1985|isbn=978-0-85398-201-2|location=Oxford|page=222}}</ref> Ew di cîhana Şî'î de tenê hindikahiyek piçûk dimîne. Yek ji encamên çareserkirina vê nakokiyê, bilindbûna girîngiya têgîna îctîhadê û helwesta muctehid (li hember alimên din) di sedsala 18an û destpêka sedsala 19an de bû. Ji wê demê ve dabeşkirina cîhana Şî'e li ser muctehid (yên ku dikarin li gorî hukma xwe ya serbixwe bişopînin) û ''muqellid'' (yên ku diviyabû hukmên muctehidan bişopînin) çêbû. Li gorî nivîskar Moojan Momen, "heta nîveka sedsala 19'an muctehîdan pir hindik (sê an çar) li her deverekê hebûn," lê "heya dawiya sedsala 19an çend sed hebûn." <ref>{{Cite book|title=An introduction to Shiʻi Islam : the history and doctrines of Twelver Shiʻism|last=Momen|first=Moojan|publisher=G. Ronald|year=1985|isbn=978-0-85398-201-2|location=Oxford|page=204}}</ref>

==== Ellame Meclîsî ====
Mihemed Baqir Meclîsî, ku bi gelemperî navê Allamah bikar tîne, di sedsala 17-an de (serdema Safewiyan) alimekî pir bi bandor bû. Berhemên Meclîsî tekezî li ser daxwaza wî ya paqijkirina Şî'etiya Duwazdeh ji bandorên mîstîsîzm û felsefeyê, û belavkirina îdealek pabendbûna hişk bi qanûnên îslamî (şerîat) dike. <ref>{{Cite book|title=An introduction to Shiʻi Islam : the history and doctrines of Twelver Shiʻism|last=Momen|first=Moojan|publisher=G. Ronald|year=1985|isbn=978-0-85398-201-2|location=Oxford|page=115}}</ref> Meclîsî bi taybetî rêûresmên Şî'î yên wekî şîna ji bo Huseyn îbn Elî û ziyareta ( ''ziyarat'' ) tirbeyên îmam û îmamzedayan pêş xist, û tekezî li ser "têgeha îmaman wekî navbeynkar û navbeynkar ji bo mirovan li cem Xwedê" kir. <ref>{{Cite book|title=An introduction to Shiʻi Islam : the history and doctrines of Twelver Shiʻism|last=Momen|first=Moojan|publisher=G. Ronald|year=1985|isbn=978-0-85398-201-2|location=Oxford|page=116}}</ref>

== Rêveber ==
Dewleta Sefewî hem di nava hikûmetê de hem jî li ser asta herêmî dewleteke kontrol û hevsengiyê bû. Di lûtkeya vê sîstemê de Şah bû, bi hemû desthilatdariya xwe li ser dewletê, bi xwîna xwe wek [[Seyîd]], an jî ji neviyên [[Muhemmed|Mihemed]] rewa bû. Hêza wî ewqasî mutleq bû, ku bazirganê Fransî, û piştre balyozê Îranê, Jean Chardin, difikirî ku Şahên Sefewî bi kulmek hesinî û gelek caran bi awayekî despotîk li ser axa wan hukum dikin. <ref>Ferrier, R. W.; A Journey to Persia: Jean Chardin's Portrait of a Seventeenth-century Empire; pp 71–71.</ref> Ji bo misogerkirina zelaliyê û nehiştina biryarên ku Şah dorpêç dike, pergalek tevlihev a burokrasî û prosedurên dezgehî ku pêşî li sextekariyê digire hate danîn. Di her ofîsekê de cîgirek an serpereştek hebû, ku karê wan ew bû ku hemî kiryarên dewletê tomar bike û rasterast ji Şah re ragihîne. Şah bi xwe tedbîrên xwe ji bo ku wezîrên xwe di bin kontrolê de bihêle bi xurtkirina atmosferek hevrikî û çavdêriya reqabetê bi kar anî. Û ji ber ku civaka Sefewî merîtokratîk bû, û kêm caran li ser bingeha mîrasê peywir hatin çêkirin, ev tê vê wateyê ku dezgehên hukûmetê her dem bi zexta ku di bin çavdêriyê de bûn hîs dikirin û neçar bûn ku piştrast bikin ku ew di berjewendiya serokê xwe de, û ne tenê xwe.

=== Awayî ===
Bi îhtîmaleke ku em îro wan nas dikin [[Parlamen|parlamento]] tunebûya. Lê balyozê Portekîzî yê Safewiyan, De Gouvea, hîn jî di tomarên xwe de behsa ''Encumena Dewletê'' <ref>Blow, p. 173.</ref> dike, ku dibe ku têgehek ji bo civînên hukûmetê yên wê demê bû.

Di hikûmetê de asta herî bilind ya serokwezîr an jî wezîr ( [[Wezîr|Etemad]] ''-e Dowlat'' ) bû, ku her tim ji nav doktorên hiqûqê dihat hilbijartin. Ji ber ku cîgirê yekser ê Şah bû li ser kar û barên neteweyî xwedî hêz û kontroleke mezin bû. Tu karekî Şah bêyî mohra serokwezîr ne derbasdar bû. Lê ew jî li ber cîgirekî ( ''vak'anevîs'' ) rawestiya, yê ku qeydên biryarên wî digirt û ji Şah re agahdar dikir. Duwem piştî posta serokwezîr, Generalê Dahatan ( ''mostoufi-ye mamalek'' ), ango wezîrê darayî, <ref name="Blow 165">Blow, David. </ref> û ''Dîvanbegî'', wezîrê dadê bûn. Ya dawîn îtiraza dawîn bû di dozên sivîl û tawanan de, û ofîsa wî li kêleka deriyê sereke yê qesra Elî Qapu rawesta bû. Di demên berê de, Şah ji nêz ve beşdarî dozên dadwerî bû, lê ev beşa erka padîşah ji hêla Şah Safî û padîşahên paşîn ve hate paşguh kirin. <ref name="Ferrier; pp. 80-82">Ferrier, pp. 80–2.</ref>

=== Dîwana qral ===
[[File:Jean_Chardin_1739.jpg|thumb|Rûpelek li ser pirtûka Jean Chardin li ser gera wî ya Farisî, ku di sala 1739 de hatî çap kirin.]]

Ji bo malên padîşah, postê herî bilind yê ''Nazir'', wezîrê dadgehê bû. Dibe ku ew şêwirmendê herî nêzîk ê Şah bû û ji ber vê yekê di Dîwangehê de wek çav û guhên wî kar dikir. Karê wî yê bingehîn tayînkirin û çavdêriya hemû karbidestên malê û peywendiya wan bi Şah re bû. Lê berpirsiyariya wî jî ew bû ku xezînedarê milkên Şah bû. Ev tê wê maneyê ku serokwezîr jî, yê ku di dewletê de bilindtirîn karbidest bû, diviyabû ku bi Nezîr re hevkariyê bike dema ku dihat ser birêvebirina wan danûstandinên ku rasterast bi Şah re têkildar in. <ref name="Ferrier; pp. 80-82">Ferrier, pp. 80–2.</ref>

Duyemîn tayînkirina herî payebilind Mîrê Mezin ( ''Îçik Agasî başî'' ) bû, yê ku dê her dem bi Şah re bimeşiya û ji ber darbesta mezin a ku wî bi xwe re hilgirtibû, bi hêsanî dihat nas kirin. Berpirsiyariya danasîna hemû mêvanan, wergirtina daxwaznameyên pêşkêşî Şah û xwendina wan, ger hewce bû, bû. Di rêzê de Mamosteyê Aştiyên Qraliyetê ( ''Mîrakor başî'' ) û Mamosteyê Nêçîrê ( ''Mîrşekar'' başî) bûn. Şah di hemû bajarên sereke de stewr hebûn, û tê gotin ku Şah Ebbas nêzîkî 30.000 hespên wî li seranserê welêt di stûyan de bûn. <ref>Blow, p. 170.</ref> Ji xeynî van, karbidestên cihê jî hebûn ku ji bo lidarxistina ziyafetên padîşah û ji bo şahiyê hatine tayînkirin.

Chardin bi taybetî pileya bijîjk û stêrnasan û hurmeta ku Şahan ji wan re digirt dît. Şah bi dehan ji her yekê di xizmeta wî de bû û bi gelemperî sê bijîjk û sê stêrnas jî pê re bûn, yên ku destûr didan ku di gelek caran de li kêleka wî rûnin. <ref name="Ferrier; pp. 80-82">Ferrier, pp. 80–2.</ref> Bijîşkê sereke ( ''Hekîm-başî'' ) endamê dîwana qraliyetê bû, <ref name="Savory 221">[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', p. 221.</ref> û stêrnasê dîwanê yê herî rêzdar navê ''Munajjim-başî'' (Serek Stêrnas) jê re hat dayîn. <ref>Blow, p. 175.</ref>

Her wiha dîwana Sefewîyan ji rojên xwe yên destpêkê de komeke dewlemend a gelan bû. {{Sfn|Blow|2009}} Wek Prof. David Blow dibêje, di nav dîwanan de herî pêşîn esilzadeya kevnar a axayên [[Qizilbaş|Qizilbaşên]] Tirkmen û kurên wan bûn. Tevî ku di salên destpêkê yên padîşahiya şah [[Şah Ebasê Yekê|Abbas]] (r. 1588–1629) de êdî desthilatdariya dewletê nemabû jî, Qizilbaşên Tirkmenan gelek efserên payebilind ên artêşê dabîn dikirin û di nav malbata şah de wezîfeyên girîng ên îdarî û merasîmê dagirtin. . {{Sfn|Blow|2009}} Faris hebûn ku hîna jî li ser burokrasiyê serdest bûn û di bin serokatiya Abbas de her du meqamên herî bilind ên hikûmetê yên Wezîrê Mezin û Kontrolkerê Giştî yê Dahatan ( ''mostoufi-ye mamalek'' ) hebûn. {{Sfn|Blow|2009}} Di heman demê de hejmareke zêde ya ''golam'' an jî "xulamên şah" hebûn, ku bi giranî [[gurcî]], [[çerkez]] û [[ermenî]] bûn. {{Sfn|Blow|2009}} Di encama reformên Abbas de, wan di artêş, rêveberî û malên şah de meqamên bilind girtin. Di dawiyê de, lê ne kêmasî, xwesiyên qesrê jî hebûn ku ew jî gulam bûn - xwesiyên "spî" bi giranî ji [[Qefqasya|Kafkasyayê]] û yên "reş" ên ji Hindistan û Afrîkayê. {{Sfn|Blow|2009}} Di bin Abbas de, eunuchs bûn hêmanek her ku diçe girîngtir di dîwanê de. {{Sfn|Blow|2009}}

=== Rêveberiyên herêmî ===

[[File:03_Chardin_Tblisi_1671.jpg|çep|thumb|Dîmena Tbîlîsê ya gerokê fransî Jean Chardin, 1671.]]
Li ser astek herêmî, hukûmet li ser axa giştî û milkên padîşah hate dabeş kirin. Erdê giştî di bin desthilatdariya waliyên herêmî, an jî ''Xanan'' de bû. Ji rojên destpêkê yên xanedana Sefewiyan ve, [[Qizilbaş|serleşkerên Qizilbaş]] li piraniya van postan hatibûn tayînkirin. Wan parêzgehên xwe mîna şahên biçûk îdare dikirin û hemû dahatên xwe ji bo parêzgeha xwe xerc dikirin, tenê hevsengiyê pêşkêşî Şah dikirin. Di berdêla wê de, diviyabû her dem artêşek xwe amade bikin û li ser daxwaza Şah alîkariya leşkerî bikin. Her wiha ji wan hat xwestin ku parêzerek ( ''vakil'' ) ji bo dadgehê destnîşan bikin ku wan li ser mijarên girêdayî karûbarên parêzgehê agahdar bike. <ref name="Ferrier; pp. 85-89">Ferrier; pp. 85–89.</ref> [[Şah Ebasê Yekê|Şah Abbas I]] niyeta kêmkirina hêza Qizilbaşan bi xistina hin ji van parêzgehan rasterast di bin kontrola xwe de, bi navê ''Wilayetên Tac (Xassa'' '')'' ava dike. Lê ev Şah Safî bû, ku di bin bandora serokwezîrê wî Saru Taqî de bû, ku bernameya hewildana zêdekirina dahatên padîşah bi kirîna erd ji parêzgaran û danîna komîsyonên herêmî da destpêkirin. <ref name="Ferrier; pp. 85-89" /> Bi demê re, ev yek ji gelên ku rasterast di bin serweriya Şah de bûn, bû barek, ji ber ku van komîseran, berevajî parêzgarên berê, di derheqê civakên herêmî yên ku di bin kontrola wan de bûn kêm zaniyarî bûn û di serî de bi zêdekirina dahata şah. Û her çendî di berjewendiya parêzgaran de bû ku berhemdarî û bextewariya parêzgehên xwe zêde bikin, komîseran dahata xwe rasterast ji xezîneya padîşah werdigirtin û ji ber vê yekê, ew qas xema veberhênana çandinî û pîşesaziyên herêmî nedikirin. Ji ber vê yekê, piraniya xelkê ji destdirêjî û fesadiya ku li ser navê Şah tê kirin. <ref name="Ferrier; pp. 85-89" />

=== Di civaka otorîter de saziyên demokratîk ===
Di sedsalên 16 û 17an de li Îranê, hejmareke berçav ji saziyên demokratîk ên herêmî hebûn. Nimûneyên van esnafên bazirgan û esnafan bûn ku ji salên 1500î ve li Îranê dest pê kiribûn. Her weha, biratiyên quazî-olî yên bi navê ''futuvva hebûn'', ku ji hêla derwêşên herêmî ve dihatin rêvebirin. Karbidestekî din ê ku bi lihevkirina civata xwecihî hat hilbijartin ''kadxoda bû'', ku wek rêvebirê hiqûqa hevpar kar dikir. <ref>Malcolm; vol II, p. 456.</ref> Şerîfê herêmê ( ''kalantar'' ) ku ne ji aliyê gel ve hatibû hilbijartin, lê rasterast ji aliyê Şah ve hatibû tayînkirin û erka wî parastina gel li hember neheqiyên waliyên herêmê bû, çavdêriya kadxoda dikir. <ref>Savory; p. 182.</ref>

=== Qanûn ===
[[File:49_Chardin_Safavid_Legal_system_Karkan.jpg|thumb|''Karkan'', amûrek ji bo cezakirina sûcdarên dewletê ye]]

Li Îrana Sefewî di navbera teolojî û fiqh, an jî di navbera edaleta îlahî û edaleta mirovî de kêm cudahî hebû û ev hemû di bin ''fiqhê îslamê de'' ( [[Fiqih|fiqh]] ) bûn. Sîstema dadrêsî ji du şaxan hatibû avakirin: hiqûqa medenî, ku koka wê di [[Şerîet|şerîetê]] de bû, aqil ''wergirtibû'', û urf, ku tê wateya ''ezmûna kevneşopî'' û pir dişibihe forma hiqûqa hevpar a rojavayî. Dema ku îmam û dadwerên hiqûqê di pratîka xwe de hiqûqa medenî bi kar dianîn, urf di serî de ji hêla komîsyonên herêmî ve, ku li ser navê Şah gundan kontrol dikirin, û ji hêla wezîrê dadê ( ''Dîvanbegî'' ) ve dihat meşandin. Evên dawî hemû karbidestên laîk bûn ku li ser navê Şah kar dikirin. <ref name="Ferrier 90-4">Ferrier, RW, A journey to Persia: Jean Chardin's Portrait of a Seventeenth-century Empire, pp. 90–4.</ref>



Chardin her wiha da zanîn ku li Îranê anîna dozan li dadgehê ji ya Rojava hêsantir e. Dadwer (qazî) ji xalên pêwendîdar hatin agahdarkirin û dê biryarê bide ka dê dozê bigre yan na. Piştî razîbûna vê yekê, çawîşekî dê lêkolînê bike û gazî bersûc bike, ku paşê mecbûr bû ku heqê çawîşê bide. Herdu aliyan bi şahidên xwe re dozên xwe yên têkildar, bi gelemperî bêyî şîretan, gilî kirin û dadger piştî rûniştina yekem an duyemîn biryara xwe derdixist. <ref name="Ferrier; p. 91">Ferrier p. 91.</ref>

Dadmendiya tawanan bi tevahî ji hiqûqa medenî cuda bû û li ''gorî qanûnên hevpar ên'' ku ji hêla Wezîrê Dadê, parêzgarên herêmî û wezîrê dadgehê ( ''Nazir'' ) ve dihat birêvebirin, dihat darizandin. Tevî ku li ser ''urf'' -ê ye, ew xwe dispêre hin rêzikên qanûnî. Kuştin bi îdamê dihat cezakirin û cezayê birînên laş jî her tim bastinado bû. Cara ewil destên wan ê rastê diz hatin jêkirin û her carê jî cezayê darvekirinê lê hat birîn. Sûcdarên dewletê bi ''karkan'', stûyê sêgoşeyî yê darî danîbûn stûyê xwe. Di rewşên awarte de dema ku şah edalet digirt destê xwe, li gorî kevneşopiya kevnar ji bo girîngiya bûyerê cilê sor li xwe dikir. <ref name="Ferrier 90-4">Ferrier, RW, A journey to Persia: Jean Chardin's Portrait of a Seventeenth-century Empire, pp. 90–4.</ref>

=== Leşkerî ===
{{Gotara bingehîn|Qizilbaş|Qizilbaş}}
[[File:Safavid-helmet.jpg|thumb|Kaskek Safewî]]

Qizilbash cûrbecûr misilmanên Şî'î ( ''gulat'' ) û bi piranî komên mîlîtanên Tirkman bûn ku alîkariya damezrandina Împeratoriya Sefewî kirin. Hêza wan a leşkerî di serdema Şah Îsmaîl û Tahmasp de girîng bû. Eşîrên Qizilbash heta desthilatdariya [[Şah Ebasê Yekê|Şah]] Ebbasê Yekem ji bo artêşa Îranê girîng bûn - serokên wan karîbûn bandoreke mezin bikin û beşdarî fêlên dadgehê bibin (mînak kuştina Şah [[Îsmaîl II]]).

Pirsgirêka sereke ya [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl I]], piştî damezrandina dewleta Sefewî, ew bû ku çawa di navbera her du komên etnîkî yên sereke yên wê dewletê de pirek çêbike: [[Qizilbaş|Tirkmenên Qizilbaş]] ("Sor"), "merivên şûr" ên civaka îslamî ya klasîk. hêza leşkerî ew anîbû ser desthilatê, û hêmanên [[Îran|faris]], "zilamên qelemê", ku refên burokrasî û sazûmanên olî yên dewleta Sefewî dagirtin, wekî ku bi sedsalan di bin desthilatdarên berê yên Îranê de kiribûn. [[Ereb]], [[Mongol]], an Tirkmen . Weke ku [[Vladîmîr Mînorskî]] gotiye, nakokiya di navbera van her du koman de neçar bû, ji ber ku Qizilbaş “ne alîgirê kevneşopiya farisî ya neteweyî bûn”.

Di navbera salên 1508 û 1524an de, ku sala wefata Îsmaîl e, şah pênc Farisên li pey hev wezîfedar kirin wezîfeya ''vakilê'' . Dema vakilê duyemîn ê Farisî li Derasokistanê serpereştiya artêşeke Sefewiyan kir, Qizilbaşan bi namûsiyê dîtin ku wezîfedarkirina di bin destê wî de ye, ew li qada şer hişt û di encamê de hat kuştin. Vakilê çaran ji aliyê Qizilbaşan ve hat kuştin, yê pêncan jî bi destê wan hat kuştin. <ref name="ismailsafaviiranica">"Ismail Safavi" ''Encyclopædia Iranica''</ref>

==== Reformên leşkerî ====
[[File:Persian_Musketeer.jpg|thumb|Musketerê Farisî di dema Abbas I de ji hêla Habîb-Allah Meşadî piştî Felsafiyê (Muzeya Hunera Îslamî ya Berlînê).]]
Şah Abbas têgihîşt ku ji bo kontrolkirina mutleq li ser împaratoriya xwe bêyî dijminatiya Qizilbaşan bigire, ew hewce dike ku reforman çêbike ku girêdayîbûna şah bi piştgiriya wan a leşkerî kêm bike. Beşek ji van reforman avakirina hêza 3. a di nava aristaniyê de û hemû erkên din ên di nava împaratoriyê de bû, lê di têkbirina desthilatdariya Qizilbaşan de ya girîngtir jî ketina ordiya Qraliyetê di nava artêşê de bû. Ev hêza leşkerî dê tenê xizmeta şah bike û di dawiyê de ji çar şaxên cuda pêk dihat: <ref>Blow, David; Shah Abbas: The ruthless king who became an Iranian legend, pp. 37–8.</ref>

* Şahsevan: ev 12000 hêz bûn û ji koma piçûk a ''qurçiyan'' ku Şah Ebbas ji pêşiyê xwe mîras girtibû, ava bûn. Şahsevan an jî "Hevalên Padîşah", eşîrên Qizilbaş bûn ku tenê ji bo pabendbûna bi şah re dev ji eşîra xwe berdabûn. <ref>[http://www.events.ir/no002/002d.htm "Shahsavan Tribes"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071008114155/http://www.events.ir/no002/002d.htm|date=2007-10-08}}, Dr P. Shahsavand, Professor of Sociology at Islamic Azad University—''Events'' Magazine, Cultural, Economical and General Events of Iran (retrieved 4 Sep 2007).</ref>
* Gulams: Tahmasp min dest bi danasîna hejmareke mezin ji kole û koleyên [[gurcî]], [[çerkez]] û [[ermenî]] yên ji [[Qefqasya|Kafkasyayê]] kiribû, ku hejmareke mezin ji wan dê bibin beşek ji sîstema gulamê ya pêşerojê. Şah Ebbas ev bername bi awayekî berçav berfireh kir û bi tevayî cîbicî kir, û di dawiyê de hêzek ji 15 hezar siwarên gulam û 3 hezar pasewanên qralî ava kir. Bi hatina bira Shirley li dîwana Ebbas û bi hewldana dewletparêz Allahverdi Khan, ji sala 1600 û pê de, alayên şer ên gulam di bin çavdêriya Abbas de bi awayekî berbiçav berfireh bûn û gihîşt 25.000. <ref name="ALLĀHVERDĪ KHAN 1">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/allahverdi-khan-d-1|title=ALLĀHVERDĪ KHAN (1)|last=R.M.|first=Savory|website=Encyclopaedia Iranica|access-date=1 January 2016}}</ref> Di dema Ebbas de, ev hêz bi giştî nêzî 40.000 leşkerên ku ji bo Şah pere dane û li ser wan bûn, pêk dihat. <ref name="Savory 1980 79">{{Harvnb|Savory|1980}}</ref> <ref name="BN142">{{Harvnb|Bomati|Nahavandi|1998}}</ref> <ref>{{Harvnb|Roemer|1986}}</ref> Ew ê bibin leşkerên elît ên artêşên Safewiyan (wek Jannisaryê Osmanî). <ref name="iranicaonline.org">{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/barda-v|title=BARDA and BARDA-DĀRI v. Military slavery in Islamic Iran|access-date=15 April 2014}}</ref>
* Mûşket: Şah Abbas bi feyde û avantajên ku ji ber çekên xwe yên agirpêketî di destê Osmaniyan de bûn, ji bo ku hem qurçî û hem jî leşkerên gulam bi çekên nûjen ve girêbide, gelek zehmetî kişand. Ya girîngtir jî, di dîroka Îranê de, ji bo cara yekê, cesedeke peyade ya girîng a mûşekeran ( ''tofang-chis'' ), ku hejmara wan 12 000 e, hat afirandin.
* Topxane: bi alîkariya rojavayiyan, wî jî topxaneyek ji 12 000 kesan pêk dihat, tevî ku ev hêmana herî lawaz di artêşa wî de bû. Li gorî Sir Thomas Herbert, ku di sala 1628-an de bi balyozxaneya Brîtanyayê re li Îranê bû, Farisan di çêkirina topan de pişta xwe bi piştgiriya Ewropiyan ve girêdidin. <ref name="Blow 38">Blow, p. 38.</ref> Heya sedsalek şûnda, dema ku [[Nadir Şah]] bû Serfermandarê artêşê, hewildanek têra xwe ji bo nûjenkirina topan hat kirin û Farisan karîbûn di çêkirina çekan de bi ser bikevin û xwe têra xwe bikin.

Tevî reforman jî, Qizilbaş dê di nava artêşê de hêmana herî xurt û bibandor bimîne, ku ji nîvê hêza wê ya giştî pêk tê. <ref name="Blow 38">Blow, p. 38.</ref> Lê avakirina vê artêşa mezin a domdar, ku di dîroka Sefewiyan de yekem car bû, rasterast di bin destê Şah de xizmet dikir, bandora wan bi awayekî berçav kêm kir, û belkî jî her îmkan ji bo cureyê nerazîbûnên sivîl ên ku di dema desthilatdariya mîr de bû sedema wêraniyê. şahên berê.
== Çand ==

=== Fenî ===


Abbas I feydeya bazirganî ya pêşvebirina hunerê nas kir - berhemên esnafan piraniya bazirganiya derve ya Îranê peyda dikin. Di vê serdemê de hunerên destan ên wek çêkirina kel û pelan, poşterî û tekstîlê pêş ketine û di wênesaziya minyatur, kitabbend, xemilandin û xefletê de pêşketinên mezin çêbûne. Di sedsala 16-an de, xalîçevanî ji pîşesaziyek koçer û gundî berbi pîşesaziyek baş bi pisporiya sêwirandin û çêkirinê ve çû. [[Tewrêz|Tebrîz]] navenda vê pîşesaziyê bû. Xalîçeyên Erdebîlê ji bo bîranîna xanedana Sefewiyan hatine wezîfedarkirin. Xalîçeyên barok ên spehî û lê bi navûdeng 'Polonaise' di sedsala 17'an de li Îranê hatine çêkirin.
[[File:Riza-yi-Abbasi_008.jpg|çep|thumb|Reza Abbasî, ''Xwendina'' Ciwaniyê, 1625–26]]

Reza Abbasî (1565-1635) bi form û malzemeyên kevneşopî, mijarên nû pêşkêşî wênesaziya farisî kir - jinên nîv tazî, ciwan, evîndar. Resim û şêwaza xelanivîsa wî di piraniya serdema Sefewiyan de bandor li hunermendên îranî kir, ku wekî ekola Îsfehanê dihat nasîn. Zêdebûna pêwendiya bi çandên dûr di sedsala 17an de, nemaze Ewropa, îlhamek ji hunermendên îranî re peyda kir ku model, pêşbirkkirin, paşveçûnên mekan, û navgîna nîgarkêşana rûn pejirandibûn (Şah Abbas II Mihemed Zeman şand bo xwendinê li Romayê). Destana ''[[Şahname]]'' ("Pirtûka Padîşahan"), mînakeke stêrkî ya ronîkirina destnivîs û kaligrafiyê, di serdema Şah Tahmasp de hatiye çêkirin. (Ev pirtûk di sala 1000'an de ji aliyê Ferdûsî ve ji bo Siltan Mehmûd Xeznewî hatiye nivîsandin) Destnivîseke din jî Xemsa ya [[Nîzamî Gencewî|Nîzamî]] ye ku di salên 1539-1543'an de ji aliyê Axa Mîrek û dibistana wî ve li Îsfehanê hatiye darvekirin.

==== Avakarî ====

[[File:Masjid_Shah,_view_of_the_courtyard_by_Pascal_Coste.jpg|çep|thumb|Wêneya mîmarê fransî, Pascal Coste, di sala 1841 de serdana Persiya (ji ''Monuments modernes de la Perse'' ) kiriye. Di serdema Sefewiyan de mîmariya farisî dîsa geş bû û gelek abîdeyên nû dîtin, wek Masjid-e Shah, beşek ji Meydana Naghsh-i Jahan ku mezintirîn plaza dîrokî ya cîhanê ye.]]
[[File:Esfahan-shah-sq.jpg|thumb|''Meydana Neqşe Cîhan'' li Îsfehanê nîşaneya mîmariya îranî ya sedsala 16-an e.]]
[[Îsfehan]] nimûneyên herî berbiçav ên mîmariya Safewî digire, ku hemî di salên piştî ku Şah Abbas I di sala 1598-an de bi domdarî paytext li wir bar kir: Mizgefta Imperial, Mesjid-e Shah, ku di sala 1630-an de hatî qedandin, Mizgefta Îmam (Mesjid-e Imami) Mizgefta Lutfallah û Qesra Qraliyetê.

Li gorî William Cleveland û Martin Bunton, <ref>William L. Cleveland and Martin P. Bunton, ''A History of the Modern Middle East'' (Westview Press, 2000), 2nd ed., pp. 56–57.</ref> damezrandina [[Îsfehan|Îsfehanê]] wek paytexta Mezin a Îranê û spehîtiya maddî ya bajêr bala rewşenbîrên ji çar aliyên cîhanê kişand, ku ev yek bû sedema jiyana çandî ya dewlemend a bajêr. Serkeftinên balkêş ên 400,000 niştecîhên wê niştecîhan hişt ku pesnê xwe yê navdar "Isfahan nîvê dinyayê ye" bikin.


Bi rastî yek ji mîrateyên herî mezin ên Sefewiyan mîmarî ye. Di sala 1598 de, dema ku Şah Ebbas biryar da ku paytexta împaratoriya xwe ya Îranê ji bajarê [[Qazwên|Qezwînê]] li bakurê rojavayê bajarê Îsfehanê [[Îsfehan|veguhêze]], wî dest pê kir ku dê bibe yek ji mezintirîn bernameyan di dîroka Îranê de; bi temamî ji nû ve avakirina bajêr. Bi bijartina bajarê navendî Îsfehanê, ku ji hêla Zāyande roud ("Çemê ''jîyanê'' ") ve hatî çandin, ku di nav deverek berfireh a erdnîgariya hişk de wekî ocaxek çandiniya zexm e, wî hem paytexta xwe ji her êrişên pêşerojê dûr xist. ji aliyê Osmanî û [[Ûzbêk|Ozbekan]] ve, û di heman demê de zêdetir kontrola [[Kendava Besreyê|Kendava Farisî]] bi dest xistiye, ku vê dawiyê bûye rêyeke girîng a bazirganiyê ji bo kompaniyên Hindistana Rojhilatî yên Holendî û Brîtanî . <ref>Savory, Roger; ''Iran under the Safavids'', p. 155.</ref>

[[File:Qazvin_-_Chehel_Sotun.jpg|thumb|Pavilona Chehel Sotun a sedsala 16-an li Qazwîna Îranê. Ew bermahiyên dawîn ên qesra şahê duyemîn ê Sefewî, Şah Tahmasp e; di sedsala 19an de ji aliyê Qacaran ve bi giranî hatiye restorekirin.]]
Mîmarê sereke yê vê peywira mezin a plansaziya bajarvaniyê [[Behaedîn Amilî|Şêx]] Behayî (Beha'eddîn El-Amilî) bû, yê ku bernameyê bal kişand ser du taybetmendiyên sereke yên plansaziya şah Abbas: cadeya Çarbaxê, ku li her du aliyan ji aliyê hemûyan ve. saziyên navdar ên bajêr, wek niştecihên hemû payebilindên biyanî. Û Meydana Naqsh-e Jahan (" ''Nimûneya Cîhanê'' "). <ref>Sir Roger Stevens; ''The Land of the Great Sophy'', p. 172.</ref> Berî hatina Şah ji bo desthilatdariyê, Îran xwediyê avahiyeke hêz-nemerkezî bû, ku tê de saziyên cihê ji bo desthilatdariyê şer dikirin, hem artêş ( [[Qizilbaş]] ) û hem jî parêzgarên parêzgehên cihê ku împaratoriyê pêk dianîn. Şah Ebbas dixwest vê avahiya siyasî têk bibe û vejandina Îsfehanê, wek paytexta mezin a Îranê, gaveke girîng bû ji bo navendîkirina desthilatdariyê. <ref>Savory; chpt: ''The Safavid empire at the height of its power under Shāh Abbas the Great (1588–1629)''</ref> 

Li Îsfehan û bajarên din abîdeyên diyar ên mîna Şêx Lotfallah (1618), Heşt Beheşt (Heşt Bihişt) (1469) û Dibistana Çar Bag (1714) derketin holê. Ev pêşkeftina berfireh a mîmariyê di çanda farisî de bû û di sêwirana dibistan, hemam, xanî, karwansera û cihên din ên bajarî yên wekî bazar û meydanan de cîh girt. Heta dawiya serdema Qacaran dewam kir. <ref>Jodidio, Philip, ''Iran: Architecture For Changing Societies'':Umberto Allemandi (August 2, 2006).</ref>

==== Hêdane ====
Helbest di bin Safewiyan de rawestiyaye; forma mezin a ghazalê ya serdema navîn di lîrîsîzma serdest de şîn bû. Helbest ji patronaja padîşah a hunerên din tune bû û ji hêla pêşniyarên olî ve hate dorpêç kirin.

Dîroknasê herî navdar ê vê demê Îskender Begê Munşî bû. ''Dîroka wî ya Şah Ebbasê Mezin'' çend sal piştî mirina mijara wê hatiye nivîsandin, bi kûrahiya dîrok û karakterê xwe ve girê daye.

=== Mekteba Îsfehanê - Felsefeya Îslamê vejîya ===

[[File:Chahar_bagh_school_drawing.jpg|çep|thumb|Tabloya sedsala 19-an ya Dibistana Çar Bagê ya li Îsfehanê, ku di dema Soltan Huseyn de ji bo ku wekî mekteba olî û melayê xizmet bike, hatî çêkirin.]]
Felsefeya îslamî <ref>Dabashi, H. (1996) 'Mir Damad and the Founding of the School of Isfahan', in SH Nasr and O. Leaman (eds) History of Islamic Philosophy, London: Routledge, ch. 34, 597–634.</ref> di serdema Sefewiyan de ku zanyar bi gelemperî Mekteba Îsfehanê bi nav dikin, geş bû. Mîr Damad avakerê vê dibistanê tê hesibandin. Di nav ronakbîrên vê ekola felsefeyê de, navên feylesofên Îranî yên wek Mîr Damad, Mîr Fendereskî, [[Behaedîn Amilî|Şêx Behayî]] û Mohsen Feyz Kaşanî li ber çavan e. Ev ekol bi feylesofê îranî [[Sedredîn Şîrazî|Mulla Sedra]] ku bi guman piştî Avicenna fîlozofê herî girîng ê îslamî ye, gihîşt asta herî bilind. Mela Sedra bûye feylesofê serdest ê rojhilata îslamî û nêzîkatiya wî ya li ser xwezaya felsefeyê heta roja me ya îro bi awayekî awarte xwedî bandor bûye. <ref>{{Cite book|url=http://plato.stanford.edu/archives/sum2009/entries/mulla-sadra/|title=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|last=Rizvi|first=Sajjad|date=Summer 2009|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N|chapter=Mulla Sadra}}</ref> Wî ''El-Hikma al-muta'aliya fi-l-asfar al-'aqliyya al-arba'a<nowiki>''</nowiki> ("Felsefeya Derbasbûyî ya Çar Rêwiyên Aqilê"), <ref>[[Seyyed Hossein Nasr|Nasr, Seyyed Hossein]], '''Sadr al-Din Shirazi and his Transcendent Theosophy, Background, Life and Works''', 2nd ed., Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.</ref> li ser tiştên ku wî hizirandinek nivîsî. jê re 'felsefeya meta' tê gotin, ku mîstîsîzma felsefî ya sûfîzmê, teolojiya [[Şiîtî|Îslama Şî'î]] û felsefeyên Perîpatîtî û [[Îşraqîtî|Ronahîxwaz]] ên [[Îbn Sîna|Avicenna]] û [[Şihabedînê Suhrewerdî|Suhrewerdî anîne]] ber hev.''

Li gorî [[Îrannasî|îranolog]] Richard Nelson Frye : <ref>RN Frye, ''The Golden Age of Persia'', Phoenix Press, 2000, p. 234</ref>

=== Derman ===
[[File:Canons_of_medicine.JPG|thumb|Kopiyek [[Zimanê latînî|Latînî]] ya ''Canon of Medicine'', ya 1484, li Pirtûkxaneya Dîrokî ya Bijîjkî ya PI Nixon ya Navenda Zanistiya Tenduristiyê ya Zanîngeha Texasê li San Antonio, DY ye.]]

Rewşa bijîjkan di dema Safewiyan de wek berê bilind bû. Digel ku ne Yewnanên [[Yewnanistana Kevn|kevn]] û ne jî [[Romaya Kevnare|Romayiyan]] statuyek civakî ya bilind ji dixtorên xwe re nedianîn, îraniyan ji demên kevnar de bijîjkên xwe, yên ku pir caran şêwirmendên şahan dihatin tayîn kirin, bi rûmet dikirin. Ev yek bi dagirkirina Ereban a Îranê re nayê guhertin, û di serî de Farisan bûn ku karên felsefe, mantiq, derman, matematîk, [[stêrnasî]], [[Astrolojî|stêrnasî]], muzîk û alkîmiyê hildan ser xwe. <ref>Savory, Roger: Iran under the Safavids, pp. 220–5.</ref>

Di sedsala şanzdehan de, zanista îslamî, ku heta radeyekî mezin tê wateya zanista farisî, li ser lingên xwe radiwestiya. Berhemên [[Razî|el-]] Razî (865–92) (ji rojava re wekî Razes tê zanîn) hîn jî li zanîngehên Ewropî wekî pirtûkên standard ên [[Farmakolojî|alkîmiyê]], dermannasî û pediatrîkê têne bikar anîn. [[El-Qanûn fî el-tib|Canon of Medicine]] by [[Îbn Sîna|Avicenna]] (z. 980–1037) hîn jî wekî yek ji pirtûkên dersê yên bingehîn di bijîşkiyê de li seranserê piraniya cîhana şaristanî hate hesibandin. <ref>Savory, p. 220.</ref> Ji ber vê yekê di serdema Sefewiyan de rewşa bijîşkiyê zêde neguherî û weke berê xwe dispêre van xebatan. [[Fizyolojî|Fîzyolojî]] hîn jî li ser çar hûrguliyên bijîjkî yên kevnar û navîn bû, û xwînrijandin û paqijkirin hîn jî awayên sereke yên dermankirina bijîjkan bûn, tiştek ku Tevenot jî di serdana xwe ya Îranê de jiya. <ref name="Savory 221">[[Roger Savory]], ''Iran under the Safavids'', p. 221.</ref>

Yekane qada ku di nav bijîşkiyê de hin pêşkeftin lê çêbûn dermanolojî bû, bi berhevkirina "Tibb-e Shifa'i" di 1556 de. Ev pirtûk di sala 1681'an de ji aliyê Angulus de Saint ve bi navê "Pharmacopoea Persica" ji bo fransî hatiye wergerandin. <ref>Savory, p. 222.</ref>
== Zimanên dîwan, leşkerî, rêveberî û çandê ==
Safewiyan di dema hatina xwe [[Zimanê azerî|de]] Azerîaxêv bûn, her çend [[Zimanê farisî|farisî]] jî wekî zimanê duyemîn bikar anîn.Zimanê ku ji aliyê dîwan û dezgehên leşkerî yên Sefewî ve dihat bikaranîn, zimanê Azerî bû. <ref name="mazzaoui">{{Cite book|title=Turko-Persia in Historical Perspective|last=Mazzaoui|first=Michel B|last2=Canfield, Robert|publisher=Cambridge University Press|year=2002|isbn=978-0-521-52291-5|pages=86–7|chapter=Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period|quote=Safavid power with its distinctive Persian-Shiʻi culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh).|chapter-url=https://books.google.com/books?id=qwwoozMU0LMC&pg=PA86}}</ref> <ref name="cambridgesafa">Zabiollah Safa (1986), "Persian Literature in the Safavid Period", ''The Cambridge History of Iran'', vol. 6: The Timurid and Safavid Periods. </ref> Lê zimanê fermî <ref name="Roemer 189">Roemer, H. R. (1986). </ref> ê împaratoriyê û herwiha zimanê îdarî, zimanê hevpeyivîn, edebiyat û dîroknasiya farisî bû. <ref name="mazzaoui" /> Nivîsên li ser pereyê Sefewiyan jî bi farisî bûn. <ref>Ronald W. Ferrier, ''The Arts of Persia'', Yale University Press, 1989, p. 199.</ref>

[[File:The_Mantiq_al-tair.jpg|thumb|Dîmenek ji ''Konferansa'' Çûkan a [[Etarê Nîşabûrî|Attar]], ya Hebîbulla Meşedî (1600).]]

Sefewiyan jî [[Zimanê farisî|Farisî]] wek zimanekî çandî û îdarî li seranserê împaratoriyê bi kar anîn û bi farisî duzimanî bûn.

[[File:Georgian_prince_by_Reza_Abbasi.jpg|thumb|''Mîrê [[Gurcistan|Gurcistanê]] Mihemed-Bêk ji'' aliyê Reza Abbasî (1620)]]

 


== Mîrata sefewiyan ==
[[File:Safavid-star.png|thumb|Stêrka Sefewî ji banê Mizgefta Şah, Îsfehan, Îran.]]
Sefewiyan bûn ku Îran kirin keleha ruhanî ya Şîîtiyê, û depoya kevneşopiyên çandî yên farisî û xwenaskirina îranîtiyê, wekî pirek ji bo Îrana nûjen. Damezrênerê xanedaniyê Şah Îsmaîl, bi têgîna nepenî ya dewleta Îranê ku ji Xorasanê heta [[Firat|Firatê]] û ji Oxûsê heta başûr dirêj dibe, navê "Padîşahê Îranê" ( ''Pādišah-ī Īrān'' ) qebûl kir. Herêmên [[Kendava Besreyê|Kendava Farsê]] . <ref>Hillenbrand R., ''Islamic Art and Architecture'', London (1999), {{ISBN|0-500-20305-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-500-20305-9|0-500-20305-9]], p. 228.</ref> Li gorî Profesor Roger Savory : <ref>{{Cite book|title=UNESCO: History of Humanity|last=Savory|first=RM|publisher=Routledge|volume=5: From the Sixteenth to the Eighteenth Century|location=London, New York|page=263|chapter=18 Iran, Armenia and Georgia – Rise of a Shiʻi State in Iran and New Orientation in Islamic Thought and Culture|chapter-url=http://www.unesco.org/culture/humanity/html_eng/volume5.htm}}</ref> <ref>Mujtahid: A ''mujtahid'' in Arabic means a person who qualified to engage in ''ijtihad'', or interpretation of religious texts. </ref>


Li gorî Donald Struesand, "her çend yekbûna Sefewî ya nîvê rojhilat û rojavayê deşta Îranê û ferzkirina Îslama Şî'î ya Duwazdeh li ser herêmê pêşekek naskirî ya Îrana nûjen çêkir, lê siyaseta Sefewî bi xwe ne bi taybetî îranî û ne jî neteweyî bû." <ref>Streusand, p. 137.</ref> Rudolph Matthee encam da ku "her çend ne dewlet-netew be jî, lê Îrana Safewî hêmanên ku dê paşê yek biafirînin bi afirandina gelek taybetmendiyên burokratîk ên domdar û bi destpêkirina siyasetek lihevxistina sînorên olî û erdnîgarî vedihewîne." <ref>Rudolph P. Matthee, ''The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730'' (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1999), p. 231.</ref>

==Çavkanî==
# Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39
{{Çavkanî}}

==Bîbliyografî==
*{{citation|last=Yarshater|first=Ehsan|title=Encyclopædia Iranica|publisher=Routledge & Kegan Paul|year=2001|isbn=978-0933273566}}
*{{citation|last=Khanbaghi|first=Aptin|title=The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran|publisher=I.B. Tauris|year=2006|isbn=978-1845110567}}