Dîroka Dihokê
Dîroka bajarê Dihok :
dema ku em li dîroka wê ya kevnar mêze dikin, em ê bibînin ku ew yek ji deverên herî kevnar, ji ber ku gelek şaristanî tê de derbas bûn. Dema ku şandeyek ji Zanîngeha Warsaw li Bologna bi serokatiya Profesor (Kosulowski) di sala 1985-an de li gundê Nimriki yê girêdayî navçeya Fayda li başûrê bajarê Dihok û rojhilatê çemê Dîjlê xebata kolandin û lêkolînê pêk anî ev bû ya ku rastî derket holê. Beriya Zayînê û di wan deman de li ser van rêgezan jiyan hebû. Ji bilî cihê şikefta Çarstîn, wate (şikefteke bi çar stûnan) ku li Geliyê Dihokê ye, ku ji hêla dîrokzan û lêkolînerên ku çûne herêmê, ji hêla hin çavkaniyan ve tê pejirandin, ew yek ji kevntirîn şikeftan tê hesibandin ku mirov tê de hemî xwezaya xwe dijiya.
Weke ku ji hêla dîroknas Hesen Ahmed ve hatî piştrast kirin, dîroka aveikefta Çarstîn vedigere serdema navîn, û belgeyên wê yên herî zû digihîjin berî 12,000 sala. Ev tenê çend nimûneyên ji gelek deverên arkeolojîk in ku şahidiya esilzewaciya herêma me dikin, ku li wir girek Bastak û kîmyonek heye ku ji dîroka dewleta Mîtanî ya Kurdî vedigere ji bilî girê Malta û şikefta Jellita li Şindoxa ku li başûrê navenda parêzgehê ye, ku vedigere dema Asûr û Medan. Ji ber ku berê ji bo dewleta Aşûrî bi dewletên cîran re mîna Zozo Valley, Geliyê Dihok, Riya Qashfari, Riya Zarka, Riya Darkla ,êx, ji bilî rêyên din ên li parêzgeha Dihok ku ji bo bazirganî û şeran li herêmên Mezopotamya, Asyaya Navîn, ran û Romê dihatin bikar anîn ji bo dewleta Suryanî rêgezek stratejîk pêk tîne girîngiyek wê pir girîng e.
Di vî warî de, Profesor Ford dibêje: Hin lêkolîner û lêgerîn dibêjin ku niha bajarê Dihok li ser xirbeyên bajarê kevnare ya Aşûrî (Adyan) hatî ava kirin, ji ber ku di serdema Împeratoriya Aşûrî de wekî paytexta (Rambosi) dihat hesibandin. Vê yekê ji hêla Profesor Baban (Taha Baqer p. Fuad Safar) ve di pirtûka xwe de (Rêbernameya Hemwelatiyên Arkeolojî û Civilaristaniyê), ku ew diyar dike ku bajar (Maliati), gundê niha Malta, di serdema warehînşahê Aşûrî (Sennacherib) 704-681 berî Zayînê de yek ji warên şer bû.
Çawa ku xuya dibe, herêma Dihok, ji roja jidayikbûnê heya derketina Islamslamê, ji hêla dewletên Oşkanî û Sasanî ve dihat birêve birin.
Ji ber ku ji bo dîroka têgîna Dihok çavkaniyên kevnar tune ne, lê em dikarin bêjin ku dîroka Dihok beşek ji dîroka herêma Bhdinan e, ji ber vê yekê em ê çend xalên têkildarî dîroka herêmê beriya sê hezar salên BZ zelal bikin:
- Di destpêka hezarsaliya sêyemîn berî zayînê de, herêma Dihok beşek ji dewleta Subartu bû, ku tê wateya welatê (Subarian).
Di navbera salên 2371 - 2230 berî zayînê de, ev herêm ket bin destê dewleta Akadî.
- Di dawiya hezarsaliya duyemîn a berî zayînê de, Asûrî di salên 1900 BZ de li herêma Mozopotamya xuya bûn û li herêma Dihok di navbera dewletên Asûr û Asyaya Navîn de bûn.
- Di navbera salên 1500-1270 berî zayînê de, herêma Dihok dibe beşek ji dewleta kurdên Mîtanî.
- Ji destpêka hezarsaliya çardehemîn mîladî, herêma Dihok gav bi gav kete bin serweriya dewleta Aşûrî. Di wê serdemê de, şahê Aşûriyan (Shelmenakhri I) (1274-1245) rêyên Çiyayên Dihok bikar dianî da ku êrişî dewleta Urartu ya navçeya Wanê bike.
- Di destpêka hezarsala yekem a berî zayînê de, girîngiya herêma Dihok ji bo Aşûriyan bi zelalî xuya dibe û di wê heyamê de ji bo wan dibe kelehek leşkerî, û dûv re ew dibe bajarekî wê demê (Maliat), ango Malataya îroyîn.
- Piştî hilweşîna dewleta Aşûrî di sala 612 berî zayînê de, herêma Dihok kete bin destê dewleta Kurd a Medî, û dûv re di sala 546 berî zayînê de ket bin destê dewleta Farisî ya Eceman.
- Beriya Zayînê di navbera salên 331-147 de. Piştî ku hêzên Alexander-ê Makedonî êrişî welatên rojhilat kir, Dihok kete bin destê wî, li wir ji wê heyamê re digotin (Helentsi), û Dihok dibe yek ji kelehên serokên Iskandar (Seleucid), û ew qonax wekî qonaxa dewleta Seleucid tê zanîn.
- Di navbera salên 147 berî zayînê -225 mîladî de, herêma Dihok kete bin destê dewleta Fertî (Oşkanî), ya ku di 250 sal berî zayînê de li Xorasanê hate damezrandin. Di wê qonaxê de, Kurdistan li ser sê herêman hatiye dabeş kirin, û li gorî şêwaza muxtaran, wê hingê bakurê Kurdistanê û herêma Bhdinan dibin beşek ji herêma Kurd û herêma Dihok, bi vî rengî dibe yek ji herêmên wê.
Di sala 115-ê mîladî de, Emehînşahê Roman (Trajan) bi riya Sûriyê êrişî gelek welatên Rojhilata Navîn kir. Wekî ku zanyar Mihemed Emîn Zekî dibêje, herêmên Zakho, Dihok û Akrî yên li bakurê Çemê Dîcle di demên berê de ji hêla (Adiyaben) ve dihatin bang kirin.
Di navbera salên 226 mîladî - 637 mîladî de, Dihok dikeve bin hukumdariya dewleta Sasanî. Tenê di du qonaxên paşîn de, mebesta min di navbera salên 147 berî zayînê û 617 mîladî ye, ev herêm bû cihê nakokiyê di navbera welatên herêmê û dewleta Roman de, û van bûyeran heya sala 641 mîladî dom kir, pişt re yekîneyên leşkerî yên îslamî gihiştin Kurdistanê û Dihok jî bû herêmek Dewleta Islamî.
- Wekî ku dîroknas (Al-Baladhari) dibêje ku gava serokê leşkerî yê Islamicslamî (Utbah bin Farqad) di sala 20 AH / 646 AD bajarê Mûsilê dagir kir û meşa xwe ber bi bin û rojhilatê Mûsilê ve domand da ku herêmên Kurdan bigire, di nav de (Al-Muallah) Maltay û Dasir (Dasin), û ew pir hate gotin Di Hegira 441 / AD 1049 de, navê Malta bû (Maaleh, Malathia, Malta) û ji hingê ve Malta bûye yek ji deverên herî girîng di dîrokê de, û diyar e ku Dihok jî di wê serdemê de dihat zanîn.
Piştî derketina Dewleta îlamî, Dihok dikeve wekî hemî herêmên din ên Kurdistanê di bin serweriya wê de û bi kontrola xwe ya li ser malbatên serdest di wê demê de, Mîrnişînên Kurd di wê demê de têne damezrandin, includingmaratê (Daconya Jêrîn), ku di 916 z. Di 1236 de, wê hingê (ikêxan) hate damezrandin, û ew dikeve bin hukmê Mîrnişînên Badînîd, ku di 1262 de hate damezrandin û heya 1842 dom kir.
Li vir hêjayî gotinê ye ku yekem car navê Duhok di pirtûka (Dîyarbekir) nivîskarê Abu Bakr al-Tahrani de, ya ku wî di sala 1470-1471 de bi zimanê Farisî nivîsandîye, tê dîtin. Çawa ku wî di dema bûyerên ku bi salên 1446-1447-an re hevaltî kirine de behsa Duhokê kiriye.
- Di navbera 1446-1842-an de Dihok girêdayî Emmaratê Bhdinan bû, û piştî ku hêzên leşkerî yên Osmanî di 1842-an de Mîrnişîniya Bhdinan bi dest xwe xistin, Dihok bû şirîkê wê.
