Çavkaniya Daryûsê Mezin bibîne

{{Bêçavkanî|tarîx=adar 2024}}
{{Wergerîne|en|ziman2=de|bijartî=1|ziman3=hu}}
{{Agahîdank mîr
| serwerî            = {{Dîrok|29|09|522 b.z.}} – [[çiriya pêşîn]] [[486 b.z.]]
| şûngirî            = {{Unbulleted list|Şahanşah|[[Fîrewn]]}}
| roja zayînê        = [[550 b.z.]]
| roja mirinê        = [[çiriya pêşîn]] [[486 b.z.]]
| yê paşî            = [[Xeşeyerşa I]]
| xanedan            = [[xanedana hexamenişîk|Hexamenişî]]
| sernav             = Şahanşah
| navê rastî         = Dārayava(h)uš<br/>{{ziman|peo|𐎭𐎠𐎼𐎹𐎺𐎢𐏁}}
| nav                = Daryûsê Mezin<br/>{{ziman|peo|𐎭𐎠𐎼𐎹𐎺𐎢𐏁}}
}}
[[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|rast|200px|[[Împeratoriya Hexamenişî]] di sînorên wê yên herî mezin de]]
[[Wêne:The tomb of Darius I.jpg|thumb|200px|Gora Daryûs I li [[Neqşî Rustem]]ê (Îran)]]
'''Daryûs I''', ango '''Daryûsê Yekê''', an jî '''Daryûsê Mezin''' (wekî ''Daryûş'' û ''Dara'' jî tê zanîn). ([[549 b.z.]]– nêzî [[485 b.z.]]), [[şahanşah]]ekî dewleta farisên [[Hexamenişî]] bû. Ew lawê [[Vîştaspa]] (yewnanî: ''Hystaspes'') bû û bavê [[Xeşeyerşa]] bû. Şahê Daryûs I di navbera salên [[521 b.z.|521ê berî zayînê]] û dor [[485 b.z.|485ê berî zayînê]] de şahîtî kir.

== Etîmolojiya navê ''Daryûs'' ==
* Daryûs bi latînî ''Darius'' an jî ''Dareus'' e û ji peyva yewnanî ''Dareios'' e. ''Dareios'' jî kurteya navê bi [[Farsiya kevn|farsiya kevin]] ''Dārayavauš''<ref name="sitemaker.umich.edu">http://sitemaker.umich.edu/mladjov/files/persia_achaemenid_period.pdf{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }}</ref><ref>http://www.iranicaonline.org/articles/darius-i</ref> e.
''Dārayavauš'' ji zimanê [[elamî]] ''Da-ri-(y)a-ma-u-iš'' tê<ref name="Kopîkirina arşîvê">{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://antikforever.com/Egypte/Dyn/27.htm |roja-gihiştinê=2013-02-18 |roja-arşîvê=2012-04-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120409022459/http://antikforever.com/Egypte/Dyn/27.htm |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>http://www.languagehat.com/archives/004080.php</ref>. Nav bi [[akkadî]] dibe ''Da-(a-)ri-ia-(a-)muš''<ref name="Kopîkirina arşîvê"/>, bi [[aramî]] ''Dryhwš'' û bi aramiya kevn ''Drywhwš'' e.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}}

* Li gora zimannas ''Dâr''<ref name="sitemaker.umich.edu"/><ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/aveol-9-X.html#L272 |roja-gihiştinê=2013-02-18 |roja-arşîvê=2013-01-27 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20130127151622/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/aveol-9-X.html#L272 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> peyvekê "farsiya kevn" e, û wergerina vê peyv "parastin / ragirtin / dest dan ser" e. Herweha manaya "vau" bi "farsiya kevn" "baş" e.

== Dîrok ==
Di dema Daryûs I de li împeratoriyê gelek serîhildan der ketin. Dema wî de [[Babîl]] du caran, sê caran, [[Elam]]an sê caran, [[Îyonya]] li hembera karger serîhildan. Ji bo wan serîhildanan jî Împeratorî lawaz bû û Daryûs I li hembera [[Yewnana kevnare]] di [[Cenga Maraton]] de bin ket. Lê dîsa jî wî Împeratorî li [[Qefqasya]], [[Pontos]] û [[Ermenistan]] belav kir û bi [[Saka]] û [[Turan]]iyan re ceng kirin. Di wan cengan de wî dest bi nerîtên nûyên wek dan dana leşkeran û wan antrenman kirin, kirin.
 
Daryûs I di dema xwe de dewlet organîze kir û gorî [[Satrap]] ango herêman karger kir. Gorî [[Herodot]] wî împeratorî parva 20 [[satrap]]an kirî bû û ew satrapan ji aliya satrapan dihat karger kirin û wek otonom bi navenda împeratorî ve girêde bû.
[[Wêne:Achaemenid King Darius I dressed as an Egyptian Pharaoh. 27th Dynasty of Egypt, 521-486 BCE. British Museum.jpg|thumb|Daryûs, [[fîrewn]], pêşkêşiyan dide {{Girêdan|Anubis|en}} ({{Girêdan|British Museum|en}})|çep]]

== Avakirinên wî ==
Daryûş di dema xwe de paytexta împeratoriyê [[Persepolis]] çêkir. Li ber wî dema [[Kûruş]] de [[Pesargad]] paytexta împaratorî bû û paş wî persapolis ava kir re kargera xwe bira wir. Li persapolis bêtir wî navbera [[Sûweyş]] û [[Nîl]] de [[kanal]]eke bo keştiyan kola. Dîsa gorî [[tabletên Persapolisê]] wî navbera [[Susa]] (bajerekî îroj li [[Xûzistan]]ê) û [[Sardis]] (îroj nêzi [[Manisa]]yê) rêyeke keyî çêkiribû.

== Girêdanên derve ==
* {{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Darius I of Persia}}
* [http://formerthings.com/darius.htm Daryûs I û [[Wergera nivîskên Bêstûnê|nivîskên Bêstûnê]] ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070313000347/http://formerthings.com/darius.htm |date=2007-03-13 }}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Jidayikbûn 550î b.z.]]
[[Kategorî:Keyên Hexamenişî]]
[[Kategorî:Mirin 486 b.z.]]