Çavkaniya Dewleta Filistînê bibîne

{{Maneyên din|Filistîn}}
{{Agahîdank welat2/wîkîdane}}
'''Filistîn''', bi fermî '''Dewleta Filistînê''' (bi [[Zimanê erebî|erebî]]: دولة فلسطين, <small>romanîzekirin:</small> ''Dawlat Filasṭīn''), welatek li başûrê [[Şam (herêma erdnîgarî)|herêma Şamê]] a [[Rojhilata Navîn|rojavayê Asyayê]] ye ku ji 193 welatên endamên [[Neteweyên Yekbûyî]] 145 jê hatiye naskirin. Filistîn ji du herêman pêk te; [[Urduna Rojava]] û [[şirîta Xezeyê]] ya ku ji aliyê [[Îsraêl]]ê ve hatiye dagirkirin. Welat piraniya sînorên xwe bi Îsraêlê re parve dike û ew li rojhilatê [[Urdun]]ê û li başûrrojavayê bi [[Misir]] re hevsînor e. Rûbera wê ya giştî 6.020 kîlomêtre çargoşe ye û nifûsa welêt ji pênc milyon kesan derbas dibe. Paytexta wê ya îlankirî [[Orşelîm]] e dema ku [[Ramella]] wekî navenda wê ya îdarî kar dike. Bajarê [[Xeza]] heta sala 2023 bajarê wê yê herî mezin bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/event/Israel-Hamas-War |sernav=Israel-Hamas War {{!}} Explanation, Summary, Casualties, & Map {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |tarîx=2024-09-06 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Israel and Palestine: Events of 2023 |paşnav=Human Rights Watch |tarîx=2024-01-11 |ziman=en |url=https://www.hrw.org/world-report/2024/country-chapters/israel-and-palestine }}</ref>

Li ser xaçerêyek parzemînî, herêma Filistînê ji hêla împeratoriyên cihêreng ve hate rêvebirin û ji [[Serdema kevnare|kevnariyê]] heya [[serdema nû]]jen guheztinên demografîk ên cihêreng dît.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A History of Palestine, 634-1099 |paşnav=Gil |pêşnav=Moshe |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=1997-02-27 |isbn=978-0-521-59984-9 |ziman=en |url=https://books.google.at/books?id=M0wUKoMJeccC&dq=history+of+palestine+two+people&pg=PR13&redir_esc=y }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Palestine |sernav=Palestine {{!}} History, People, Conflict, & Religion {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |tarîx=2024-08-28 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.un.org/unispal/document/auto-insert-206581/ |sernav=The Palestine Question: A Brief History |malper=Question of Palestine |roja-gihiştinê=2024-09-06 |ziman=en-US |paşnav=Web-Arabic |pêşnav=D. P. I. }}</ref> Pevçûnên berdewam ên Îsraêl û Filistînê vedigere ji bilindbûna tevgera [[Siyonîzm|siyonîst]] û [[Cihûtî|koçberiya cihûyan]] bo herêmê,<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/features/2018/11/2/more-than-a-century-on-the-balfour-declaration-explained |sernav=More than a century on: The Balfour Declaration explained |malper=Al Jazeera |tarîx=2017-10-29 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |ziman=en |paşnav=Tahhan |pêşnav=Zena Al }}</ref> ku ji hêla [[Keyaniya Yekbûyî]] ve di dema [[Şerê Cîhanî yê Yekem]] de piştgirî bû. Filistîn di bin sîwana Cemiyeta Miletan de ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nam.ac.uk/explore/conflict-Palestine |sernav=The British Army in Palestine {{!}} National Army Museum |malper=web.archive.org |tarîx=2024-01-01 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |roja-arşîvê=2024-01-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240101144222/https://www.nam.ac.uk/explore/conflict-Palestine |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di vê serdemê de koçberiya cihûyan a mezin ku ji hêla rayedarên brîtanî ve hatî destûr kirin, bû sedema zêdebûna alozî û tundûtûjiyê bi nifûsa erebên filistînî yên herêmî re. Di sala 1947an de, Brîtanyayê ev mijar radestî Neteweyên Yekbûyî kir ku plana dabeşkirinê, ji bo du dewletên serbixwe yên ereb û cihû û saziyek serbixwe ji bo Orşelîmê pêşniyar kir,<ref>{{Jêder-malper |url=https://unispal.un.org/DPA/DPR/unispal.nsf/0/7F0AF2BD897689B785256C330061D253 |sernav=A/RES/181(II) of 29 November 1947 |malper=web.archive.org |tarîx=2017-10-10 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |roja-arşîvê=2017-10-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171010090147/https://unispal.un.org/DPA/DPR/unispal.nsf/0/7F0AF2BD897689B785256C330061D253 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> lê şerekî navxweyî dest pê kir, û ev plan nehat bicîhanîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Partition of Palestine: Decision Crossroads in the Zionist Movement |paşnav=Galnoor |pêşnav=Itzhak |weşanger=SUNY Press |tarîx=1995-01-01 |isbn=978-0-7914-2193-2 |ziman=en |url=https://books.google.at/books?id=nvUNlwD9cd0C&redir_esc=y |paşnav2=Gal-Nûr |pêşnav2=Yi???q }}</ref>

Şerê Filistînê ya sala 1948an bi zorê jicîhûwarkirina piraniya nifûsa wê ya erebên filistînî û di encamê de jî avakirina dewleta Îsraêlê ku Filistînî jê re dibêjin Nakbe (paqjikirina etnîkan), dît. Di [[Şerê Şeş Rojan]] de di sala 1967an de, Îsraêl Ûrdûna rojava û şîrita Xezayê ku di destê Ûrdûn û Misirê de bûn, dagir kir. Rêxistina Rizgariya Filistînê (RRF) di sala 1988an de serxwebûna Dewleta Filistînê ragihand. Di sala 1993an de, rêveberên RRFê peymana aştiyê ya Osloyê bi hikûmeta Îsraêlê îmze kir û bi rêya Rêveberiya Filistînê (RF) li Urduna rojava û şîritiya Xezayê rêveberiyeke sinordar a RRF ava kir. Di sala 2005an de Îsraêl bi vekişîna xwe ya yekalî ji şirîta Xezayê vekişiya, lê ev herêm hîn jî di bin dagirkeriya leşkerî de ye û ji aliyê Îsraêlê ve hatiye dorpêçkirin. Di sala 2007an de, nakokiyên navxweyî yên di navbera aliyên siyasî yên Filistînê de, bû sedema kontrolkirina zîvala Xezayê ji aliyê [[Hemas]]ê ve. Ji wê demê ve, beşê rojava beşek ji aliyê RFê ye û bi pêşengiya Fetih ve tê birêvebirin, lê zîvala Xezayê jî di bin kontrola Hemasê de maye. Îsraêl ji sala 1967an vir ve li herêmên dagirbûyî yên Filistînê wargehên mezin ava kirine, ku niha zêdetirî 670 hezar rûniştvanên Îsraêlî li wargehên Îsraêlê li Urduna rojava dijîn, ku li gorî hiqûqa navneteweyî neqanûnî ne.

Heya niha kêşeyên herî mezin ên li ser welêt, dagirkirina hikûmeta Îsraêlê, dorpêçkirin, sînordarkirina liv û tevgerê, niştecîhiyên îsraêlî û tundûtûjiya niştecihan, û herwiha rewşa ewlehiya giştî ya xirab e. Pirsên sînorên Filistînê, statûya Qudsê ya qanûnî û dîplomatîk û mafê vegerê yê penaberên filistînî bêçare mane. Tevî van pirsgirêkan, welat aboriya pêşkeftî diparêze û tûrîzmê pir caran dibîne. [[Zimanê erebî|Erebî]] zimanê fermî yê welêt e. Piraniya Filistîniyan dînê [[Îslam]]ê bawer dikin û di hindik hejmaran [[Xiristiyanî|Xristiyan]] jî hene. Filistîn di heman demê de endamê çend rêxistinên navneteweyî ye, ji wan [[Yekîtiya Erebî]] û Rêxistina Hevkariya Îslamî. Ji sala 2012an ve dewleteke ne-endam a [[Neteweyên Yekbûyî]] ya çavdêr e.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.mofa.pna.ps/en-us/mediaoffice/membership-of-the-state-of-palestine-in-international-organizations-as-of-25-may-2018 |sernav=Membership of the State of Palestine in international organizations (as of 25 May 2018) - MOFAE |malper=web.archive.org |tarîx=2021-12-29 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |roja-arşîvê=2021-12-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211229195526/http://www.mofa.pna.ps/en-us/mediaoffice/membership-of-the-state-of-palestine-in-international-organizations-as-of-25-may-2018 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://press.un.org/en/2024/sc15670.doc.htm |sernav=Security Council Fails to Recommend Full United Nations Membership for State of Palestine, Owing to Veto Cast by United States {{!}} Meetings Coverage and Press Releases |malper=web.archive.org |tarîx=2024-04-23 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |roja-arşîvê=2024-04-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240423110923/https://press.un.org/en/2024/sc15670.doc.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://apnews.com/article/un-resolution-palestinians-membership-rights-us-assembly-875560e897f27d6600090420f36404e4 |sernav=UN assembly approves resolution granting Palestine new rights and reviving its UN membership bid |malper=AP News |tarîx=2024-05-10 |roja-gihiştinê=2024-09-06 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Borger |pêşnav=Julian |tarîx=2024-04-18 |sernav=US vetoes Palestinian request for full UN membership |url=https://www.theguardian.com/us-news/2024/apr/18/us-veto-palestine-membership-request-united-nations-council |roja-gihiştinê=2024-09-06 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077 }}</ref>

== Dîrok ==
[[Wêne:1545 Sebastian Münster... Syria - Cypern - Palestina - Mesopotamia - Babylonia - zwey Arabia - mit Bergen - Waesseren und Staetten.jpg|thumb|Nexşeya herêma Şamê di sala 1545an û Filistîn li çepê jêr (zer).]]

==== Vekişîna osmaniyan û hatina brîtanyan ====
Piştî encamdana [[Şerê Cîhanî yê Yekem]], di navbera [[Împeratoriya Osmanî]] û dewletên ewropî de [[Peymana Versayê]] hatiye destnîşankirin. Bi dûçûna vê peymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên ereb bi şerta mandatiya Fransa û Înglistanê dê qebûl bike. Li sala 1922an de di [[Cemiyeta Netewan]] de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê [[Îraq|Iraq]] û Filistîn dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Suriye jî dê di bin berpirsiyariya Fransa de be. Jixwe hîngê herêma Filistînê ji Îsraêl, Urdunê û Şerîta Xezeyê muteşekkîl bû.

==== Koçberiya mezin a cihûyan û dêstpêkirina pevçûn ====
Li Filistînê hindî ku hatina [[Cihûtî|cihûyan]] zêde dibû, nerazîbûnên ereban jî zêde dibûn. Bi rêberiya Muftiyê Qudsê Emîn El-Huseynî têkoşîna çekdarî li dijî rêvebirina Brîtanyayê û cihûyan pêkhat. Li sala 1937an de li Brîtanyayê Komîsyona Peel biryarên nû hilgirtin. Bi dûçûna van biryaran li Filistinê dê du dewlet bên avakirin yek ya ereban yek jî ya cihûyan. Ev ji bo cihûyan pêngaveke baş bû. Lê ereban ev yek qebûl nedikir. Di sala 1939an de jî Hikûmeta Brîtanyêyê biryarên nû wergirtin. Bi dûçûna van biryaran li Filistînê hikûmeteke ereb dê were avakirin û hatina cihûyan bo Filistînê dê were kêmkirin û kontrolkirin. Lê ev biryar jî ji aliyê cihûyan ve nehate pejirandin û cihûyan jî dest bi têkoşîna çekdarî kir.<ref>Arap Halkları Tarihi-Albert Hourani,r:388</ref>

Di sala 1947an de Brîtanyayê pirsgirêka Filistin û Îsraêlê bir ber hizûra [[Neteweyên Yekbûyî]]. Neteweyên Yekbûyî ji bo herêmê planek amade kir û di çiriya paşîn a 1947an de hatiye pejirandin. Lê ev plan ji aliyê dewletên ereb û nûnerên filistînî ve hatin redkirin. Di 14ê gulana 1948an de Brîtanyayê biryar da ku hemî hêzên xwe ji Filistînê bikêşe. Di heman rojê de civaka cihûyan serxwebûna dewleta Îsraêlê daxuyandin. Ev biryar ji aliyê Rûsya û Amerîkayê hevdem hatiye nasîn. Li ser biryara civaka cihûyan; hêzên leşkerî yên Misir, Urdun, Iraq, Sûriye û Libnanê dest bi hereketê kirin û ber bi axa Filistînê ve çûn. Lê Îsraêl di vî şerî de serketîtir bû, gelek axa Filistinê ji dewletên ereb standin. Di serêsala 1949an de di bin çavdêriya Neteweyên Yekbûyî di navbera Îsraêl û dewletên ereb de hevpeymanên berdana çekan hatiye kirin. Nêzîkî %75 axa Filistinê ma di nav dewleta Îsraêlê de, ji [[Xeze]]yê bigire heta sinorê Misirê jî ber dewleta Misirê ket, axa mayî jî Urdunê stand. [[Quds]] jî di navbera Urdun û Îsraêlê de hatiye parvekirin.<ref>Albert Hourani,Arap Halkları Tarihi,r:419</ref>

Di sala 1964an de bi alikariya dewletên ereb, [[Rêxistina Rizgariya Filistînê]] (RRF) hatiye avakirin. Têkiliya vê rêxistinê gelek bi Misirê ve hebû. Rêxistineke din bi navê [[El-Fetîh]] jî hatiye avakirin lê ti têkiliya vê rêxistinê bi dewletên ereb tinebû. Lê piştî salên 1969an de kontrola Rêxistina Rizgariya Filistînê ket bin destê El-Fetîhê de û El-Fetîhê dest bi çalakiyên gerîllayî kirin. Her wisa bi alikariyê Misirê di navbera Libnan û RRFê de peymanek hatiye destnîşankirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê RRF dê li başûrê Libnanê bi azadî bikare tevbigere. Ev biryare ji têkiliyên Îsraêl û Libnanê jî dê bibe pirsgirêkek mezin.

== Nifûs ==
{{Nifûsa tarîxî/wd}}
{{Çepê paqij bike}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Palestine}}

{{Dewletên Asyayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1988an li Asyayê]]
[[Kategorî:Dewleta Filistînê| ]]
[[Kategorî:Dewletên komarî]]
[[Kategorî:Dewletên Asyayê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1988an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Filistîn]]
[[Kategorî:Şam (herêma erdnîgarî)]]