Çavkaniya Dîrok bibîne

[[Wêne:Herodotus_Massimo_Inv124478.jpg|thumb|[[Herodot]] (nêzîkî  484 b.z — nêzîkî 425 b.z.), gelek caran wek "bavê dîrokê" tê nasîn]]

{{Quote box|width=250px|quote=Ên ku demên berê bi bîr nayînin, mecbûr in ku serpêhatiyên berê dubare bikin.<ref>George Santayana, "The Life of Reason", Volume One, p. 82, BiblioLife, {{ISBN|978-0-559-47806-2}}</ref>|source=—[[George Santayana]]}}

'''Dîrok''' an jî '''tarîx''' lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye<ref>{{Jêder-malper |url=http://archaeology.about.com/od/hterms/qt/history_definition.htm |sernav=History Definition |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140202111248/http://archaeology.about.com/od/hterms/qt/history_definition.htm |tarîxa-arşîvê=2 sibat 2014 |tarîxa-gihiştinê=21 kanûna paşîn 2014 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.siena.edu/pages/3289.asp |sernav=What is History & Why Study It? |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140201183734/http://www.siena.edu/pages/3289.asp |tarîxa-arşîvê=1 sibat 2014 |tarîxa-gihiştinê=21 kanûna paşîn 2014 }}</ref> ku bûyerên berê li gorî konteksta [[Kronolojî|kronolojiyê]] û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/history |sernav=History {{!}} discipline |malper=Encyclopedia Britannica |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-06-02 }}</ref> Pisporên dîrokê [[dîroknas]] (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên [[huner]]î bi kar tînin.<ref name="Arnold2000">{{Jêder-kitêb |sernav=History: A Very Short Introduction |url=https://archive.org/details/historyveryshort00arno_0 |paşnav=Arnold |pêşnav=John H. |weşanger=Oxford University Press |sal=2000 |isbn=019285352X |cih=New York }}</ref>

Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.

[[Herodot]], dîroknasekî [[Yewnaniya kevn|yewnan]] ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê"<ref name="fordham">{{Jêder-malper |url=https://sourcebooks.fordham.edu/ancient/eb11-herodotus.asp |sernav=Ancient History Sourcebook: 11th Brittanica: Herodotus |paşnav=Halsall |pêşnav=Paul |malper=Internet History Sourcebooks Project |weşanger=Fordham University |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20201127014859/https://sourcebooks.fordham.edu/ancient/eb11-herodotus.asp |tarîxa-arşîvê=27 çiriya paşîn 2020 |tarîxa-gihiştinê=3 kanûna pêşîn 2020 |ref=fordham }}</ref> tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/vivesoneducation00viveuoft |sernav=Vives, on education : a translation of the De tradendis disciplinis of Juan Luis Vives |paşnav=Vives |pêşnav=Juan Luis |paşnav2=Watson |pêşnav2=Foster |tarîx=1913 |weşanger=Cambridge : The University Press |kesên-din=Robarts - University of Toronto }}</ref> Li gel [[Tûkûdîdes]]î, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand.

== Etîmolojî ==
Kelîmeya "''dîrok''" herî pêşî di salên 1930î de wekî [[neolojîzm]]ekê ketiye [[Wêjeya kurdî|edebiyata kurdî]].<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com.tr/books?redir_esc=y&hl=en&id=fP9jAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=dîrîk |sernav=Nationalism and language in Kurdistan, 1918-1985 |paşnav=Hassanpour |pêşnav=Amir |tarîx=1992 |weşanger=Mellen Research University Press |isbn=0-7734-9816-8 |cih=San Francisco |rr=432 |oclc=25317598 |jêgirtin=The coined work ''mêjû'' 'history' (replacing the Arabic loanword ''tarîx'') dislodged the rival coinage ''dîrîk/dîrok'' and gained currency in Soranî due to its use in the book (''dîrok'' is, however, used in Kurmanji because it appeared in Kurmanji literature of Syria in the 1930s and 1940s). }}</ref> Du teorî li ser [[etîmolojî|etîmolojiya]] vê kelîmeyê hene, li gorî yekê ji wan kelîmeya ''dîrok'' ji gotina "dûr" tê ku di hin devokên kurmancî de wek "dîr" yan "dwîr" tê gotin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://e-weje.com/ceribandin/ |sernav=Etîmolojiya peyva dîrok û mêjû |paşnav=Tîgrîs |pêşnav=Amed |malper=e-weje.com |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170328010053/http://e-weje.com/ceribandin/ |tarîxa-arşîvê=2017-03-28 |rewşa-urlyê=mirî |tarîxa-gihiştinê=2021-06-02 }}</ref> Teoriya din bawer e ku "''dîrok''" ji gotina "[[çîrok]]" hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://zimannas.com/ferheng/d/d%C3%AErok |sernav=Rehnas - dîrok |paşnav=Muhammed |pêşnav=Husein |malper=zimannas.com |ziman=ku |tarîxa-gihiştinê=2021-06-02 |tarîxa-arşîvê=2021-06-02 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210602214304/https://zimannas.com/ferheng/d/d%C3%AErok |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Kelîmeya "''hîstorî''" di gelek [[Zimanên Ewropayê|zimanên ewropî]] de hem tê maneya dîrokê û hem jî çîrokê.<ref name="Ferrater-Mora">Ferrater-Mora, José. ''Diccionario de Filosofia''. Barcelona: Editorial Ariel, 1994.</ref>

== Tarîf ==
[[Wêne:Ancientlibraryalex.jpg|thumb|Wênenîgariyeke [[Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê]]]]
Dema dîroknas zemanê berê îzah dikin û tarîxê dinivîsin, çarçoveya dema xwe û fikrên serdest ên wê demê ber bi çav digirin. Carinan jî ji bo ku civaka xwe dersan peyda bikin dinivîsin. Bi hilberîna vegotin û analîzkirina bûyerên berê yên têkildarî mirovahiyê di zanista dîrokê de "vegotina rast a zemanê berê" tê çêkirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com.tr/books?id=wrACAAAAIAAJ&redir_esc=y |sernav=The Century Dictionary: An Encyclopedic Lexicon of the English Language |paşnav=Whitney |pêşnav=William Dwight |tarîx=1889 |weşanger=Century Company |ziman=en }}</ref> Dîsîplîna dîrokê ya modern ji bo çêkirina vê vegotinê hewl dide.

Adeten, dîroknasan bûyerên berê yan bi nivîskî yan jî bi devkî tomar kirine û hewl dane ku bi riya lêkolîna belgeyên nivîskî û vegotinên devkî cewaba pirsên tarîxî bidin. Ji destpêkê ve dîroknas çavkaniyên wekî abîde, kîtabe û resman jî bi kar anîne. Bi gelemperî, çavkaniyên tarîxî dikarin di nav sê kategoriyan de werin veqetandin: ên hatine nivîsandin, ên ku hatine gotin û ên ku hatine parastin. Dîroknas bi gelemperî her sêyan didin ber çavan.<ref>Michael C. Lemon (1995). The Discipline of History and the History of Thought. Routledge. p. 201. {{ISBN|0-415-12346-1}}</ref> Lê nîvîs nîşanek e ku dîrokê ji [[pêşdîrok]]ê vediqetîne.

== Dîrok û pêşdîrok ==
{{Gotara bingehîn|Pêşdîrok}}
{{Dîroka mirovahiyê û pêşdîrok}}

Tarîxa cîhanê hemû bîra tecrûbeyên ''[[mirov|Homo sapiens sapiens]]'' ên berê ye, ku ew tecrûbe bi piranî di qeydên nivîskî de hatine parastin. Lê belê pêşdîrok di deverên ku li wir qeydên nivîskî yan kultura nivîsînê hîn tinebû dikole.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com.tr/books?id=Cy32SWNprDUC&printsec=frontcover&dq=prehistory&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwig3uKjqPnwAhURhP0HHQh1CvkQ6AEwAXoECAkQAg#v=onepage&q=prehistory&f=false |sernav=Prehistory: The Making Of The Human Mind |paşnav=Renfrew |pêşnav=Colin |tarîx=2012-12-20 |weşanger=Orion |isbn=978-1-78022-581-4 |ziman=en }}</ref> Bi xwendina nîgar, resm, neqş û objeyên din ên hunerî re, mirov dikare hin agahî li ser jiyana berî nivîsandinê jî peyda bike.

== Dîroknivîsî ==
Dîroknivîsî yan hîstorîografî tê çend maneyên ku têkildarî hev in.<ref name="culturahistorica.org">{{Jêder-malper |url=https://culturahistorica.org/what-is-historiography/ |sernav=What is Historiography? – Culturahistorica.org |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210127195859/https://culturahistorica.org/what-is-historiography/ |tarîxa-arşîvê=27 kanûna paşîn 2021 |tarîxa-gihiştinê=20 kanûna paşîn 2021 }}</ref> Ya yekem, tê maneya dîrok çawa hatiye hilberandin: çîroka pêşxistina [[Rêbaza Dîrokî|metodolojî]] û pratîkan (nimûne, çûyîna ji vegotina biyografîk a demkurt ber bi analîzeke tematîk a demdirêj). Ya duyem, tê maneya çi tişt hatine hilberandin: beşeke taybet a nivîsandina dîrokê (nimûne, "Dîroknivîsiya [[Serdema Navîn|çaxa navîn]] di salên 1960î de" de tê maneya "Berhemên dîroka çaxa navîn ên di salên 1960î de hatine nivîsandin").<ref name="culturahistorica.org" /> Ya sêyem, tê maneya çima dîrok tê hilberandin: [[felsefeya dîrokê]].

== Rêbazên dîrokî ==
Rêbaza dîrokî ji wan teknîk û rêgezan pêk tê ku [[dîroknas]] ji bo lêkolînê û paşê jî ji bo nivîsandina dîrokê [[jêderên pileya yekem]] û delîlên din bi kar tînin. [[Herodot]] (484 b.z. — nêz. 425 b.z.)<ref name="lamberg-karlovsky-p5">{{Jêder-kitêb |sernav=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica |paşnav=Lamberg-Karlovsky, C.C. |paşnav2=Jeremy A. Sabloff |weşanger=Benjamin-Cummings Publishing |sal=1979 |isbn=978-0-88133-834-8 |rûpel=5 }}</ref> bi gelemperî wekî "bavê dîrokê" tê pejirandin. Lê belê [[Tûkûdîdes|Thukîdîdes]] (nêz. 460 b.z. — nêz. 400 b.z.) kesê yekem e ku di xebata xwe ya bi navê ''History of the Peloponnesian War (Dîroka Şerê Peloponnesî)'' de rêbazeke dîrokî ya pêşketî bi kar aniye. Berevajiya Herodotî, Thukîdîdesî dîrok wekî encama bijarde û kiryarên mirovan hesiband, û li sedem û encamên bûyeran nêrî.<ref name="lamberg-karlovsky-p5" />

Di destpêka serdema navîn de [[Augustînus]] li ser ramana [[xiristiyanî]] û ewropayî bibandor bû. Di serdema navîn û [[ronesans]]ê de dîrok bi nêrîneke dînî dihat lêkolandin. Li dora 1800an, fîlozof û dîroknasê alman [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]] awireke laîk, û felsefeyê anî xebatên dîrokî.<ref name="graham-ch1">{{Jêder-kitêb |sernav=The Shape of the Past |paşnav=Graham, Gordon |weşanger=[[University of Oxford]] |sal=1997 |beş=Chapter 1 }}</ref>

Dîroknas û [[Civaknasî|civaknasê]] ereb [[Îbn Xeldûn]] di pêşgotina pirtûka xwe ya [[Mûqadîme]] (1377) de dîqatê dane heft xeletiyên ku li gorî wî dîroknasan gelek caran dikirin. Di vê rexneya xwe de, Xeldûnî gotiye raborî tiştekî ecêb û hewcedara şirovekirinê ye. Xeldûnî digot ku divê nirxandina materyaleke dîrokî li gorî cudahiya çandî ya serdema xwe were pêkanîn, divê ji bo nirxandinê hin prensîb werin bijartin, û di dawiyê de, ji bo ku çandeke raboriyê binirxînin divê hewcedariya tecrûbeyan û herwiha prensîbên maqûl hebin. Îbn Xeldûnî gelek caran "xurafeyên batil û pejirandina daneyên dîrokî bêyî tenkîdê" rexne kiriye. Di encamê de Xeldûnî rêbazeke zanistî ya lêkolîna dîrokê pêşkêş kiriye û bi gelemperî jê re "zanista min a nû" gotiye.<ref>[[Îbn Xeldûn|Ibn Khaldun]], Franz Rosenthal, N.J. Dawood (1967), ''The Muqaddimah: An Introduction to History'', p. x, [[Çapxaneya Zanîngeha Princeton|Princeton University Press]], {{ISBN|0-691-01754-9}}.</ref> Rêbaza wî ya dîrokê bingehek ji bo çavdêrîkirina rola [[dewlet]], ragihandin, [[Bangeşe|propaganda]] û pêşhikûma sîstematîkî amade kiriye.<ref name="Mowlana2">H. Mowlana (2001). "Information in the Arab World", ''Cooperation South Journal'' '''1'''.</ref> Lewra ew wekî "bavê dîroknivîsînê"<ref>Salahuddin Ahmed (1999). ''A Dictionary of Muslim Names''. C. Hurst & Co. Publishers. {{ISBN|1-85065-356-9}}.</ref><ref name="Enan">{{Jêder-kitêb |sernav=Ibn Khaldun: His Life and Works |paşnav=Enan |pêşnav=Muhammed Abdullah |weşanger=[[The Other Press]] |sal=2007 |isbn=978-983-9541-53-3 |rûpel=v }}</ref> an "bavê felsefeya dîrokê" tê hesibandin.<ref name="Akhtar2">Dr. S.W. Akhtar (1997). "The Islamic Concept of Knowledge", ''Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture'' '''12''' (3).</ref>

Li Ewropayê, dîroknas di sedsalên 17 û 18an de, nemaze li Fransa û Almanyayê, rêbazên nûjen ên dîroknasiyê bi pêş xistin. Di xebatên nûjen de pirsên li jêr ên ku ji aliyê Gilbert J. Garraghan û Jean Delanglez ve wek rexneya çavkaniyê hatiye pêşkêşkirin<ref>Gilbert J. Garraghan and Jean Delanglez ''A Guide to Historical Method'' p. 168</ref> tên bikaranîn:

# ''Kengî'' jêder hatiye nivîsandin an hilberandin (tarîx)?
# ''Li ku derê'' hatiye hilberandin (herêmîkirin)?
# ''Ji hêla kê ve'' hatiye çêkirin (nivîskarî)?
# ''Ji kîjan materyala'' ''berê'' ''heyî'' hatiye hilberandin (analîz)?
# ''Di kîjan forma orîjînal de'' hatiye hilberandin (yekpareyî)
# ''Nirxa eşkere'' ya naveroka wê çi ye (pêbawerî)?

Çar ji yên pêşîn wekî rexneya bilind; pêncem, rexneya jêrîn; û bi hev re wekî rexneya derveyî tên zanîn. Ji lêpirsîna şeşem û ya dawîn a derbarê çavkaniyekê de re rexneya navxweyî tê gotin. Bi hev re ev lêpirsîn wekî rexneya çavkaniyê tê zanîn. Rexneya çavkaniyê (an nirxandina agahiyê) pêvajoya nirxandina kalîteyên çavkaniyeke agahiyê ye, wekî rastî, pêbawerî û pêwendiya wê bi mijara di bin lêpirsînê re.

== Zanistên alîkar ên dîrokê ==

* [[Arkeolojî]], lêkolîna çalakiya mirovahiyê bi riya vejandin û analîzkirina [[çanda maddî]]
* [[Zanista arşîvê|Arşîv]], lêkolîn û teoriya afirandin û domandina arşîvan
* [[Dîplomasî]], lêkolîn û analîzkirina metnî ya belgeyên dîrokî
* [[Epîgrafî]], lêkolîna nivîsarên li ser [[kevir]] û [[mermer]]an
* [[Fîlolojî]], lêkolîna zimanê çavkaniyên dîrokî
* [[Heraldî]], lêkolîna alavên zirxî
* [[Numîzmatîk]], lêkolîna pereyên kevn
* [[Sîcîlografî]], lêkolîna mohran

== Senifandina beşên dîrokê ==
Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfire ye

Ji ber ku dîrok zanisteke pir berfireh e, piraniya dîroknasan û berhemên wan li ser beşeke dîrokê radiwestin.

Dîrok dikare li ser van beşan were parvekirin:{{Çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}}
* kronolojî (li gor [[serdem]]an yan [[dem]]ê)
* cografî (li gor herêman)
* welatî (li gor welatan an dewletan)
* neteweyî (li gor gelan an miletan)
* mijarî (li gor mijarekê)

== Çavkanî ==
{{Werger çavkanî|en|History|oldid=1025161373}}
{{Çavkanî|2}}

== Girêdanên derve ==
{{Portal|Dîrok}}
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|History}}

{{Cureyên zanistê}}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Dîrok| ]]
[[Kategorî:Gotarên mijarên sereke]]
[[Kategorî:Lêkolînên mirovahiyê]]