Çavkaniya Gelê Farsê bibîne

{{Kêm|tarîx=gulan 2024}}
{{Agahîdank komên etnîkî
| nav                = Farsî
| montaj             = {{Infobox Gel/Pars}}
| wêne firehî        = 
| ravek              = <!----------------Gelhe (kom)------------>
| gelheKom           = 49 - 53 mîlyon
| salKom             = 
| çavkKom            = <!----------------Gelhe li gor herêman--->
| herêm1             = {{Ala|DYA}}
| gelhe1             = 1,500,000<ref> https://web.archive.org/web/20210605224223/https://iranian.mfa.ir/files/mfairanian/Amar.pdf</ref><br>470,000 (hevwelatî)<ref> https://archive.org/details/2011AmericanCommunitySurveyAncestry</ref><br>1 - 2 mîlyon (peşbinî)<ref> http://www.bartarinha.ir/fa/news/31988/اعلام-دقیق-تعداد-ایرانیان-خارج-از-کشور</ref>
| sal1               = 
| çavk1              = 
| sal2               = 
| çavk2              = 
| sal3               = 
| çavk3              = 
| sal4               = 
| çavk4              = 
| herêm5             = {{Ala|Iraq}}
| gelhe5             = 525.000
| sal5               = 
| çavk5              = <ref> https://joshuaproject.net/people_groups/14371/IZ</ref>
| herêm6             = {{Ala|Mîrnişînên Erebî yên Yekbûyî}}
| gelhe6             = 500.000  (bi kurd, azerî, ermenî…)
| sal6               = 
| çavk6              = <ref> https://web.archive.org/web/20150711160839/http://www.bqdoha.com/2015/04/uae-population-by-nationality</ref>
| herêm7             = {{Ala|Îsraêl}}
| gelhe7             = 200,000 - 250,000
| sal7               = 
| çavk7              = <ref> https://www.fpri.org/article/2022/12/iranian-jews-in-israel-protests-and-the-palestinians/</ref>
| herêm8             = {{Ala|Almanya}}
| gelhe8             = 180,000
| sal8               = 
| çavk8              = <ref> https://www.iranicaonline.org/articles/germany-x</ref>
| herêm9             = {{Ala|Kanada}}
| gelhe9             = 147.000
| sal9               = 
| çavk9              = <ref> https://joshuaproject.net/people_groups/14371/CA</ref>
| herêm10            = 
| gelhe10            = 
| sal10              = 
| çavk10             = 
| herêm11            = 
| gelhe11            = 
| sal11              = 
| çavk11             = 
| herêm12            = {{Ala|Behreyn}}
| gelhe12            = 100.000 (esîl acam)
| sal12              = 
| çavk12             = <ref> https://intlhistory.blogspot.com/2015/10/the-ajam-of-manama.html?m=1</ref>
| herêm13            = {{Ala|Tirkiye}}
| gelhe13            = 90.000 - 129.000
| sal13              = 
| çavk13             = <ref> https://joshuaproject.net/people_groups/14371/TU</ref>
| herêm14            = {{Ala|Qeter}}
| gelhe14            = 21.000<ref> https://goal.blogs.nytimes.com/2011/01/10/ghotbi/?src=twrhp</ref>
| sal14              = 
| çavk14             = <!---------------- Ziman û ol------------>
| ziman              = '''[[Zimanê farsî|Farsî]]''' <br>(''[[darî]], hazarayî, tacîkî, [[tatî]]'')
| ol                 = '''[[Îslam]]''' <br> (''[[Şiî]], [[sunnî]]'') <br> [[zerdeştîtî]], [[bahaî]], [[cihûtî]], [[Xiristiyanî|mesihi]]
| nîşan              = 
| nîşanSernav        = <!---------------- Gelên têkildar ------------------>
| têkildar           = '''[[Îranî|Ariyan]]''' <br> [[Lûr]]
 <!---------------- Cih ------------------>
| nîşe               = 
| nexşeyaCihan       = 
| nexşeSernav        = 
| nexşeyaCihanNav    = 
| hêlîpan            = 
| hêlîlar            = 
| gelheKom1          = {{Ala|Îran}} 51 - 54% ji nifûs
}}
'''Gelê Fars''' an ji '''Pers''', komekî gel ya [[Gelên îranî|îranî]] ye û di [[Rojhilata Navîn]] e ku kesên wekî [[Zimanê farisî]] bi zikmakî diaxivin tenê bi „Faris“ zanin.<ref> Beck, Lois (2014). Nomads in Postrevolutionary Iran: The Qashqa'i in an Era of Change. Routledge. p. xxii. ISBN 978-1-317-74386-6. (...) an ethnic Persian; adheres to cultural systems connected with other ethnic Persians (...)</ref> Di dîroka Rojhilata navîn de roleke mezin lîstiye û gellek [[dewlet]] û [[împeratorî|împeratoriyên]] mîna ya [[sasanî]] ava kiri.<ref> Fyre, R. N. (29 March 2012). "IRAN v. PEOPLES OF IRAN". Encyclopædia Iranica. The largest group of people in present-day Iran are Persians (*q.v.) who speak dialects of the language called Fārsi in Persian, since it was primarily the tongue of the people of Fārs." </ref><ref> Samadi, Habibeh; Perkins, Nick (2012). Ball, Martin; Crystal, David; Fletcher, Paul (eds.). Assessing Grammar: The Languages of Lars. Multilingual Matters. p. 169. ISBN 978-1-84769-637-3.</ref> [[Zimanê farisî]], zimanekî [[zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye.<ref> Anonby, Erik J. (20 December 2012). "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori". Encyclopædia Iranica. Conversely, the Nehāvand sub-province of Hamadān is home to ethnic Persians who speak NLori as a mother tongue. (...) The same is true of areas to the southwest, south, and east of the Lori language area (...): while the varieties spoken there show more structural similarity to Lori than to Persian, speakers identify themselves as ethnically Persian.</ref>

== Etîmolojî ==

Navê Farsiya bi rastî Parsî ye, lê dema Misilman Îran feth kirûn di zimanê erebî de "p" tuneye di dewsa "p"yê de "f" nivîsandin û ji wan re weke "Fars"-"Faris" gotin û ket nav gel. Ji xwe sebehabê navdar [[Selmanê Farisî]] jî di dema [[Mihemed]] de bû misilman ji wî re jî Selmanê Farisî digotin<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://iranian.com/Features/Dec97/Persian/ |tarîxa-gihiştinê=2016-01-10 |tarîxa-arşîvê=2016-03-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160303181924/http://iranian.com/Features/Dec97/Persian/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

== Ziman ==
{{Gotara bingehîn|Zimanê farisî}}
{{Gotara bingehîn|Farsiya kevn}}
{{Gotara bingehîn|Farisiya nûjen}}
Farisî zimane gelê [[faris]] e. Hin [[Efxanistan|Efxan]] û [[Tacîkistan|Tacîk]] jî bi farisî wek zimanê duyem diaxivin. Li Îranê 70 milyon,<ref name="UNESCO">{{Jêder-malper |url=http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=EDULIT_DS&popupcustomise=true&lang=en# |sernav=Adult literacy rate, population 15+ years (both sexes, female, male) |weşanger=[[UNESCO]] |xebat=[[UNESCO Institute for Statistics|UIS]] Data Centre |tarîxa-gihiştinê=20 çiriya paşîn 2019 }}</ref> li [[Efxanistan]]ê 30 milyon,<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Reinman |pêşnav=Suzanne L. |tarîx=2010-09-21 |sernav=The World Factbook |kovar=Reference Reviews |cild=24 |hejmar=7 |rr=7–8 |doi=10.1108/09504121011077057 |issn=0950-4125 }}</ref> li [[Tacîkistan]]ê 9 milyon<ref name="UNESCO"/> û li [[Ûzbêkistan]]ê 7 milyon<ref name="Lena Jonson 2006. pg 108">Jonson, Lena (1976) ''Tajikistan in the New Central Asia'', I.B.Tauris, {{ISBN|085771726X}}, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref><ref name="Foltz2">{{Jêder-kovar |lînka-nivîskar=Richard Foltz |nivîskar=Richard Foltz |sernav=The Tajiks of Uzbekistan |url=https://archive.org/details/sim_central-asian-survey_1996-06_15_2/page/213 |kovar=Central Asian Survey |cild=15 |hejmar=2 |rr=213–216 |sal=1996 |doi=10.1080/02634939608400946 }}</ref> kes bi farisî diaxvin. Yanî li cîhanê de 110 milyon kes farisî dizanin.<ref name="asianstudies.unc.edu">{{Jêder-malper |url=https://asianstudies.unc.edu/persian/ |sernav=Persian {{!}} Department of Asian Studies |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2 kanûna paşîn 2019 |jêgirtin=There are numerous reasons to study Persian: for one thing, Persian is an important language of the Middle East and Central Asia, spoken by approximately 70 million native speakers and roughly 110 million people worldwide. }}</ref>

Zimanê farisî çend Dewran û merheleyê dîrokê pişt serê xwe xistine ta gihîştiye vir. Ev ziman yekem car di serdema [[Împeratoriya Hexamenişî|Hexamenişiyan]] de hat nivîsîn ku belgeyên wê bi navê [[farsiya kevn|farisiya kevn]] tê nas kirin. Piştî farsiya kevn [[Pehlewî|farisiya navîn]] e, û piştî wê jî [[Zimanê derî|farisiya derî]] an jî [[farsiya nû]] û di dawiyê de jî [[farisiya nûjen]] peyda bû.<ref>Dîroka Zimanê Farsî Dr. EbolQasimî</ref>

== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Îranê}}
[[Wêne:Ancient Persian costumes.jpg|thumb|200px|[[Mîr]] û [[leşkerên]] farsî]]
[[Împeratoriya Hexamenişî]] di dîroka kevin da ew împeratorî mezintirîn, xurttirîn û berfirehtirîn împeratorî bûye.<ref> {{Jêder-malper |url=https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldcivilization/chapter/the-achaemenid-empire/ |sernav=The Achaemenid Empire {{!}} World Civilization |malper=courses.lumenlearning.com |tarîxa-gihiştinê=2023-02-01 }}</ref> Li deman demekê, desthilata wê li aliyê rojhilatê digehişt [[Efxanistan]] û [[Pakistan]]a niha, li aliyê Bakurê rojhilatê digehişt [[Asyaya Navîn]], li aliyê Bakurê Rojhilat digehişt peravên [[Deryaya Reş]], li rojava digehişt tevaya [[Anatolî]] û parek ji [[Balkan|nîvgirava Balkanê]], tevaya welatên rojhilata navîn mîna [[Îraq]], [[Sûrî]], [[Urdun]], [[Libnan]], [[Felestîn|Filistîn]], [[Îsraêl]], [[Nîvgirava Erebistanê]], [[Misir]] û parek ji [[welat]]ê [[Lîbya]]yê. Rûberê împeratorî ya Hexamenişiyan nêzî 7.5 - 8.5 milyon kîlometirên çargoşe bû.<ref> {{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/Achaemenian-dynasty |sernav=Achaemenian Dynasty {{!}} Definition, Achievements, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-02-01 }}</ref>
 
Ev împeratorî wekî serhildanekê dijberî împeratorî ya Mîdiyan hat avakirin û bi qasekî xurt û bihêz bû ko du caran nêzîk bû tevaya [[Yewnanistana kevnare]] bigirt. Li dawiyê jî liser destê [[Îskenderê Mezin]] herifya. Leşkerê Îskender paytextê Hexamenişiyan, [[Textê Cemşîd|Persepolîs]] anko [[Parse]] şewitand.<ref> {{Jêder-malper |url=https://www.iranchamber.com/history/achaemenids/achaemenids.php |sernav=History of Iran: Achaemenid Empire |malper=www.iranchamber.com |tarîxa-gihiştinê=2023-02-01 }}</ref>
[[Wêne:Persian Empire, 490 BC.png|thumb|300px| Împeratoriya Hexamenişî 490 BZ]]

== Niştecîhbûn ==
{{Gotara bingehîn|Fars (parêzgeh)|Fars}}
{{Gotara bingehîn|Pars (welat)|Pars}}
[[Wêne:Persian Language Location Map.svg|thumb|250px|Welatê Parsan "''[[Fars]]''" an "''[[Farsistan]]''"]]

Şûna Farisî rûdinin, '''Farsistan''' an jî tenê '''Fars''' tê gotin, li [[Ewropa|Rojavayê]] ev bi navê ''Parsya'', bi [[yewnanî]] ''Persis'' bi [[îngilîzî]] ''Persia'' bi [[almanî]] ''Persien'' bi [[frensî]] ''la Perse'', tê zanîn, ew hemû navana ji yonanî, latînî û bi farsiya kevn hatine girtin, û [[Osmaniyan]] vê derê re digot ''Ecem'' an ''Ecemistan'' û Ereban jî dogotin ''al-Acam'' an ''al-furs'', welatê farisiyên îrohîn (nexşe: Farsiyên îranê) jî eynî deme merkeza welatê [[Îranî|ariyanê]], yane em karin bejin [[Îran]]a navendî.

== Binêre ==
* [[Lîsteya xanedan û dûgelên parsan]]
* [[Bîrûnî]]
* [[Ebû Nasr Mansûr]]
* [[Elî Şerîetî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Faris| ]]
[[Kategorî:Gel|fars]]
[[Kategorî:Gelên kevnare]]
[[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]]
[[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]]