Gotûbêja bikarhêner:Emir doski
گوندێ ((چێ))
گوندێ ((چێ))ی ئێک ژ مه‌زنترین گوندێن ده‌ڤه‌را قه‌زا ئامێدیێ یه‌و مروڤ دشێت بێژیت ئێک ژگوندێن مه‌زن لده‌ڤه‌را به هدینان و ئه‌ڤ گونده ئێک ژگوندێن ده ڤه‌را عه‌شیره‌تا دوسکی ژووریایه ونێزیک سنۆرێ تورکیا، په‌یڤا (((چێ))) یاهاتی ژپه‌یڤا (چیا) واته (جبل) وه‌ک دیار ژ سروشتی کو سروشتێ کوردستانێ چیایی و شاخاوی و تایبه‌ت ده‌ڤه‌را دوسکی ژوریا ، بو پتر پێزانینا لسه‌ر جوگرافیا گوندێ ((چێ))ی،دکه‌ڤیته باکورێ ده‌ڤه‌را عه‌شیره‌تا دوسکی ژوریا ونزیک سنورێ ده‌ستکرد دناڤبه‌را تورکیا وعیراقێ ودکه‌ڤیته رۆژئاڤایا رووبارێ ناڤدار(ریێ شین)وده‌ڤه‌را عه‌شیره‌ت هه‌رکی خو جهـ،هه‌روه‌سا ژباشوور ڤه هه‌ڤ سنوورێ ده‌ڤه‌را عه‌شیره‌ت رێکانه .هه‌ڤ سنوورێن گوندێ ((چێ)) دگه‌ل ڤان گوندا ژرۆژهه‌لاتێ ڤه گوندێ باسیا،بزین،دری،کی یێ وژباکوریڤه گوندێ بیرێ،ئه‌رتیس.ژرۆژ ئاڤاڤه گوندێ سێڤێ،تتم،نێروا سیتۆ. ژباشوریڤه گوندێ مروانس،به‌نستان،هنیش،کێریا،دێرێ ومێز. وه‌ک یا دیار لسه‌ر نه‌خشه‌ی ئاخا لبه‌ر ب گوندێ ((چێ)) ڤه شێوازێ لاکێشه‌ییه ژرۆژ هه‌لات بو رۆژ ئاڤا پتر ژ(25کم)برێکا پتر ژ(4) سه‌عه‌تا، ژباکوور بو باشوور پتر ژ(15کم) وبرێکا پتر ژ(2.30)سه‌عه‌ت ونیڤ.ئه‌ڤ پارچه ئه‌رده دکه‌ڤیته دناڤبه‌را دوو چیایێن کوژرۆژ هه‌لات بو رۆژ ئاڤا دکێشایینه.
1- چیایێ سپی و چه‌لێ.
2- بلنداهیا چیایێ همبێ وحولیسک وسه‌رێ کاتولا هشارێ وسه‌رێ که‌لاشکێ کو ئه‌ڤه د کێشایی ودناڤه‌راستا ئه‌ردێ گوندێ ((چێ)) دایه.
3- چیایێ ناڤدار سه‌رێ دارێ ووتادگه‌هیته کێریێ ئافیف.
ب دول و نه‌هالا وئاخه‌کا نه‌رم ونه هند یا ئاسێ ب به‌ره.ئه‌ڤ پارچه ئه‌رده ژکه‌ڤندا ژ چه‌ند کاڤله گوندا پێک دهێت وه‌ک گوندێن همبێ،کاتولا،ناڤ خرابا،گوندکی،ره‌ندێلا،که‌ندال که‌را،که‌لاشک...هتد.
گوندێ ((چێ)) ژلایێ سه‌قایڤه:- گونده‌کێ ناڤ چیا وبلنده لسه‌ر ئاستێ ئاڤێ(ده‌ریا) له‌وما دهاڤیناندا سه‌قایه‌کی هوین فێنک هه‌یه ودزفستاناندا سه‌قا یه‌کێ تا راده‌یه‌کی گه‌رم لدور وێ به‌فرا کو پتر ژدوومه‌تران دباریت لزڤستانان وبو ماوێ پتر ژ(4) هه‌یڤا یاببه‌فره.لێ ئێک ژبه‌لگه‌هێن راستیا خوشیا سه‌قایێ هوین وبه‌فرین هه‌بونا جوره‌کێ دارا کوئه‌وژی دار دینداره.هه‌روه‌سا هه‌بونا زور ژجوره دارێن چیایی ورووه‌ک و گیایێن سروشتی وه‌ک گوینی و کیڤار ومێخل وهه‌سپست وره‌سه.
ئاڤ و کانیێن گوندێ ((چێ)):- ئه‌ڤ گونده لده‌ڤه‌رێ یێ ناڤداره بگوندێ بێ ئاڤ(دێم) ئه‌ڤه‌ژی زوریا سه‌یره گونده کێ ب ڤێ مه‌زناهیا خوڤه چ وه‌ک زوریا مروڤان وچ وه‌ک پارچه ئه‌ردێ به‌رفره‌هـ کو ئه‌و ئاڤا هه‌ی ژی لهاڤینا وه‌راز بو هه‌بوو ئاڤ بمه‌نجه‌لوکێ دهاته دابه‌ش کرن لسه‌ر خێزانا وتنێ بوخارن وڤه‌خارنێ ویان ژی دچوونه رووبارێ ریێ شین یان کانیێن گوندێن جیران برێکا پتر ژ سه‌عه‌ته‌ک چوون وهاتن.
به‌لێ ئه‌ڤ کانیه ژی لێ هه‌بوون وه‌ک:- کانیا ((چێ))،کانیا طه‌های،کانیا نێوارا،کانیا سێریجابهاری،کانیا همبێ ،کانیا ره‌ندێلا،کانی زه‌رک ونیڤا که‌لاشک ودوو بیر وچه‌ند کانی که‌و،لێ هه‌می بهێنه سه‌ر ئێک نابنه ئێک ئینج بۆریا ئاڤێ.بو زانین مه‌زنترین گونده بو مروڤ و حه‌تا بخودانکرنا په‌زو مالاتی وکێمترین جهه بۆ بێ ئاڤیێ(دێمی).
چاندن وخودانکرن:- خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) بناڤ وده‌نگن ب(ره‌ز وپه‌ز) بو دانان وچاندن وسه‌خبێرکرنا ره‌زی تایبه‌تی دێمی ومێوا وتریێ زه‌رکی لده‌ڤه‌رێ باشترین ره‌زڤان وتریێ ((چێ)) یێ بناڤ وده‌نگه بۆ ره‌نگ وتاما خو ژبه‌ر سه‌قا وئاخا وێ. چاندنا گه‌نم هوجه‌هی ونوک ونیسک ژی هه‌یه به‌لێ زور کێم نه‌ژبه‌ر ئه‌ردی ژبه‌ر نه‌گه‌هشتنا به‌رهه‌می ونه شین بوون ژبه‌ر بارینا به‌فرێ زوی لپایزا ودره‌نگ چوونا به‌فرێ.به‌لێ سه‌باره‌ت خودانکرنا په‌زی لده‌ڤه‌رێ که‌سێ ده‌ستێ خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) نینه ژبۆ په‌روه‌رده وسه‌خبێریکرنا په‌زی وهه‌بوونا ئالف وئالیکێن به‌رفره‌هـ وه‌ک ره‌سه وچولی وبه‌ری وگوینی هه‌می گیایێن زوزانی ومفادار وباش و چه‌روانه‌کێ باش وسه‌قایه‌کێ هوین. هه‌روه‌سا خودانکرنا مێشێن هنگڤینی تاراده‌یه‌کی دشاره‌زا وخه‌م خۆربوون هه‌روه‌سا ئه‌ڤی په‌زی گه‌میان وکۆز وپاوان وپاییزخێر وبهاران هه‌بوون ولهاڤینان وار و زومێن باش هه‌بوون وه‌ک به‌ری سه‌دان سالان خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) وار وزومێن بناڤ وده‌نگ ل ناڤ ئاخا تورکیا لده‌ڤه‌را دوسکی ژووریا لچیایێن ساتێ وئوره‌مار لتورکیا هه‌بوون وه‌ک:- زوزانێن سه‌رتاتا وته‌رگولکێ وخاره‌میر وکه‌پرێ و وارێ سورا.لده‌وروبه‌رێن گوندی ئه‌ڤ زۆمه هه‌نه:-زۆما همبێ،زۆما کانی زه‌رکێ،زۆما ناڤ خرابا وزۆما که‌لاشک،هه‌روه‌سا زۆمێن گوندێن جیران وه‌کی زۆما ئه‌ریر یا نێروا سیتو وزۆما سه‌رێ دارێ یا رێکانیا و.....هتد.
ژین وژیارا خه‌لکێ گه‌ندێ ((چێ)):- لسه‌ر(ره‌ز وپه‌زی)بپلا ئێکێ.لێ ژێده‌رێن دیتر ژی هه‌بوون وه‌ک:- بازرگانی وکاروانی ژده‌ڤه‌رێن تورکیا بۆ عیراقێ وهه‌روه‌سا به‌رهه‌مێن سروشتی وه‌ک که‌زان و که‌نگرۆک ومازی وگه‌له‌ک تشتێن دیتر.
پیشه‌سازی:- خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) زۆر دشاره‌زا وبسپۆربوون بۆ دروستکرنا شه‌لوشه‌پک ورۆتک کو پتر ژده‌هـ که‌سان ژخه‌لکێ گوندێ کارگه‌هـ یا بێژین(بێره)کارێ(جوولیی)دکرن زێده باری دروست کرنا به‌ر و مافوور وجل و تێر وبه‌رپشت وهه‌ر کاره‌کێ ژهری ومی ودار وئاخ و هه‌ر پێتڤیه‌کا وی سه‌رده‌می.دبه‌هره‌مه‌ند وکارزان بوون ژگوندێن ده‌وروبه‌ر وجیرانا نه پتر.
خاندن وخوینده‌واری:- خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) هه‌ر ژکه‌ڤندا که‌سانێن خویندنا ئایینی لمزگه‌فتا هه‌بوون وزانا مه‌لایێن مه‌زن دناڤ گوندێ ((چێ)) دا هه‌بوون وه‌ک:- مه‌لا عیسی ومه‌لا سه‌عدی ومه‌لا حسین ومه‌لا ئبراهیم ((چێ))ی کو پله‌یا قازی هه‌یه ومه‌لا خالد ومه‌لا عبدالقادر ومه‌لا فتاح ومه‌لا عه‌لی وگه‌له‌کێن دیتر وهه‌رده‌م مزگه‌فتا گوندێ ((چێ)) فه‌قی هه‌بوون وخاندنا ئایینی یا به‌رده‌وام بوو.بۆ زانین مزگه‌فتا ((چێ)) لسالا(1222)زاینی هاتیه ئاڤاکرن لجهێ دێرێ لدیف وان پێزانینێن ژزارده‌ڤێ خه‌لکێ پیر هاتیه گوتن وه‌رم گرتیه.
به‌لێ سه‌باره‌ت قوتابخانه تنێ د سێ ده‌ماندا قوتابخانه ل گوندێ ((چێ)) هاتیه ڤه‌کرن ونه‌یا به‌رده‌وام بوو وه‌ک:-سالێن 1958وسالێن1977وهه‌روه‌سا سالێن 1987تا ئه‌نفالا 1988بۆ ده‌مێپێنج سالان تنێ.لێ که‌سێن خوێنده‌وار زۆر لێ هه‌بوون ژئه‌گه‌رێ زۆریا مه‌لایان ژڤی گوندی هه‌بوون.
کۆچ وکۆچه‌ری:- خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) ژکه‌ره‌ما خودایێ مه‌زن ودلۆڤان گونده‌کێ گه‌له‌ک به‌ر بزێده بوونێ بوویه ئه‌و ژی ژئه‌گه‌رێ ئاڤ وئاخ وپاقژییا سه‌قایێ وێ ده‌ڤه‌رێ.له‌وما سه‌رده‌م سه‌رده‌م خه‌لکێ گوندێ ((چێ)) کۆچ وکۆچبه‌ر بوویه،چ وه‌ک ژبه‌رزیده‌بونا مروڤان یان ژبه‌ربارۆ دۆخێ ئابووری یان ژبه‌رکاره‌سات وشه‌رۆ‌هه‌ڤرکاتی کرنا دگه‌ل ژیانێ ودیتنا جهێ باشترژوێ ده‌ڤه‌رێ و به‌لگه و نیشان بۆ ڤێ راستیێ عه‌شیره‌تا دۆسکی ژێری و ئه‌وێن ل گوندێن دهۆکا داسنیا و ده‌وروبه‌رین ناحیا مانگێشکێ دژین ده‌مێ لێ دهێته پرسین دبێژن ئه‌م
(چیایی وهمبی وکاتۆلێ و گوندکی...هتد)ڤان ناڤان و جهان دبێژین کو ئه‌ڤه کاڤله گوندن ل ده‌ورو نزیک وئاخا گوندێ (چێ) یه.
هه‌روه‌سا هنده‌ک ژعه شیره‌تا دۆسکی ژێری دبێژن ئه‌م (شوکه یی-ئه‌رتیسی-شه‌تونسی و شیخ مه‌می و چم توو- ساتی و ئوره‌ماری-خیارته یی و... هتد)کو ئه‌ڤه ژی گوندێن دۆسکی ژووریا دکه فنه سه‌رسنوورێن تورکیا و عیراقی نه.
هه‌روه‌سا زۆرکه‌س و ماڵ هه‌بوون ل زڤستانان دهاتنه دهوکێ کاردکرن و هاڤینان دچونه گوندێ (چێ) ژکه‌ڤندا وتاسالێن پێنجیان ژی یا به‌رده‌وام بوویه و زۆر ژوانان دمان و نه دڤه گه‌ریان بو گوندێ (چێ)....
- رولێ خه لکێ گوندێ (چێ) دشوره‌شێن کوردیدا...
خه‌لکێ گوندێ (چێ) هه‌ر ژکه‌ڤندا.خه‌لکه‌کێ کوردپه‌روه‌رو حه‌ز لێکه‌رێن ئاخا وه‌لاتێ خۆ بوون وب سه‌دان قه هره‌مان ژبو ڤێ ئاخێ ورێبازا کوردایه‌تی دشوره‌شاندا شه‌هیدو گیانێ خوکرینه قوربان .
وه‌ک،دشوره‌شێن شێخ عوبه‌یدللا نه‌هری وسه‌ید تاهاوسمکویێ شکاک وشوره‌شێن بارزانی هه‌رژده‌مێ شێخ عه‌بدولسه‌لام بارزانی وشێخ ئه‌‌‌‌‌‌حمه‌د بارزانی و ملامسته‌فا بارزانی ب شۆره‌شێن سالێن سیهان و چلان و شوره‌شائه‌یلول وگولان وسه‌رهه‌لدانا سالا(1991)ێ تا ئه‌ڤرۆ به‌لگه ژی کوپێنج که‌س ژخه‌لکێ گۆندێ (چێ) دگه‌ل بارزانیێ نه‌مرچوو بوون بۆسۆڤیه‌ت وپشکدار بوون دله‌شکه‌رێ بارزان دکومارا مهاباد چ وه‌ک پ.م یان پتری (30)مالان دگه‌ل بارزانیا به‌ره‌ف ئیرانێ و کومارا مهابادێ چوو بوون وتانوکه‌ژی چه‌ند ژوان خێزانان ئاکنجی نه ل گوندێن ده‌ڤه‌را میرگه‌ڤه‌ر.
هه‌روه‌سا ده‌سپێکا شوره‌شا ئه‌یلولێ پتر ژ(40)که‌سان پ.م بوون دله‌شکه‌رێ بارزان به‌ره‌ف ده‌ڤه‌را به‌رواری بالا و دسالێن حه‌فتیان دا پترژ (200)که‌سان پێشمه‌رگه بوون ل باره‌گایێ بارزانێ و ب چه‌ندقولا و جه‌ماعه‌ت بوون ل ده‌ڤه‌را گوندێ دیلمان و حاجی عمران..
وه‌ک بۆمن هاتیه ڤه‌گێران و ئه‌ز پێ مه‌نده‌هوش بووم دشه‌رێ گه‌لیێ عه‌لی به‌گ.کو ب به‌رو داران رێک وجاده‌یا گه‌لیێ عه‌لی به‌گ هاتبوو داخستن وتانک و زری پوشێن دوژمنی نه‌شیان پێشڤه بهێن وبو ئه‌گه‌رێ شکه‌ستنا دوژمنی دوی شه‌ریدا کوژلایێ پ.م یێن (چێ)یان و دوسکی وبارزانیا ئه‌ف سه‌رکه‌فتنه بده‌سڤه ئینا زۆریا سه‌یره...تشتێ سه‌یر ئه‌وه خودان بیرو باوه‌ربوون برێبازا بارزانی و پارتی وحه‌تانوکه‌ژی لسه‌ر وێ باوه‌ریێنه و له‌وما نوکه‌ژی پتر ژ (500)که‌سان پ.م وتایبه‌ت ل له‌شکه‌رێ تایبه‌تا ئێک وزێره‌ڤانێن تایبه‌تێ سه‌روک بارزانی ونێچیرڤان بارزانی و مال و رێکێن وان لسه‌رێ ره‌ش ومه‌سیف سه‌لاحه‌دین ...ئو جهێن تایبه‌ت..پێکهاتنا خه‌لکێ گوندێ (چێ)...گوندێ (چێ) پێکهاتییه ژ (پێنج)ئوجاخان...ب ڤان ناڤان
- ئوجاخابیبا.
- ئوجاخا ماڵ مه‌مه‌دا.
- ئوجاخا ماڵ مه‌حێ.
- ئوجاخا ئۆمه‌را.
- ئوجاخا بیبه‌کرا.
هه‌روه‌سان هه‌ر ئوجاخه‌ک ژ چه‌ند بنه‌مال وزوریه‌تو قنێتان (3تا6)پێک دهێن کو ئه‌ڤ ئوجاخه ژکه‌ڤندا ب ڤی شێوه‌ی وناڤانه دهاتن ناڤ کرن وهه‌ر بنه‌ماله‌ک ژی ژچه‌ند خێزان و مالان پێک دهاتن هه‌روه‌ک بۆمن هاتیه گوتن ژزار ده‌ڤێ چه‌ندین که‌سێن پیر وناڤ سالڤه چوویی دبێژن به‌ری(60)سالان گوندێ (چێ) پتر ژ(120)خێزانا پێک دهات وخێزانێن وی سه‌ر ده‌می ژ(15تا30) که‌سان پێک دهاتن ژبه‌رکو وی سه‌رده‌می لگوندان ژبه‌ر شولێ گوندان پێتڤی بزوریا مروڤان بوو .ئو هه‌ر ئێک یان چه‌ند که‌سان کارو باره‌کێ تایبه‌تێ خو لناڤ خێزانێدا هه‌بوویه وه‌ک شڤانی وجوتیاری وکاروانی وله‌شکه‌ری وکاروبارێن ناف ماڵێ و..هتد.
پێتڤی بو خێزان یا ئێک گرتی و(تفاق)بیت وهه‌ر خێزانه‌کا خودان مروڤ بارێ ئابوریێ وێ خێزانێ زور یێ باش وزه‌نگین بوون.لێپشتی سالێن حه‌فتیان وهه‌شتیان گوند به‌ره‌ف کاڤل بوون وخه‌لکێ گوندێ (چێ) ئاواره وده‌ربه‌ده‌ر بوون (مهاجر)بوون بو ئیرانێ وتورکیا کو پتریا وان ئاواره‌ی ئیرانێ بوون دسالێن 1974 هه‌تا 1975 به‌رده‌وام وهه‌روه‌سا سالا 1988 ێ لسالێن(1992،1991) وپێهه‌ل به‌ره‌ف کوردستانا ئازاد ژده‌ربه‌ده‌ریێ و ئاواره‌یێ ڤه‌گه‌ریان هه‌تا سالا 2003ڤه‌گه‌ریان یابه‌رده‌وام بوو تا نووکه‌ژی وهه‌روه‌سا چه‌ندین خێزان ژی ماینه و نه ڤه‌گه‌ریاینه ژئیرانێ .
خه‌لکێ گوندێ (چێ) پشتی ئازادبونا کوردستانا عیراقێ لسالا(1991)ئه‌ڤ خه‌لکه ئاکنجی بوینه لڤان جهان(کومه‌لگه‌ها شێلادزێ ، سیریێ ، دێره‌لوک ، کومه‌لگه‌ها ئازادی وسه‌رسنکێ ، کومه‌لگه‌ها کورا وزاویته وباژێرێ دهوکێ وکومه‌لگه‌ها ته‌ناهی ورزگاری ومعه‌سکه‌رێ ماقبلێ وباژێرێ دیانا (سۆران) وباژێرێ مه‌سیف وهه‌ولێر) و گه‌له‌ک جهێن دیتر .
ئه‌زماموستا بهرام جبرائیل یاسین (چێ) یی کو زۆر ژمێژه دهزرا مندا بوو ئاماره‌کا خه‌لکێ گوندێ (چێ) بکه‌م ل رێکه‌فتی (1/7/2005)ێ رابووم بئاماره‌کا راست و درست و ل وان جهێن من ناف لێ ئینای کوخه‌لکێ گوندێ (چێ) لێ ئاکنجی بوون دماوێ هه‌یڤه‌کێ ب به‌رهه‌ڤکرنا پێنج تومارا و بۆ هه‌ر ئوجاخه‌کێ توماره‌ک دگه‌ل پێزانینێن به‌ر فره هـ ژ گه‌له‌ک لایانڤه و ل دیف پسوولا ئازوقه و ناسناما شارستانی دناف وان تومارا هاتن تومارکرن کودوێ ئامارا سالا (2005)کوژمارا خێزانێن گوندێ (چێ) (1087)خێزان بوون کو ژمارا که‌سان(نفوس)دبیته(5152)که‌س.
لێ باوه‌رییا من ژ(2005)ێ تا کو ئه‌ڤرو پتر ژێ (150)خێزانان لێ زێده‌بوینه کوزۆریا وان ژی نه‌هاتینه تومارکرن لده‌ف من .ئه‌ز دبینم ژبه‌ر بارو دوخێ ژیانێ و خوشی وئارامیا هه‌رێما کوردستانێ ڕێژا زۆر بوونێ ده‌هـ جار پتره ژڕێژه یا مرنێ .لدوماهیکێ دبێژم به‌ره‌که‌ت ژخودێ مه‌زن و دلوڤان .
به‌رهه‌فکرن و دانان : جهاد جمال عثمان ((چێ))ی
راپۆرت / ماموستا بهرام جبرائیل ((چێی))بو ئنترنێتێ امیر چێی
(22/4/2009).
Bi Emir doski re gotûbêjekê bide destpêkirin
Talk pages are where people discuss how to make content on Wîkîpediya the best that it can be. Start a new discussion to connect and collaborate with Emir doski. What you say here will be public for others to see.
