Çavkaniya Hikûmeta Herêma Kurdistanê bibîne

{{Agahîdank welat
| nav                = Hikûmeta Herêma Kurdistanê
| navê_fermî         = {{ziman|ckb|حکوومەتی هەرێمی کوردستان}}
| navê_kurdî         = 
| al                 = Flag_of_Kurdistan.svg
| girêdana_alê       = Alaya Kurdistanê
| nîşan              = Coat of arms of Kurdistan Regional Government.svg
| girêdana_nîşanê    = Nîşana Herêma Kurdistanê
| dirûşm             = <br/>An Kurdistan an Neman ([[kurmancî]])<br/>{{Nivîsa erebî|ئان کوردستان ئان نەمان}} ([[soranî]])
| sirûda_netewî      = [[Ey Reqîb]]<br /><center>[[Wêne:ئەی ڕەقیب - تاكا بك.ogg]]</center>
| cîh                = Iraqi Kurdistan on world map.png
| cîh_sernav         = Cihê [[hikûmet]]a herêma Kurdistanê
| zimanên_fermî      = [[Kurdî]]
| zimanên_hindikanî  = [[Asûrî]] <br/> [[Ermenî]] <br /> [[Tirkmanî]]
| zimanên_tev        = 
| navê_nîştecihan    = [[Kurd]]
| paytext            = [[Hewlêr]]
| koordînat_serbajar = {{Koord|36|11|N|44|00|E|type:country}}
| bajarê_mezintirîn  = [[Hewlêr]]
| sîstema_siyasî     = [[Demokratîk]]
| serok_cure         = Serokdûgel
| serok_nav          = [[Nêçîrvan Barzanî]]
| serok_cure1        = Serokşalyar
| serok_nav1         = [[Mesrûr Barzanî]]
| serok_cure2        = 
| serok_nav2         = 
| rûerd              = 40.643
| av                 = 
| gelhe              = 5.500.000
| gelhe_sal          = [[2015]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=gulan 2024}}
| berbelavî          = 69
| serxwebûn          = [[1970]]{{Çavkanî hewce ye|tarîx=gulan 2024}}
| TBH_giştî          = 
| TBH/kes            = 
| TBH_sal            = 
| dirav              = [[Dînar]]
| dem                = [[UTC+3]]
| nîşana_înternetê   = 
| koda_telefonê      = 964
| nexşe              = Iraqi Kurdistan in Iraq (de-facto and disputed hatched).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Hikûmeta Herêma Kurdistanê''' desteya rêveberiya fermî ya otonom e ku niha li [[Başûrê Kurdistanê]] ye. Kabîneya hikûmetê ji aliyê piraniya partiyê yan lîsteya ku serokwezîrê siyaseta [[Herêma Kurdistanê]] jî hildibijêre, tê hilbijartin. Serokwezîr rasterast ji aliyê hilbijêrên herêmê ve tê hilbijartin û serokê kabînê û serokê dewletê ye ku desthilatên cîbicîkirinê ji kabîneyê re vedibêje. Serokwezîr bi kevneşopî serokê saziya qanûndanînê ye lê di heman demê de desthilata cîbicîkirinê bi serokê herêmê re jî parve dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.krg.org/articles/kurdistan_regional_government_en.html |sernav=krg.org/articles/kurdistan_regional_government_en.html |tarîxa-gihiştinê=2022-10-28 |tarîxa-arşîvê=2014-07-14 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140714235301/http://www.krg.org/articles/kurdistan_regional_government_en.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Serokê [[Herêma Kurdistanê]] di heman demê de fermandeyê giştî yê Hêzên Çekdar ên Pêşmerge ye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=1&ArticleNr=1506 |sernav=Nefel |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2022-10-28 |tarîxa-arşîvê=2017-10-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171001102607/http://www.nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=1&ArticleNr=1506 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

== Navên herêmê ==

Navê fermî li gorî makezagona Iraqê "Herêma Kurdistanê"<ref>[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/10/12/AR2005101201450.html Full Text of Iraqi Constitution]</ref> be jî, navê wê yê bi timî "Herêmî Kurdistanî Êraq" e (bi erebî: إقليم كردستان العراق, ''Iqlīm Kurdistān al-‘Irāq''). Herwiha, rêveberiya herêmê navê "Kurdistan-Iraq" jî bi kar tîne. Berî sala 2005an navê herêmê bi tenê "Herêma Kurdî ya Serbixwe" bû.

Bi ingîlîzî navê wê ''Kurdistan Regional Government'' e.

Navekî din jî "Başûrê Kurdistanê" ye lê belê ev nav hemû derên Iraqê ye ku kurd tê de dijîn. Lewra hikûmeta herêma Kurdistanê perçeyeke başûrê Kurdistanê ye.

== Rewşa fermî ya hikûmeta Herêma Kurdistanê ==
Hikûmeta Herêma Kurdistanê, [[hikûmet]]a Başûrê Kurdistanê ye û gorî makezagona [[Iraq]]ê û dadmendiya navneteweyî bi fermî tê nasîn. Di qada navneteweyî de wekî federasyona kurdan a li Kurdistana Îraqê xebatên xwe didomîne. Bingeha xwe ji têkoşîn, mafê xwezayî yê gelan, erdnîgariya Kurdistanê û peymanên morkirî yên di navbera kurd û pergala Baesê li Îraqê digire. Tê zanîn peyman di adara [[1970]]î de ji aliyê serokê kurd [[Mele Mistefa Barzanî]] û serokdûgelê Îraqê yê heman heyamê [[Sedam Huseyn]] ve hatibû morkirin.

== Mezinahî ==
[[Wêne:Kurdistan-basur-mezin.png|thumb|Sînorê fermî yê Hêrêma Kurdistanê yê îro û herêmên Kurdistanê ên derveyî desthilatiya kurdî]]
Li gorî peymana xweseriyê ya 11ê adara 1970an mezinahiya herêmê bi 37.000&nbsp;km² hat sînordar kirin, û li gorî peymanê parêzgehên Hewlêr, Dihok û Silêmanî tê de bûn. Lê kurd bajarên [[Kerkûk]] û [[Mûsil]]ê bixwazin jî, daxwazên wan ji aliyê hikûmeta navendî ya Iraqê ve (ji ber tirkman û erebên ku di wan herêman de dijîn) hat redkirin.

Mezinahiya herêmê ya îro qasî 80.000&nbsp;km² ye. Tê de nêzî 7 mîlyon kes dijîn û ji wan bi tenê 4 mîlyon kurd in. Di makezagona herêmê tê xwestin ku bajarên Xaneqîn, [[Mendelî]] (yên ku di parêzgeha [[Diyala]] de ne), [[Bedre]] (di parêzgeha [[al-Wasît]] de) û parêzgeha Kêrkûkê jî tevli hikûmeta herêmê bibin. Ji ber vê yekê giştpirsiyek ji bo sala 2007an hatibû amadekirin, lê heta niha ev giştpirsî nehat bicihkirin.

== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Başûrê Kurdistanê}}

=== 1900-1943 ===
[[Wêne:Şêx Mehmûd Berzencî.jpg|thumb|Şêx Mehmûd Berzencî li Kerkûkê, 1922]]
Piştî salên 1900an de li herêma Barzanê bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] ve [[Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî|serhildanek]] li dijî osmaniyan hatiye destpêkirin. Kurdên deverê nedixwast Osmanî li herêmên wan birêve bibin. Nerazîbûnên Şêx Ebdulselam heta 1914ê berdewam kir. Jixwe li sala 1914ê dema Şêx diçe hevdîtina [[Simkoyê Şikak]] li [[Bajêrga Mezin]] ji aliyê hindek kurdên xwefiroş tê girtin û teslîmî Osmaniyan dikin. Di encamê de li Mûsilê tê darve kirin. Lê ev kuştin netewperweriya di dilê kurdan de navemirîne. Jixwe paşî şerê cîhanî yê yekem destpê kir. Di vî şerî de ingilîzan Osmanî ji Başûrê Kurdistanê derxistin û şereke qirêj di navbera van herdu hêzan li Başûr qewimî.

Ji bo kurdan em dikarin bibêjin şerê parvekirina kurdistanê. Kurdistana osmaniyan bû sê parçe. Bi [[Peymana Sykes–Picot]] jî ev parvekirin hatiye fermîkirin. Li Tirkiye, Suriyê û Iraqê kurd ji hev hatin veqetandin. Kurdên Iraqê bi taybetî ketin bin desthilata ingilîzan. Dema Başûrê Kurdistanê ket bin desthilata ingilîzan de nerazîbûnên kurdan rûdan. Li [[Zaxo]] yekem serhildana dijî ingilîzan rûda ku kurdên deverê nexwastin ji layê ingilîzan bên rêvebirin. Bi taybetî eşîra Goyiyan li dijî ingilîzan serî hildabû.

Li bihara 1918ê de ingilîzan Kerkûk û Xaneqîn dagir kirin. Di vê dagirkirinê de yekem car bû kurdan alikariya ingilîzan kirî. Bi rêberiya Şêx Hemîd Telebanî ingilîzan gelek deverên kurdan ji tirkan standin <ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:312</ref>

[[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li herêma [[Silêmanî]] kesekê binavûdeng bûye. Berî ingilîz tên herêmê Şêx Mehmûd osmaniyan ji Silêmanî derdixe. Bi ingilîzan lihevtê û desthilata xwe li devera Silêmanî îlan dike. Lê her roja diçe navbera wî û İngilîzan xerab dibe heta ku İngilîz gelek erkên wî ji destê wî distînin. Li gulana 1919ê Şêx Mehmûd dijî vê nerazîbûnê xwe nîşan dide û li silêmanî desthilatê bi temamî dixe bin destê xwe. Di navbera hêzên wî ingilîzan de gelek şer çêdibin. Di hezîrana 1919ê de jî Şêx Mehmûd ji layê ingilîzan ve tê girtin û tê sirgûnkirin.

Li çileya 1919an de jî li devera Amêdiyê li dijî ingilîzan nerazîbûn hatin nîşan dan. Di dawiya salê de ev nerazîbûn bi çekên giran hat aşt kirin.

Polîtîkayên ingilîzan li ser dagirkirina Başûrê Kurdistanê roj bi roj rastî nerazîbûnên kurdan dihat. Li herêma Barzan jî nerazîbûnan nîşan da. Guherîna statûya herêmê ji aliyê ingilîzan tesîr li kurdan kir. [[Şêx Ehmed Barzanî]] ku birayê Şêx Ebdulselamê Barzanî ye li dijî ingilîzan şerê çekdarî da destpê kir. Birayê wî [[Mela Mistefa Barzanî]] jî di van şeran de bi awayeke aktîv dixebitî. Lê ji ber çekên giran yên ingilîzan hêzên kurd xwe neragirtin û çûn çiyayên Kurdistanê.

Li sala 1920ê de jî li Mûsil û Hewlêrê eşîra Sûrçiyan nerazîbûnên xwe nîşan dan.

Li sala 1921ê de jî li Iraqê giştpirsî tê kirin. Emîr Faysal li vê salê dive qiralê Iraqê. Êdî li Iraqê di bin mandateriya ingilîzan de rêvebirina Qiral Faysal destpê dike.

Piştî desthilata Qiral Faysal desthilata sîvîl ya ereban li herêmê destpê kir. Lêbelê li herêma kurdan taybetî jî li Silêmanî pêvçûn û şer kêm nedibûn. Nebûna otorîteyeke wek Şêx Mehmûd aşkera bû. Ji ber van sedeman li sala 1922yê Şêx Mehmûd Berzencî hatiye efû kirin û ji sirgûnê hatiye Silêmanî. 12ê çiriya pêşîn a 1922yê desthilata xwe li Silêmanî dîsa îlan kir. Her roja diçû xwe bêhtir desthilatê hemû Kurdistanê hîs dikir. Li çiriya paşîn a 1922yê de jî xwe wek Qiralê Kurdistanê îlan kir. Li ser vê ingilîzan jî êrîş bir ser Silêmanî û bi firokeyan Silêmanî ji hewayî hatiye bombebaran kirin. Li çiriya pêşîn a 1923ê Şêx û hevalên wî Silêmanî terk dikin û diçin çiyayên Kurdistanê. Her wisa berî vê rûdanê ingilîzan êrîş biribû li ser hêzên Ozdemîrê tirk li [[Rewandiz]]ê. 19 nîsana 1923yê hêzên Ozdemîr têkçûn û êdî deng ji tirkan derneket li Başûra Kurdistanê. Şêx Mehmûd li sala 1927ê hatiye efû kirin û vegerî Silêmanî.

Li sala 1931ê de ji ber gelek sedeman li herêma Barzan bi rêberiya Şêx Ehmed Barzanî ve serhildanek din hatiye destpêkirin. Li sala 1932yê bi alikariya hêzên hewayî yên brîtanyayê, hêzên Iraqê devera Barzan dagir kir û Şêx Mehmûd û hevalên wî, derbasî Bakurê Kurdistanê bûn. Lê dewleta Tirkiyeyê Şêx Ehmed Barzanî bi şerta nekuştina wî teslîmî dewleta Iraqê kirin. Iraq van kesan Mela Mistefa Barzanî jî di nav de koçî Silêmanî dike.

=== Şoreşa Barzanî, 1943 ===
{{Gotara bingehîn|Şoreşa Barzanî 1943}}
Nêzî deh salan li Başûrê Kurdistanê bêdengiyek dikeve. Di wan navberan de li Başurê Kurdistanê guherînên siyasî çêdibin û tevgerên modern ava dibin. Li sala 1935ê de partiya Hîwa hatiye ava kirin. Têkiliyên vê partiyê li gel Mela Mistefa hebûn. Endamên Hîwayê leşkerên pîlebilind bûn ku di artêşa Iraqê de dixebitîn. Di wexteke wiha de li sala 1943yê Mela Mistefa Barzanî ji Silêmanî direve û diçe herêma Barzan. Li Barzan dest bi çalakiyan dike, gelek noqteyên dewleta Iraqê distîne. Alîgirên wî her roja diçe zêde dibin. Hemû Başûrê Kurdistanê dikeve bin tesîra Mela Mistefa û dewleta Iraqê ditirse ku hemî kurd li dijî wan dest bi serhildanê bikin.

Çalakiyên Mela Mistefa hêdî hêdî feydeyên xwe dide kurdan. Li dawiya sala 1943yê hikûmeta Nurî Seîd tê ava kirin. Di kabîneya wî de kesekê bi navê Mecît Mistefa tê dibe wezîr ku tenê ji kar û emelên kurdan mesûl bû. Ev pêngav ji bo kurdan baş bû ku dewletê yekem cr bi awayeke fermî kurd wek hevparê dewletê qeb3ul kirin. Kurd ji ber vê pêngavê gelek memnûn bûn. Lêbelê di sala 1944ê de dema serokwezîr Nurî Seîd diçe Filistînê bêyî civata wezîran kom dibe û hindek biryaran dide. Bi dûçûna wan biryaran; divêt Mela Mistefa ji welat derkeve, li herêma Barzan li herderê noqteyên leşkerî werin danîn hwd <ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:452</ref>. Ji ber van pirsgirêkan serokwezîr Nurî Seîd li sala 1944ê îstîfaya xwe da. Paşî şer id navbera dewleta Iraq û hêzên Barzanî rûda û di dawiyê de hêzên Barzanî ji Iraqê çûn ber bi Iranê ve. Li wê derê jî di damezrandina [[Komara Kurdistanê]] de roleke mezin lîstin. Piştî têkçûna hereketa Mela Mistefa, Hîwa belav bû. Piştî vê belavbûnê li sala 1945ê de Partiya Komûnîsta Kurd an ku Şoreş hatiye avakirin. Ev partî jî dibe bingeha Rizgarî Kurd.

Li 14ê tîrmeha 1958ê şoreş li Iraqê peyda bû. Desthilata qiraliyetê xelas û komara parlamaneterî destpê kir.

=== Derbeya Leşkerî li Iraqê, 1958 ===

Piştî şoreşê ku bi rêberiya Ebdulkerîm Qasim birêveçûyî makezagon hatiye çêkirin. Yekem car kurd di makezagonê de hatin nivîsîn ku ''Kurd û Ereb gelên hevpar yên vê dewletê ne û mafen wan di bin sîwana Iraqê de tên nasîn''<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:537</ref>. Mela Mistefa Barzanî jî piştî şoreşê vegerî welat. Gelek reform ji bo kurdan hatin çêkirin, bi taybetî jî ji layê çandî ve. Di radyoya Bexdayê de êdî zaravayê kurmancî jî hatiye bikaranîn. Hêjayî gotinê ye ku malbata bazraniyan jî kurmancin û diyar e ku daxwazeke wan û alîgirên wan bûye. Ev jî nîşan dide ku li Başûrê Kurdistanê li ber tenişta soranî, kurmancî jî dibû zimaneke sereke.

Wî wextî li Kerkûkê gelek pêvçûn û şerên navxweyî çêbûn. Bi dûçûna angaştan kurd û komûnîstan dijî tirkmenan şer kir û gelek tirkmen kuştin. Bi dûçûna Wadie Jwaideh, Mela Mistefa Barzanî di nav vî şerî de nbû <ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:545</ref>.

=== Şoreşa Îlonê, 1961 ===
{{Gotara bingehîn|Şoreşa Îlonê}}
[[Wêne:Hazhar (Hajar), Mullah Mustafa Barzani, Ahmad Tofiq, Jalal Talabani in the era Iraqi–Kurdish War (about 1960-70 years).png|rast|220px|thumb|Ji destê rastê bo çepê; Celal Telebanî, Ehmed Tofîq, Mela Mistefa Barzanî, Hejar(Helbestvanê neteweyî)]]
8ê tîrmeha 1962yê dewleta Iraqê li Qilabana girêdayî Hekariyê, wî wextî navê wê Gerûr bû, êrîşek anî ser herêmê. Her wisa 15ê tebaxê jî dîsa êrîş anî ser herêmê. Îdiya wan ew bû ku kurdên Iraqê revîne Tirkiye û Tirkiye jî alîkariya wan dike. Ev pirsgirêk di navbera van dewletan de bû sedemên xerabûna têkiliyan.

=== Destxistina xweseriyê, 1970 ===
[[Wêne:Iraqi-Kurdish Autonomy Agreement 1970.jpg|rast|220px|thumb|Hevpeymana Iraqê li gel Mela Mistefa Barzanî ji bo xweseriya Başûrê]]
Şoreşa îlonê gihişt armanca xwe û kurdan xweserî bidestxıst. Li gorî peymana xweseriya 11ê adara 1970an pêwîst bû pênc şalyarên kurd li Bexda di hikûmeta Iraqê de cih bigrin, yek ji wan lawê herî mezin ê Barzanî Ubeydullah bû. Di sala 1974an de [[Taha Muhi ad-Din Maʿruf]] (bi eslê xwe kurd) bû pîgarê serokê Iraqê. Heta niha dûgela ku tê de zimanê kurdî wek zimanê fermî tê bikaranîn Iraq e - lê bi tenê di sê parêzgehên herêmê de. Lê pirsgirêka Kerkûkê nehate çareser kirin

Wî wextî têkiliyên Îran û Iraqê ji ber pirsgirêka [[Şetelereb]] gelek dijwar bûn. Her wiha DYA jî piştgiriya Îranê dikir. Lêhevhatina kurd û Bexdayê, Şahê Îranê gelek aciz dikir û dixwast ku kurd li dijî Iraqê şerê xwe berdewam bikin. Heta ku DYA jî qanî kir ku alîkariya kurdan bike.Di konjunktûreke wiha de, Hikûmeta Bexdayê qebûl nekir ku Kerkûk axa Kurdistanê ye. Xeta sor ya Mela Mistefa jî kurdistanîbûna Kerkûkê bû. Di encamê dê Mela Mistefa Barzanî biryar da ku li sala 1974ê dîsa serhildan da destpêkirin. Lê zêde dewam nekir. Iraq û Îran bi hevpeymana Cezayîrê lihevhatin û pirsgirêkên xwe çareser kirin. Di encamê dê Iraq ji mafên xwe yên li ser Şetelerebê xwe vekişî. Hemberî vê Îranê alîkariya xwe ya ji kurdan re vekêşa.

=== Şikestin, 1975 ===
Piştî xiyaneta Îran û DYAyê kurd bêçare man. Di vê neçariyê de Mela Mistefa Barzanî li 23yê adara 1975ê dê daxuyand ku serhildana kurdan bidawî hat. Lê herkesê ev daxuyanî qebûl nekir. [[Celal Talebanî]] cîgirê Mela Mistefa bû û di warê siyasetê dê gelek jêhatî bû. Xwedî îdyolojiya marksîst bû. Wî rawestandina serhildanê qebûl nekir û di heman salê de [[YNK]] ava kir û dest bi xebatan kir. Êdî PDK û YNK cuda cuda pêşmerge hebûn û şerê gerîlayî dan destpêkirin.

=== Dema [[Şerê Îran û Iraqê]] de ===
Li sala 1979ê de li Îranê şoreşa îslamî bi serket û dewleta Îrane ket bin kontrola îslamiyan. Her wisa li Îranê dijî îslamiyan jî, dij-şoreş hatiye destpêkirin. Di encamê de rêvebirina dewleta Îranê ket bin kaoseke mezin de. Dewleta Iraqê jî fersend dît ku bi zeîfbûna Îranê dikare [[Xûzistan]]ê ku gelheya wê bi giştî ereb in dagir bike. Lê ev pêngava Sedam Huseyn bû sedema şerekê 8 salan. Şer bi giştî jî li herêmên kurdnişîn rûda û Kurdistan dîsa bû meydana şer.

Li salên 1980yan de li Başûrê Kurdistanê aktorekê din jî peyda bû ku êdî di dîroka Başûrê Kurdistanê de roleke mezin dê bilîze. PKK piştî derbeya leşkerî li sala 1980ê li Tirkiyeyê, çûn Başûrê Kurdistanê û li wir binecih bûn.

Li tîrmeha 1983ê de di navbera PDKê û PKKê de hevpeymana Prensîbên Hevkariyê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê ev herdu hêz dê li dijî emperyalîzmê alîkariya hev bikin. Jixwe berî vê hevpeymanê Tirkiyeyê bêhna yekitiya kurdan hîs kiribû, ji ber wê di gulana 1983yê de êrîş bir Başûrê Kurdistanê<ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:56</ref>. Her wisa di heman salê de hêzên kurd li dijî Iraqê dest bi şerê çekdarî kir. Îran û hêzên kurd dijî hêzên Iraqê alîkariya hev dikir.

=== Komkujiya Enfalê ===
{{Gotara bingehîn|Komkujiya Enfalê}}
Di şerê Îran û Iraqê de PDK bi alîkariya Îran şer li dijî Iraqê da destpê kirin. YNKyê got ew ê li dijî Îranê şer bikin û bi Hikûmeta Bexdadê ketin têkiliyê lê ev rewş heta sala 1985ê berdewam kir. YNK jî biryar da ku li dijî Iraqê şer bike. Li sala 1987ê Hikûmeta Bexdayê hereketa enfalê da destpê kirin. Di encamê de gelek herêmên kurdistanî bi gazên kîmyewî hatin bombebaran kirin. Bajarê Helebçe jî yek ji wan niştecihan bû ku 16ê adara 1988ê bi bombeyên kîmyewî êrîş lêhate kirin. Di encamê 5 hezar kurd hatin kuştin.

Piştî Hereketa Enfalê PDKê û YNKê bi navê ''Eniya Kurdistanê ya Iraqê'' komxebatek ava kirin û bi hevre xebat kirin. Heta dagirkirina Kûwêtê ji aliyê Iraqê, pêşmergeyan li çiyayên Kurdistanê şer li gel hêzên Iraqê dikir.

=== Daxuyandina herêma ewle ===
Piştî şerê Iraq û Kuweytê li sala 1991ê, bi taybetî welatên li [[Kendava Besreyê]] bûn cihê dewletên rojavayî, bi taybetî jî DYAyê. Piştî têkçûna Iraqê li dijî Kuweyt û dewletên rojavayî, li Iraqê bi taybetî li bajarên kurdan li [[Ranya]] û şîiyan serhildan li dijî rêvebirina [[Sedam Huseyn]] hatiye kirin. Berî ku serhildan destpê bike,29ê kanûna paşîn a 1991ê partiyên kurd ji ''cehş''an re efûyek daxuyand û ew jî tevlî serhildanê bûn. Di encamê de gelek bajêr ketin bin destê serhildêran de. Li Başûrê Kurdistanê li Ranyayê ji aliyê gel ve raperîn hatiye destpê kirin kû hemî partiyên kurdistanî ku pdk, ynk, pkk, îslamî tê de. Lê hêzên Iraqî piştî vemirandina serhildanên Şîiyan vegerîn bo Kurdistanê û yekûyek bajarên kurdan dagir kirin. Di encamê de gelek kurd ber bi sinorên Tirkîyeyê û Îranê ve bûn koçber û qeyranên însanî derketîn. Tirkiyeyê û Îranê jî nedixwast van kurdan werbigirin welatê xwe û dixwastin li Iraqê bimînin.

Hêjayî gotinê ye ku [[Micahîdên Gel]] di şerê navbera Bees û kurdan de gelek alîkariya Sedam Huseyn kir. Jixwe Sedam jî gelek alîkarî dabû vê rêxistinê dijî Îranê<ref>Irak'ın Sonu,Ulus Devletlerin Çöküşü mü, Peter Galbraith,r:228</ref>

5 nîsana 1991ê de Neteweyên Yekgirtî biryarek bi jimara 688 wergirt û ji bo kurdan herêmên ewle hatin afirandin. Her wiha ji budçeya Iraqê %13 dahatû ji bo sê parêzgehên Kurdistanê hatiye biryar dan. Piştî vê biryarê DYAyê û dewletên rojavayî nehêla ku Iraq êrîşên hewayî li dijî kurdan pêk bîne. Piştî van derfetên bo kurdan çêbûn, gelek rêxistin û partî jinûve jîndan. Hêjayî gotinê ye ku herêma ewle ji bo paralela 36 û bakurê wê hatibû îlamkirin. Di vê herêmê de Zaxo, Duhok, Hewlêr dihate parastin lê Silêmanî û Kerkûk nehate parastin. Mûsil jî her çend di nav herêma ewle da be jî, di bin kontrola Sedam Huseyn da bû ku nîv welatiyên vî bajarî erebên sunî bûn.

=== Avabûna hikûmeta Başûrê Kurdistanê ===
Li sala 1992yê ''Eniya Kurdistanê ya Iraqê'' biryar da ku hikûmetekê û meclîseke herêmî ava bikin. Di roja 19ê gulana 1992an parlamena herêmê ji nû ve hat hilbijartin û YNKê ([[Yekîtiya Nîştimanî ya Kurdistanê]]) 50 kursî, ya PDKê ([[Partiya Demokrat a Kurdistanê]]) jî 50 kursî stendin. Wekî din, partiya Asûriyan bi navê "Tevgera Demokratîk" 4 kursî û „Yekitiya Xristiyan“ jî kursiyek stendin. Di roja 4ê çiriya pêşîn a 1992an de parlamen serxwebûna Kurdistana Federal îlan kir.

Partiyên beşdarî hilbijartinê bûn;
* PDK: Serokê wê Mesûd Barzanî
* YNK: Serokê wê Celal Talebanî
* Partî Gelî Dimukratî Kurdistan: Serokê wê Samî Ebdulrehman
* Hizbi Sosyalîstî Kurdistan-Iraq: Serokê wê Resul Mamend
* Partî Sosyalîstî Kurdistan(PASOK): Serokê wê Ebdula Agirîn
* Bizutnewey Îslamî Kurdistan: Serokê wê Şêx Usman Ebdezîz

Partiyên din yên beşdar bûn;
* Partî Komûnîstî Iraq-Herêmî Kurdistan: Serokê wê Eziz Mihemed
* Tevgera Demokratîk ya Aşûriyan: Serokê wê Younadim Yusuf
* Hizbi Zehmetkêşanî Kurdistan: Serokê wê Qadir Ezîz

Di hilbijartinê de bend hebû ku divê eger partiyek dixwaze bikeve parlamena Kurdistanê %7 dengan bêhtir werbigire.

Lê ji ber dijminatiya her du partiyan di sala 1994an de şerê navxweyî yê Kurdistanê destpê kir û di dîroka Kurdistanê de wek Şerê brakujî tê binav kirin.

=== Birakujî ===
{{Gotara bingehîn|Şerê birakujî}}

Piştî meclîseke herêmî hatiye damezrandin, pirsgirêkên rêvebirinê derketin holê. PDK li Duhok û derdora wê xwedî hêz û erk bû, YNK jî li derdora Silêmanî xwedî hêz bû. Li Hewlêrê hevrikiya herdu hêzan hebû û bi temamî di destê hêzekê de nebû. Debara herêmê bi giştî bi rêya Deriyê Brahîm Xelîl birêve diçû û dahatûyên vî derî jî bû pirsgirêk di navbera van herdu hêzan de. Di encamê de li sala 1994ê di navbera PDK û YNK şerê navxweyî destpê kir. Di dîroka Kurdistanê de xelekeke din ya Birakujî hatiye destpê kirin.

Li tebaxa 1996ê YNK bi alîkariya Îranê êrîşî PDKê kir. Ji bêçaremanê, Mesûd Barzanî alîkarî ji Sedam Huseyn xwest. Di encamê de YNK ji aliyê PDK û Iraqê ji Hewlêrê hatiye derxistin. Lê şerê herdu partiyan hêj jî dewam dikir.

Bi rêya Wezareta Derve ya DYAyê, di navbera PDK û YNKê de hevdîtin hatin kirin. Di encamê de li sala 1998ê herdu partî lihev hatin. Silêmanî ji bo YNK ma, Hewlêr û Duhok jî ji bo PDKê man. Di navbera herdu herêman de jî hêzên tirk wek zêrevan hatin binecih kirin. Lê piştî du-sê salan têkiliya herdu herêman xurttir lêhat û ji hêza tirk xwestin ku ji herêmê derkevin. Di dawiya sala 2002yê de jî YNKê beşdarbûna parlamena Hewlêrê pejirand û tevlî parlamenê bû.

Kurd, bi vê germahiya yekîtiya xwe, bi psîkolojîyeke xurt û hêzeke mezin beşdarî [[Şerê Iraqê]] bûn.

=== Piştî [[Şerê Iraqê]] ===
Heta sala 2003yê, du hikûmet li Başûrê Kurdistanê hebûn. Li Silêmanî û li Hewlêrê cuda cuda du hikûmet hebûn ku yek ji aliyê YNK, yek jî ji aliyê PDK ve dihate rêvebirin. Li sala 2003yê herdu hikûmetan hevkarî kir û li sala 2006ê de jî hikûmeta hevpar hatiye damezirandin. Wek tê dîtin, qonax qonax kurd fêrî dewlet rêvebirinê dibin û dibin xwediyê tecrûbeyan.

Li sala 2017ê [[Giştpirsiya Serxwebûna Başûrê Kurdistanê, 2017]] hatiye lidarxistin. Di encamê de bajarên Kurdistanî biryara xwe da û gelek herêmên girêdayî Iraqê yên kurdnişîn biryar dan ku bajarên wan Kurdistanî ne.

== Rêvebirina HHKê ==
=== Makezagon ===
[[Wêne:Parlament 01.jpg|rast|220px|thumb|Avahiya [[Parlamena Kurdistanê]] li [[Hewlêr]]ê]]

Hikûmeta Kurdistanê hikûmeteke plûral, federal, serbestîparêz, makezagonî û laîk e. Bi pergala (sazûmana) parlamentarîzmê tê ser desthilatdariyê. Bi ''de facto'' hatiye pejirandin. Makezagona Herêma Kurdistanê mafê kêmneteweyan li herêmê û mafê xwendina bi zimanê zikmakî û mafê weşana bi zimanê zikmakî diparêze.

==== Çend xal ji makezagona Herêma Kurdistanê ====

* Bend 1:[[hikûmet]]a Kurdistanê parçeyek ji Iraqê ye û pergala plûral, demokratîk, parlamentarî û komargerî dihewîne.
* Bend 2: [[hikûmet]]a Kurdistanê desthilatiyê li ser tixûbên beriya 1970î yên parêzgehên Silêmanî, Hewlêr, At'Tamîm, Duhok û navçeyên Akrê, Şêxan, Şengal a Neynewayê û Xaneqîn, Mendelî ya Diyala û Badra ya Al Wasîtê dike.
* Bend 3: Desthilatdarî ji gel tê û ya gel e.
* Bend 4: Hemwelatî ji Kurdan û hindikayiyan pêk tê (Tirkmen, Asûrî, Xaldî û Ereb) û makezagon mafê wan diparêze.
* Bend 5: Hewlêr serbajarê herêmê û ya [[hikûmet]]ê ye.
* Bend 6: Li gel alaya Iraqê li herêmê alaya taybet tê pêşwazîkirin.
* Bend 7: Zimanê fermî Kurdî ye.

=== Serok ===
=== Hikûmet ===
=== Parlamen ===
{{Gotara bingehîn|Parlamena  Kurdistanê}}

Parlamena Kurdistanê ji sala 1994ê ji ber [[Şerê birakujî]] hatiye girtin û li 4ê çiriya pêşîn a 2002yê hatiye vekirin û civîn çêbûn.
==== Encamên hilbijartinan ====
[[Wêne:Mesud Barzanî û Celal Telebanî piştî hilbijartina yekem ya Başûrê Kurdistanê li sala 1992yê.jpg|rast|220px|thumb|Celal Telebanî û Mesûd Barzanî piştî hilbijartinên 1992yê)]]
'''Hilbijartinên 19ê gulana 1992'''
Partiyên beşdarî vê hilbijartinê bûne; PDK, YNK, Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan bi serokatiya Şêx Osman Ebdulezîz, Partiya Gelê Demokratê Kurdistanê bi serokatiya Samî Ebdulrehman, Hizbî Sosyalîstî Kurdistana Iraqê, Partiya Sosyalîsta Kurdistanê, Partiya Komûnist ya Iraqê, Hizbî Zehmetkêşanî Kurdistan û Tevgera Demokratîk ya Aşûriya

Partiya Sosyalîst ya Kurdistanê û Partiya Gelê Demokratê Kurdistanê li sala 1975ê ji PDKê veqetîn. Dr. Mehmûd Osman niha serokê Partiya Sosyalîst ya Kurdistanê ye.

{| class="wikitable"
| [[PDK]]
| 45,3%
|-
| [[YNK]]
| 43,8%
|-
| [[Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan]] (IMK)
| 5,1%
|-
| [[Partiya Sosyalista Kurdistanê]] (PASOK)
| 2,6%
|-
| [[Partiya Komonîsta Îraqê]] (ICP)
| 1,0%
|}

Di van hilbijartinên bihurî de benda hilbijartinan 7 % bû û di encamê de PDKê 51 û YNKê jî 49 kursî bi dest xistin. PDKê kursiyek da YNKê û herdû partî bûn xwedî 50 kursî. 5 kursî jî li aramiya û xirîstiyaniyan hatin parve kirin. Tirkmen tevlî hilbijartinan nebûn. Bi giştî 105 parlamenter hebûn.

'''Hilbijartinên 30ê kanûna paşîn 2005''
{| class="wikitable"
| [[Hevpeymaniya Kurdistanê]]
| 104 Kursî
|-
| [[Komala Îslamî li Kurdistanê]]
| 6 Kursî
|-
| [[Partiya Zehmetkeşan]]
| 1 Kursî
|}

=== Artêş ===
Leşkerên artêşa Kurdistanê ji [[pêşmerge]]yan pêk tê. Artêşa Kurdistanê li sala fermîbûna xwe ji makezagona Iraqê werdigire ku li sala 2005ê hatiye pejirandin. Ji bilî pêşmergeyan, grûbên [[zêrevanî]] jî hene ku leşkerên jin jî di nav de ne. Hejmara pêşmergeyan li derdora 200 hezar kesan e.

Amûrên leşkerî;
# 350 tank
# 40 helîkopter
# Amûrên antî-tank
# Hawin
# Sîstemên parastina hewayî yên sivik
# Maşînên zirxî<ref>Rise Of Kurdistan, To Acknowledge Or Ignore The Unraveling Iraq, Abu Bakar Amin, academia.org, r:5</ref>

=== Polîtîkaya navneteweyî ===
[[Wêne:PresidentBushAndBarzani.jpg|rast|220px|thumb|Serokê Herêma Kurdistanê [[Mesûd Barzanî]] û Serokê [[DYA]] [[George W. Bush]] li [[Qesra Spî]]]]

[[Polîtîkayên derve yên Başûrê Kurdistanê]] bi rêya [[Dezgehê Têkiliyên Derve - Hikûmeta Herêma Kurdistanê]] birêve diçe.

* [[Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Îranê]]
* [[Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê]]
* [[Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Îraqê]]

== Aboriya Herêmê ==
* Bi dûçûna wezareta petrolê yê Îraqê di hezîrana 2017ê herêma Kurdistanê 520 hezar bermîlê petrolê îxrac dike<ref>http://www.basnews.com/index.php/tr/economy/kurdistan/359887</ref>.Ev petrol ji aliyê 10 welatan tê kirrîn. Jixwe li adara 2014ê de Iraq budçeya Kurdistanê dibirre ku HHK bi dizîkî petrolê difirose. Her wiha bi dûçûna şîrketa petrolê ya bi navê Shamaran&TAQA Atrush dê li herêma Etrûşê rojane 30 hezar bermîl petrol bê hilberîn<ref>http://www.basnews.com/index.php/tr/news/kurdistan/360448</ref>

== Ol û civak ==

Piraniya gelê Herêma Başûrê Kurdistanê kurd in. Wêkî din [[ereb]], [[tirkmen]] û [[aramî]] jî dijîn. Li Herêma Başûrê Kurdistanê ji bilî [[misilman]]an ([[sunî]] û şî), kurdên [[êzîdî]], [[zerdeştî]], [[cihû]],[[kakeyî]] (yaresanî) û [[xiristiyan]] jî dijîn.

== Gelhe ==
Li gorî jimarî sala 2015ê gelheya herêmê 5.472.436 kes in. Leza zêdebûyîna gelheyê jî 2,6% e.<ref>http://rudaw.net/turkish/kurdistan/0409201511</ref>
{| class="wikitable"
!Parêzgeh
!Gelhe
|-
|[[Hewlêr (parêzgeh)|Hewlêr]]
|2.009.367
|-
|[[Silêmanî (parêzgeh)|Silêmanî]] (Tevî [[Helebce|Helepce]] ve)
|2.039.685
|-
|[[Dihok (parêzgeh)|Dihok]]
|1.423.114
|}

== Parêzgehên Başûrê Kurdistanê ==
# [[Hewlêr]]
# [[Silêmanî]]
# [[Duhok]]
# [[Helebçe]]

== Tevlîbûna rêxistinên navneteweyî ==
ABEDA, AFESD, AMF, CAEU, FAO, G - 77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, IMSO, Interpol, IOC, PAB, ISO, ITSO, ITU, LAS, MIGA, NAM, OAPEC, OPCW, OPEC, PCA, UN, UNDP, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNWTO, UPU, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=gulan 2024}}

== Cejn û rojên fermî ==

Bi qasî 60 roj weke rojên cejn û bîranînê li Herêma başûrê Kurdistanê tê pîroz kirin. Çendek ji wan evin:

* [[1ê adarê]]: Roja mirina [[Mistefa Barzanî|Mele Mistefayê Barzanî]]
* [[21ê adarê]]: [[Newroz]]
* [[1ê nîsanê]] : Sersala [[aramî|aramiyan]].
* [[22ê nîsanê]] : Roja rojnamegeriya kurdî. Di vê rojê de, di sala [[1898]]a de [[Kurdistan (rojname)|Rojnameya Kurdistan]] dest bi weşana xwe kir.

== Herêmên derveyî desthilatiya hikûmeta Herêma Kurdistanê ==

Herêmên ku hêj neketine bin desthilatdariya hikûmetê jî hene. Tê zanîn di dema desthilatdariya Beesiyan de wargehên Kurdan dihatin rûxandin, valakirin û kurd ji welatê xwe dihatin derxistin. Pergala Bees cihên ku ji kurdan dihatin valakirin, ereb dianît bicih dikir. Piştî destpêkirina şerê 2003î rewş hatiye guhartin. Sazûmaniya Beesiyan têkçû û Iraqeke nîsbeten demokrat û federal hatiye avakirin. Gorî [[makezagona Iraqê]] divê kurdên bi pêkutiyan ji welatê xwe hatine derxistin şûn ve werin bicihkirin û herêmên din ên Kurdistanê bi hikûmeta federal a kurdan ve were girêdan. Lê li dijî viya nerazîbûnên ereban û welatên Kurdistanê dagir kirine hene. [[Tirkiye]], [[Îran]] û [[Sûrî]] naxwazin kurd li Başûrê Kurdistanê sazûmaniyeke birêkûpêk ava bikin û pirsgirêkên xwe çareserbikin. Lewra ew difikirin ku heger Kurdên Başûr biserbikevin wê ji parçeyên din re bibin mînakek.

== Perwerdehî ==

Rêjeya xwendewariya Herêma Kurdistanê 74,1% e. Ev rêjê di mêran de 84,1% di jinan de jî 64,2% e.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=gulan 2024}}

Li herêma Kurdistanê çend zanîngeh hene, piraniya wan piştî azadkirina herêmê ji deshilatdariya rejîma Baasê hatin damezrandin. Zanîngehên li başûrê Kurdistanê, ligel malperên fermî, dema damezrandin û hejmara xwendekaran ev in:

{| class="wikitable" cellpadding=2 cellspacing=2 width=100%
|- bgcolor=#cccccc
! Zanîngeh!! Malper !! Damezrandin !! Hejmara xwendekara
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Selahedînê]]
|[http://www.salahaddin-ac.com/ www.salahaddin-ac.com]
| align=center|1968||7,048 (2007) 
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Silêmaniyê]]
|[http://www.univsul.com/ www.univsul.com]
| align=center|1968 || (3067) (2006)
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Duhokê]] 
|[http://www.uod.ac/ www.uod.ac]
| align=center|1992 || 1,689 (2007)
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Koyeyê]]
|[http://www.koyauniversity.org/ www.koyauniversity.org]
| align=center|2003|| (4000) (2006)
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Kurdistanê - Hewlêr]]
|[http://www.ukh.ac/ www.ukh.ac]
| align=center|2006 || 400 (2006) 
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha amerîkî li Îraqê (Silêmanî)]] 
|[http://www.auis.org/ www.auis.org]
| align=center|2007|| 50  (2007)
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Bijîşkî ya Hewlêrê]]  
|https://hmu.edu.krd/
| align=center|2006 || (3800) (2020) 
|- valign=top
| nowrap align=left|[[Zanîngeha Bazirganî û Îdare (Hewlêr)]] 
|[http://www.bmu-me.net/ www.bmu-me.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181005061534/http://www.bmu-me.net/ |date=2018-10-05 }}
| align=center|2007|| (?) (2007)
|- valign=top
|[https://www.knu.edu.iq/ Zanîngeha Knowledge]
|https://www.knu.edu.iq/
|2009
|2700 (2022)
|}

== Têkildar ==
[[Giştpirsiya Serxwebûna Başûrê Kurdistanê, 2017]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.krp.org/kurdil/default.aspx/ Malpera Serokayetiya Herêma Kurdistanê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110713071633/http://www.krp.org/kurdil/default.aspx |date=2011-07-13 }}
* [http://www.youtube.com/user/krporg/ Malpera Videoyên Serokayetiya Herêma Kurdistanê]
* [http://krg.org/ Malpera Hikumetê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160506173827/http://www.krg.org/ |date=2016-05-06 }}
* [http://bot.gov.krd/ Derbarê Herêmê de gelek agahî di vê rûpelê de hene] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170720072021/http://bot.gov.krd/ |date=2017-07-20 }}

{{Nexşeya Hikumeta Herêma Kurdistanê/gerîn}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Dewletên kurdan}}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 2005an li Başûrê Kurdistanê]]
[[Kategorî:Hikûmeta Herêma Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Siyaseta Başûrê Kurdistanê]]
[[Kategorî:2005 di siyasetê de]]
[[Kategorî:2005 li Iraqê]]