Çavkaniya Kampa komkirinê ya Auschwitzê bibîne

{{Wergera xirab|tarîx=nîsan 2024}}
{{Agahîdank cihê dîrokî
| wêne               = Birkenau_gate.JPG
| cure               = Girtîgeh
| cih                = Polonyaya di bin dagîrkeriya Almanyayê
| bikaranîna eslî    = Artêşgeh
}}
'''Kampa komkirinê ya Auschwitzê''' ({{ziman-de|Konzentrationslager Auschwitz}} ({{IPA-de|kɔntsɛntʁaˈtsi̯oːnsˌlaːɡɐ ˈʔaʊʃvɪts|pron|De-Konzentrationslager_Auschwitz.ogg}}); herwiha '''{{ziman|de|KL Auschwitz}}''' an '''{{ziman|de|KZ Auschwitz}}''' komplekseke ji zêdetirî 40 [[kampên komkirinê yên Naziyan|kampên]] komkirin û qirrkirinê bû ku ji hêla [[Almanyaya Nazî]] ve li [[Polonya]]ya dagirkirî (li beşeke ku di sala 1939an de bi Almanyayê ve hatibû girêdan)<ref>{{Jêder-malper |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/auschwitz |sernav=Auschwitz |malper=encyclopedia.ushmm.org |ziman=en |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180613200958/https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/auschwitz |roja-arşîvê=13 hezîran 2018 |rewşa-urlyê=zindî |roja-gihiştinê=2021-07-02 |jêgirtin=Auschwitz is the German name for the Polish city Oświęcim. Oświęcim is located in Poland, approximately 40 miles (about 64 km) west of Kraków. Germany annexed this area of Poland in 1939. }}</ref> di [[Şerê Cîhanî yê Duyem|dema Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û [[Holokost]]ê de hate xebitandin. Ew ji Auschwitz I, kampa esasî li Auschwitzê (Bi Polonî [[Oświęcim]]); Auschwitz II li Berkenûyê, kampeke komkirin û qirrkirinê ya bi [[Odeya gazê|odeyên gazê;]] Auschwitz III li Monovîtisê, kampeke kedê ya ji bo konglomerata kîmyewî [[IG Farben]]; û bi dehan bin-kampan pêk dihat.<ref>{{Jêder-malper |url=http://70.auschwitz.org/index.php?option=com_content&view=article&id=87&Itemid=173&lang=en |sernav=Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau, Auschwitz III-Monowitz |weşanger=Auschwitz-Birkenau State Museum |urlya-arşîvê=https://archive.today/20190122190412/http://70.auschwitz.org/index.php?option=com_content&view=article&id=87&Itemid=173&lang=en |roja-arşîvê=22 kanûna paşîn 2019 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref> Ev kamp bûne cihê serekî yê çareseriya dawî ya Naziyan ji bo [[pirsa Cihûyan]].

Piştî ku Almanyayê di îlona 1939an de bi dagirkirina Polonyayê ve [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] azirand, Yekîneya Parastinê ({{bi-de|[[Schutzstaffe]]}}'','' kurteya wê: ''SS)'' Auschwitz I ji baregeheke artêşê veguherrand bo kampeke girtiyên şerî. {{Sfn|Dwork|van Pelt|2002|p=166}}
[[Wêne:Auschwitz Liberated January 1945.jpg|thumb|girtiyên li kampa Auschwitz (wêne, Muzexaneya Auschwitz)]]
Veguhastina ewlî ya girtiyên siyasî ji bo Auschwitzê hema tenê ji Poloniyan pêk dihat ku kamp di destpêkê de ji bo wan hatibû avakirin. Piraniya girtiyan li herdu salên pêşîn Polonî bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://auschwitz.org/en/education/study-visits/lectures/ |sernav=Poles in Auschwitz |paşnav=Auschwitz-Birkenau |pêşnav=Former German Nazi Concentration and Extermination Camp - Memorial and Museum |malper=auschwitz.org |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200812124017/http://auschwitz.org/en/education/study-visits/lectures/ |roja-arşîvê=12 tebax 2020 |rewşa-urlyê=zindî |roja-gihiştinê=2021-07-08 |jêgirtin=The first transport of political prisoners to Auschwitz consisted almost exclusively of Poles. It was for them that the camp was founded, and the majority of prisoners were Polish for the first two years. They died of starvation, brutal mistreatment, beating, and sickness, and were executed and killed in the gas chambers. }}</ref>

Li îlona 1940ê, micrim û suçdarên Alman navûdengê kampê bi sadîzmê ava kir. Girtî ji ber sedemên herî çirtovirto rastî lêdan, îşkence û îdamê dihatin. Şewtandina yekem —ya girtiyên Sovyet û Polonî— li bloka 11ê ya kempa esasî, li tebaxa 1941ê de hat kirin. Avakirina Auschwitz II li meha paşîn dest pê kir, û ji sala 1942an heya dawiya 1944an trênên bargir Cihûyên ji çar aliyên Ewropaya dagîrkirî radestî odeyên gazê yên Auschwitzê kirin. Ji 1.3 milyon mirovên ku hatin şandin bo Auschwitzê, 1.1 milyon hatin kuştin. Hejmara qurbaniyan 960,000 Cihû (865,000 ji wan bi gazê hatin şewitandin), 74,000 Poloniyên etnîkî, 21,000 Rom, 15,000 girtiyên şerî yên Sovyetê û heta 15,000 Ewropiyên din bi xwe ve digirit.<ref name="Piperfigures">{{Harvnb|Piper|2000b}}; also see {{Harvnb|Piper|1998b}}.</ref> Kesên ku bi gazê nehatine kuştin, bi birçîbûn, westandin, nexweşî, îdamên bi kit, an jî lêdanê hatine kuştin. Yên din jî di dema ceribandinên bijîşkî de hatin kuştin.

Herî kêm 802 girtiyan bizav kir ku birevin, 144 ji ewan bi serketî, û di 7ê çiriya pêşîn a 1944an de, hinek girtiyên ku odeyên gazê bi rê ve dibirin, serhildaneke neserkeftî li dar xisit. Tenê 789 karmendên Yekîneya Parastinê [[Schutzstaffel]] (ji sedî 15 ne zêdetir) piştî ku [[Holokost]] bi dawî hat, hatin hikim kirin; {{Sfn|Lasik|2000b}} çend kes hatin îdam kirin, di nav de fermandarê kampê Rûdolf His (Bi Almanî Rudolf Höss).

Gava ku [[Artêşa Sor]] ya Sovyetê di kanûna paşîn a 1945an de, di dawiya şerî de, nêzîkî Auschwitzê bû, SSê anku Yekîneya Parastinê pirraniya nifûsa kampê di [[Meşa Mirinê]] de ber bi rojava şandibû kampên hundurê [[Almanya]] û [[Awistirya|Nemsayê]]. Leşkerên Sovyetê di 27ê kanûna paşîn a 1945an de ketin kampê, rojek ku ji sala 2005ê ve wekî [[Roja Bîranîna Holokastê ya Navneteweyî]] tê bibîranîn. Di dehan salên piştî şerî de, kesên rizgarbûyî yên wekî [[Prîmo Levî]], [[Vektor Firankil]], û [[Êlî Vîsel]] bîranînên serpêhatiyên xwe nivîsandin, û kamp bû çevenga serdest ya [[Holokost]]ê. Li sala 1947ê Polonyayê Muzexaneya Dewletê ya Auschwitz-Berkenûyê li cihê Auschwitz I û II ava kir, li sala 1979ê ew ji alê [[Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) ve wekî şûnekî [[Kelepora Cîhanê]] hat bi nav kirin.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1940an li Almanyayê]]
[[Kategorî:Kampa komkirinê ya Auschwitzê| ]]
[[Kategorî:Kelepûra Cîhanê li Polonyayê]]