Çavkaniya Keleha Hewlêrê bibîne

[[Wêne:Hawler Castle.jpg|thumb|Dîmenekî giştî ya Keleha Hewlêrê ku ji jor de hatiye wêne kirin.]]
{{Mapframe|zoom=15|width=220|text=Nexşeya Keleha Hewlêrê|geotype1=geoshape|stroke1=#c00|fill-opacity1=0|ids1=Q206236}}
'''Keleha Hewlêrê''' ({{bi-ckb|قەڵای ھەولێر|Qelay Hewlêr}}) keleh û nişteciheke dîrokî li [[Hewlêr]]ê, [[Herêma Kurdistanê]] ye ku li ser girekî çêkirî hatiye avakirin. Keleha Hewlêrê yek jîngehên herî kevn ên cîhanê ye ku [[dîrok]]a kelehê vedigere 6000 salên berî niha. Di 2ê nîsana 2019an de ji aliyê [[NASA]]yê ve hatiye diyarkirin dibe ku Keleha Hewlêrê wargeha herî kevin a li cihanê be ku bi domdarî mirovan lê jiyan kirine û neterikandine.<ref>{{Jêder-malper |sernav=History on a Hill |url=https://earthobservatory.nasa.gov/images/144736/history-on-a-hill |malper=earthobservatory.nasa.gov |ziman=en |tarîx=1 nîsan 2019 }}</ref>

Delîlên herî kevn ên ji bo niştecih bûna girê kelehê ji hezarsala 5an a {{bz}} tê û dibe ji vê dîrokê jî kevintir be. Keleha Hewlêrê yekem car di çavkaniyên dîrokî de di tabloyên Eblayê de li dora 2300 berî zayînê de xuya dibe û di serdema neo-asûriyan de girîngiyeke taybetî bi dest xistiye. Keleh di serdema [[Împeratoriya Sasanî|sasaniyan]] û [[Xanedana Ebasiyan|xelîfetiya ebasiyan]] de navendeke girîng a xirîstiyantiyê bû. Piştî ku mongolan di sala 1258an de kelehê dagir kir kelehê giringiya xwe winda kiribû. Di sedsala 20an de, avahiya bajarî bi girîngî hate guherandin, di encamê de hejmarek xanî û avahiyên rêveberiyê hatin hilweşandin. Di sala 2007an de, [[Komîsyona Bilind a Nûavakirina Keleha Hewlêrê]] ([[KBNKH]]) ji bo serperiştiya vejandina kelehê hate avakirin. Di heman salê de ji xeynî malbateke hemû rûniştevan, wekî beşek ji projeyek mezin a restorasyona kelehê ji kelehê hatin derxistin. Ji wê demê vir ve lêkolînên [[arkeolojî]]k û xebatên restorasyonê ji hêla tîmên cûrbecûr yên navneteweyî û bi hevkariya pisporên herêmî ve li û derdora kelehê têne kirin. Keleha Hewlêrê ji 21ê hezîrana sala 2014an vir ve di Lîsteya [[Kelepûra Cîhanê ya UNESCO|Kelepûra Cîhanê]] de cih digire.

== Dîrok ==
=== Pêşdîrok ===
Ji ber ku li quntarên girê kelehê perçeyên dîzên ji serdema neolîtîk hatine dîtin dibe ku keleh ji destpêka [[Neolîtîk|serdema neolîtîk]] ve hatibe niştecih kirin. Belgeyên zelal ji bo wargehan ku ji [[Kalkolîtîk|serdema kalkolîtîk]] ve hatine, perçeyên dîz ên (firaxên ku ji axê hatine çêkirin) ku ji serdema [[Ûbeyd]] û [[Urûk]] ên li herêma Mezopotamya jorîn û li [[Bakurê Kurdistanê]] hatine dîtin dîroka vê serdemê destnîşan dikin.<ref name="Citadel of Erbil">{{Jêder-kovar |tarîx=2023-01-16 |sernav=Citadel of Erbil |url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Citadel_of_Erbil&oldid=1134038101 |kovar=Wikipedia |ziman=en }}</ref> Ji ber van delîlên ji bo ku kele yek ji wargehên destpêkê ye kele wekî wargeha herî kevn a cîhanê ye ku bê navber mirovan lê jiyan kirine.<ref name="Citadel of Erbil"/><ref>{{Jêder-malper |url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5479/ |sernav=unesco.org/en/tentativelists/5479/ |paşnav=Centre |pêşnav=UNESCO World Heritage |malper=UNESCO World Heritage Centre |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-01-25 }}</ref>

=== Tomarên dîrokî yên pêşîn ===
Hewlêr yekem car di çavkaniyên edebî de di salên 2300ê berî zayînê di arşîvên Eblayê de dixuyê. Li gorî [[Giovanni Pettinato]] di du tabletan de Hewlêr wekî ''Irbilum'' hatiye binavkirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=agi4O1c3UhQC&pg=PA11 |sernav=In Honor of Ernest R. Lacheman on His Seventy-fifth Birthday, April 29, 1981 |paşnav=Lacheman |pêşnav=Ernest René |tarîx=1981 |weşanger=Eisenbrauns |isbn=978-0-931464-08-9 |ziman=en }}</ref>

Ji 3000 berî zayînê, heta bilindbûna [[Împeratoriya Akadî]] (2335–2154 BZ) ku hemû [[akadî]] [[semîtî]] û [[sumer]]iyên [[Mezopotamya]]yê di bin yek desthilatdariyê de bûn bajar yekem car bi giranî di bin serweriya [[sumer]]an de bû.

Paşê key [[Erridupizir]]î ku keyekî [[gutî]] bû di sala 2200ê {{bz}} de bajar bi dest dixe.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/arbil/index.php?option=com_k2&view=itemlist&layout=category&task=category&id=116&Itemid=696 |sernav=Timeline |tarîx=2014-08-14 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-25 |tarîxa-arşîvê=2014-08-14 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140814010854/http://www.erbilcitadel.org/arbil/index.php?option=com_k2&view=itemlist&layout=category&task=category&id=116&Itemid=696 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Di dawiya hezarsala 3an a berî zayînê de, Hewlêr di tomarên dîrokî yên serdema Ur III de wek ''Urbilum'' hatiye binavkirin. Key [[Şulgî|Shulgi]] di 43yem serdema keyaniya xwe de Urbilum (bajarê Hewlêrê) hilweşand û di dema serdestiya xelefê wî [[Amar-Sîn]] de jî Urbilum (bajarê Hewlêrê) bi dewleta Ur III ve hatiye girêdan. Di sedsala 18an a berî zayînê de [[Hewlêr (paytext)|Hewlêr]] di lîsteya bajarên ku ji aliyê [[Shamshi-Adad]] ya Mezopotamya Jorîn û [[Dadusha]] ya [[Eshnunna]] ve di dema seferên wan ê li dijî axa Qebrayê de bû hatiye zeftkirin. Shamshi-Adadî li hemû bajarên axa Urbilê garnîzon ava kirin. Di hezarsala 2an a berî zayînê de, Hewlêr beşdarî asûran kirin û [[Hewlêr (paytext)|Hewlêr]] wek xaleke destpêk a operasyonên leşkerî ya ber bi rojhilat ve bû.<ref name="Cook 2001">{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.42770 |sernav=Beaumesnil, Henriette Adélaïde Villard de |paşnav=Cook |pêşnav=Elisabeth |tarîx=2001 |weşanger=Oxford University Press |series=Oxford Music Online }}</ref>

=== Ji serdema neo-asûriyan heta sasaniyan ===
[[Wêne:Erbil Citadel and Machko tea house.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji derveyê Keleha Hewlêrê û avahiyên dîrokî yên derdora kelehê.]]
Hewlêr di serdema neo-asûriyan de bajarekî girîng bû. Bajar beşdarî serhildana mezin a li dijî [[Shamshi-Adad V]] bû ku li ser peyrewiya [[Shalmaneser III]] derket. Di serdema neo-asûriyan de navê bajêr wekî Arbi-Ilu bû ku tê wateya 'Çar Xwedayan' hatiye nivîsandin. Hewlêr navendeke dînî ya girîng bû ku di vî warê de wekî bajarên Babîl û Asûr girîng bûye. Xwedawenda Hewlêrê [[Îştar]] yek ji xwedawendên sereke yên asûrî bû ku pir caran navê wî bi [[Îştar]]ê [[Nînewa|Nînêwayê]] re hatiye gotin. Perestgeha wê ji aliyê padîşahên [[Shalmaneser I]], [[Esarhaddon]] û [[Assurbanipal]] ve hatiye restorekirin. [[Assurbanipal]] îhtîmal heye ku di beşeke serdema desthilatdariya xwe de li Hewlêrê li qesrê maye û piştî têkçûna hikûmdarê [[elam]]î Teumman balyozên [[Rusa II]] yê [[Urartû|Urartu]] qebûl kir.<ref name="Cook 2001"/>

Hewlêr beriya ku bibe beşek ji împeratoriya [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] piştî [[şerê Gaugamelayê]] ku li nêzîkî Hewlêrê di sala 331ê berî zayînê de hate kirin, piştî bidawîhatina [[Împeratoriya Asûr]] Hewlêr pêşî ji aliyê [[Med]]iyan ve hatiye kontrolkirin û piştre jî aliyê [[Împeratoriya Hexamenişî]] ve hatiye bidestxistin. Pişt re piştî dabeşkirina Împeratoriya Îskenderê Makedonî ji aliyê generalên wî (bi navê Diadochoi) ve bajêr bi navê Arabella yan jî Arbela hatiye binavkirin û bajêr wekî beşek ji [[Împeratoriya Seleukî]] a [[Serdema helenîstî|Helenîst]] bû. Piştî sedsala 1an a {{bz}}, Împeratoriya Roma û Partan ji bo kontrolkirina Hewlêrê, yan jî bi navê ku di wê serdemê de tê zanîn jibo Arbira şer kirine. Piştî zayînê di sedsala 1em de Arbela dibe navendeke girîng a xirîstiyanan. Di dema Sasaniyan de Hewlêr navendeke satrapê (bajarê ku walî lê dijî) bû.<ref name="Citadel of Erbil"/>

=== Serdema nûjen ===
[[Wêne:15. Kurdish Textile and Cultural Museum, Citadel of Erbil.jpg|thumb|Dîmenek ji [[Muzexaneya Tekstîlê ya Kurdî]] ku di hundirê kelehê de cih digire.]]
Di sedsala 20an de keleh dibe şahidê guhertinên girîng ên bajarî û civakî yê. Di sala 1924an de depoyek avê ya bi bilindahiya 15e mêtre jibo ava xwarina ya niştecihên kelehê li ser hate çêkirin lê di heman demê de ji ber zêde rijandina avê zerarek avê da bingehên avahiyan. Di sedsala 20an de ji ber ku bajarê li binê kelehê mezin bû û niştecîhên dewlemendtir koçî xaniyên mezin û nûjen ên bi baxçe bûn, hejmara niştecîhên kelehê hêdî hêdî kêm bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ErbilCitadel/history.php |sernav=History |tarîx=2011-04-19 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2011-04-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110419000433/http://www.erbilcitadel.org/ErbilCitadel/history.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di sala 1960an de zêdetirî 60 xanî, mizgeftek û dibistanek hatin hilweşandin ku rêyek rast were çêkirin û deriyê başûr bi deriyê bakur ve bê girêdan.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/HistoricalEvolution.php |sernav=Historical Evolution |tarîx=2009-04-06 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-04-06 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090406033334/http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/HistoricalEvolution.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di sala 2007an de di çarçoveya projeyek mezin de ji bo restorekirin û parastina karaktera dîrokî ya kelehê, 840 malbatên mayî ji kelehê hatin derxistin. Ji ber ku malbat ji cihwarên hatine derxistin alîkariya maddî (aborî) jibo malbatan hate kirin. Tenê ji malbatekê re destûr hat dayîn ku jiyana xwe li ser kelehê bidomîne ku ew malbat piştrast bike ku di 8000 salên muhtemel ên niştecihbûna domdar a şûnwarê de ti şikestin çênabe. Hikûmeta [[Herêma Kurdistanê]] careke din plan kir ku piştî nûjen kirina kelehê 50 malbat di nav kelehê de bêne bicihkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.niqash.org/content.php?contentTypeID=74&id=2635&lang=0 |sernav=Iraq Politics and Constitution - سياسة العراق و الدستور العراقي |tarîx=2010-05-08 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2010-05-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100508013016/http://www.niqash.org/content.php?contentTypeID=74&id=2635&lang=0 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di sala 2004an de, [[Muzexaneya Tekstîlê ya Kurdî]] deriyên xwe li xaniyek nûjenkirî li aliyê başûrê rojhilatê kelehê vekir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.npr.org/2007/02/04/7133379/kurds-displaced-in-effort-to-preserve-ancient-city#7140666 |sernav=npr.org }}</ref>

== Mîmarî ==
[[Wêne:111. Part of the wall of Erbil Citadel, Hawler, Erbil Governorate, Iraq.jpg|thumb|çep|Dîmenek ku dîwarê derveyî kelehê dide nîşan.]]
Keleh li ser gireke mezin yan jî girekê niştecihbûnê bi awayekî dorgerî li derdora qada niştecibûnê ku li ser gireke bi bilindahiya 25 û 32 mêtre bilind e hatiye avakirin. Qada li ser girê 430x340 mêtre pêk tê û 102.000 mêtre çargoşe erd werdigire. Axa xwezayî di kûrahiya 36 metreyan de li binê rûbera heyî ya girê hatiye dîtin.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2023-01-25 |sernav=Citadel of Erbil |url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Citadel_of_Erbil&oldid=1135614899 |kovar=Wikipedia |ziman=en }}</ref> Berwarî ya girê kelehê 45° pile ye.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315030241 |sernav=Iraq &amp; The Persian Gulf |paşnav=Naval Intelligence Division |tarîx=2014-09-03 |weşanger=Routledge |isbn=978-1-136-89266-0 }}</ref> Sê rêyên hevraz ku li berpalên bakur, rojhilat û başûrê girê kelehê hene berbi deriyên derve yê kelehê ve diçin. Deriyê başûr deriyê herî kevn bû û bi kêmanî carekê di sala 1860an de hate çêkirin û di sala 1960an de careke din hatiye hilweşandin. Mala deriyê heyî di sala 1979an de hatiye çêkirin. Deriyê rojhilat jê re dibêjin Deriyê Haremê û ji aliyê jinan ve dihat bikaranîn. Ne diyar e ku deriyê bakur kengê hatiye vekirin. Çavkaniyek îdîa dike ku ew di sala 1924an de hate vekirin çavkaniyek din jî diyar dike ku di sala 1944an de tenê du deriyên başûr û rojhilat hebûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ErbilCitadel/history.php |sernav=erbilcitadel.org/ErbilCitadel/history.php |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2011-04-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110419000433/http://www.erbilcitadel.org/ErbilCitadel/history.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Di destpêka sedsala 20an de li ser kelehê sê mizgeft, du dibistan, du tekya û serşokek hebûn.<ref name="Mahallas">{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/Demography/Mahallas.php |sernav=Mahallas |tarîx=2009-04-04 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-04-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090404205347/http://www.erbilcitadel.org/Demography/Mahallas.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Keleh heta sala 1957an xwediye Hewrayeke (Sinagog) bû.<ref name="Heron-Allen 2001">{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.20140 |sernav=Nováček, Ottokar |paşnav=Heron-Allen |pêşnav=E. |tarîx=2001 |weşanger=Oxford University Press |series=Oxford Music Online }}</ref> Yekane avahiya dînî ya ku niha maye Mizgefta [[Mele Ebûbekir]] e ku li ser cîhê mizgeftek berê ya sedsala 19an e ji nû ve hatiye çêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/TheMosque.php |sernav=The Mosque |tarîx=2009-04-03 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-04-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090403004427/http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/TheMosque.php |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Her çend gelek hûrguliyên mîmarî yên orîjînal winda bibin jî serşok di sala 1775an de ji aliyê Qasim Axa Abdullah ve hatiye çêkirin. Serşok di salên 1970an de ji kar derket û di 1979an de hate nûve kirin.<ref name="Heron-Allen 2001"/><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/TheHammam.php |sernav=The Hammam |tarîx=2009-07-05 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-07-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090705080316/http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/TheHammam.php |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
[[Wêne:Arbil 15.jpg|thumb|Dîmenek ji dîwarê derveyî kelehê ku mîmariya kelehê dide nîşan.]]

Kele li ser sê navend yan jî taxan hatiye dabeş kirin. Ji rojhilat heta rojava taxên [[Seraî]], [[Takya]] û taxa [[Topxana]] hebûn. Envanterek sala 1920an nîşan da ku di wê demê de keleh li ser 506 xaniyan dabeş bûye. Ji wê demê ve hejmara xanî û rûniştvanan gav bi gav kêm bûye. Wek mînak di sala 1984an de 4466 kes di 375 malan de dijiyan lê serjimariya sala 1995an nîşan dide ku li kelehê tenê 1631 rûniştevan di 247 avahiyan de dijîn.<ref name="Mahallas"/> Heta vekirina rêya sereke ya bakur û başûr, kolanên li ser girê kelê ji deriyê başûr mîna çiqilên darê ber bi derve ve diçûn. Kolan di navbera 1 û 2,5 mêtre fireh bûn û dirêjiya wan ji 300 mêtre ji bo kuçeyên sereke heya 30-50 mêtre dirêj bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/Alleyways.php |sernav=Alleyways |tarîx=2009-04-03 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-04-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090403212601/http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/Alleyways.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Dîwarê dora kelehê ne dîwarekî kelehê yê berdewam e, dîwarên kelehê ya derve ji 100 xaniyên ku li hember hev hatine çêkirin pêk tê. Ji ber ku kele li ser gireke asê ya girê kelê an li nêzî wê hatine çêkirin, gelek ji van rûyan bi stunan hatine xurt kirin ku pêşî li hilweşîn û şemitandina avahiyan bigirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/PerimeterWall.php |sernav=Perimeter Wall |tarîx=2009-04-04 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-04-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090404205422/http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/PerimeterWall.php |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Nêzîkî 30 qesrên bajarî hebûn ku piraniya wan li kêleka kelehê hatibûn avakirin.<ref name="Houses">{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/Houses.php?page=1 |sernav=Houses |tarîx=2012-03-09 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2012-03-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120309060045/http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/Houses.php?page=1 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Mala herî kevn a zindî ya ku bi nivîsarek ewlehî hatiye dîrokkirin di sala 1893an de hate çêkirin. Xaniyên herî kevn dikarin li aliyê başûrê rojhilatê girê werin dîtin lê xaniyên li dora bakur di navbera salên 1930 û 1940an de têne dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/index1.php |sernav=ARCHITECTURAL HERITAGE 01 |tarîx=2009-07-05 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2009-07-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090705092334/http://www.erbilcitadel.org/ArchitecturalHeritage/index1.php |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/UrbanGrowth.php?page=1 |sernav=Urban Growth |tarîx=2012-03-09 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-01-26 |tarîxa-arşîvê=2012-03-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120309060051/http://www.erbilcitadel.org/UrbanContext/UrbanGrowth.php?page=1 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Berî destpêkirina teknîkên avahîsaziyê yên nûjen, piraniya xaniyên li ser kelehê li dora hewşeke hatine çêkirin. Korîdorek bilindkirî ku ber bi hewşê ve diçe xwedî banê rast û dergeheke bi qasê ku rê li ber dîtinên hewşê û hundirê avahiyê bigire, hêmanên taybet ên xaniyên li ser kelehê ne.<ref name="Houses"/>

== Lêkolîn û restorasyon ==
[[Wêne:Citadel of Erbil, a street during the restoration work in 2014, near the Kurdish Textile and Cultural Museum.jpg|thumb|Dîmenek ji restorekirina sala 2014an ji nav kelehê.]]
Di salên 2006 û 2007an de tîmek ji [[Zanîngeha Bohemya Rojava]], ligel tîma [[Zanîngeha Selahedînê]] a Hewlêrê, lêkolîn û nirxandineke berfireh li ser tevahiya kelehê pêk anîn. Di çarçoveya vê projeyê de, pîvandinên jeodezîkî yên kelehê hatin girtin û bi dîmenên satelaytê, wêneyên wênekêş ên birêkûpêk û wêneyên hewayî hatin berhev kirin ku nexşeyek û modela 3D ya dîjîtal a girêya kelehê û xaniyên li ser kelehê were çêkirin. Lêgerîna jeofîzîkî li hinek deverên kelehê hate kirin da ku şopên mîmariya kevnar ên ku di bin xaniyên heyî de hatine veşartin werin dîtin. Vekolînek arkeolojîk li ser qûntara rojavayî ya girê kelehê û vekirina xendeqek ceribandinê ya piçûk li beşa rojhilatê kelê pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://worldcat.org/oclc/829459459 |sernav=Order Soricomorpha Gregory, 1910 |paşnav=Jaime |pêşnav=Woodman, Neal Péfaur, |tarîx=2008-03-01 |weşanger=DigitalCommons@University of Nebraska - Lincoln |oclc=829459459 }}</ref>

Di sala 2012an de [[Komîteya Bilind a Berdewamkirin û Vejandina Keleha Hewlêrê]] biryar da ku heft deverên di hundirê kelehê de ji bo kolandinê bên destnîşankirin û ji bo lêgerîna bermahiyên dîwar û kelehên dîrokî yên kelehê, komîsyonê xala E hilbijart ji ber ku ew li aliyê bakurê rojavayê kelê ye, li rojavayê deriyê sereke (Bab Ehmedî), ku pêvajoya dîtina dîwarê dîrokî yê kelehê hêsan kir. Kolandinan di çar demsalên 2013, 2014 û 2015an de bi serokatiya Dr. [[Ebdullah Xurşîd]] û gelek şêwirmendên biyanî, ji Zanîngeha Cambridge li Brîtanya bi alîkariya Dr. [[John McCains]] berdewam kir. Beşek ji dîwarê keleha Hewlêrê hatiye dîtin ku ne xuya bû, tenê di nivîsên dîrokî de referans derbas dibin û tê gotin ku ev dîwar li derdora kelehê ne ku niştecihên kelehê bikarîn li hember êrîşên dijmin û dagirkeran bi vî dîwarî xwe biparêzin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Sherko |pêşnav=Jehan |sernav=Erbil Citadel and Its Lost Wall |url=https://www.academia.edu/91871479/Erbil_Citadel_and_Its_Lost_Wall |kovar=Erbil Citadel and Its Lost Wall }}</ref>

Di sala 2008an de di dema xebatên avakirinê de goreke mezin ya Neo-Asûriyan li binê girê kelê hatibû dîtin. Piştre gor ji hêla Servîsa Antîk a herêmî û arkeologên [[Enstîtuya Arkeolojî ya Alman]] (DAI) ve hate kolandin. Her çend ev tirb di serdema antîk de hatibe talankirin jî lê dîsa jî kelûmelên ku ji sedsalên 8 û 7an ên berî zayînê ne di nav tirban de hatine dîtin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1159/isbn.978-3-8055-9094-5 |sernav=Copy Number Variation and Disease |tarîx=2009-03-24 |weşanger=S. Karger AG |isbn=978-3-8055-9093-8 |paşnavê-edîtor=Kehrer-Sawatzki |pêşnavê-edîtor=H. |paşnavê-edîtor2=Cooper |pêşnavê-edîtor2=D.N. }}</ref> Hevkariya di navbera Dezgeha Antîk û DAIê de bi lêkolîneke zêdetirê li ser gorê û bi vekolînek piçûk li nêzîk û lêkolîna jeofîzîkî ya derdorê gorê ku tê de xwendekarên [[Zanîngeha Selahedînê]] jî beşdar bibûn, di dawiya wê salê de hate berdewam kirin. Bi van lêkolînan hebûna mîmariya ji serdema Neo-Asûriyan û her weha lêkolîna zêdetir gorên sedsalên paşerojê hatin eşkere kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-046884-6.00114-7 |sernav=Free Radicals and Reactive Oxygen Species |paşnav=Kehrer |pêşnav=J.P. |paşnav2=Robertson |pêşnav2=J.D. |paşnav3=Smith |pêşnav3=C.V. |tarîx=2010 |weşanger=Elsevier |rr=277–307 }}</ref>

Di sala 2007an de [[Hikûmeta Herêma Kurdistanê]] ji bo parastin û vejandina kelehê bi alîkariya [[UNESCO]]yê Komîsyona Bilind a Nûavakirina Keleha Hewlêrê (KBNKH) da ava kirin.

Di 2 nîsana sala 2019 de NASA keleha dîrokî ya Hewlêrê wekî kevintirîn niştecihên mirovî yên ku bi domdarî bûye jingeha mirovan a li cihanê binav kir.
== Statuya Mîrateya Cîhanî ya UNESCOyê ==
Di 8ê çileya sala 2010an de KBNKH û Desteya Dewletê ya Îraqî ji bo Antîk û Mîrateyan (SBAH) Keleha Hewlêrê pêşkêşî Lîsteya Temkî ya Iraqî ya şûnwaran kirin ku ji bo namzedkirina şûnwarên Mîrateya Cîhanî têne kategorîzekirin. Di diyarkirin a jibo [[UNESCO]]yê hate gotin ku "Keleh ne tenê li Rojhilata Navîn, di heman demê de li cîhanê yek ji cihên çandî yên herî dramatîk û balkêş e."<ref>{{Jêder-malper |url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5479/ |sernav=whc.unesco.org/en/tentativelists |paşnav=Centre |pêşnav=UNESCO World Heritage |malper=UNESCO World Heritage Centre |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-01-27 }}</ref> Di adara sala 2010an de du peymanên din di navbera HCECR û [[UNESCO]]yê de hatin îmzekirin û hate diyarkirin ku parêzgeha Hewlêrê bi 13 milyon dolaran ji bo projeya vejenê were fînanse kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://whc.unesco.org/en/list/1437/ |sernav=Erbil Citadel |paşnav=Centre |pêşnav=UNESCO World Heritage |malper=UNESCO World Heritage Centre |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-01-27 }}</ref> Xebatên restorasyonê yên destpêkê di hezîrana sala 2010an de hatin destpêkirin. Keleh di 21ê hezîrana sala 2014an de beşdarî [[Lîsteya Mîrateyên Cîhanê ya UNESCOyê]] bû.

== Galerî ==
<gallery>
Wêne:An alley, Citadel of Erbil, during the restoration work in 2014.jpg|Dîmenek ji kolanek li Keleha Hewlêrê, di dema xebatên restorasyona sala 2014an de.
Wêne:Citadel of Erbil, during the restoration work of its buildings, 2014.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:A street within the Citadel of Erbil during the restoration work, 2014.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:Citadel of Erbil, a street during the restoration work in 2014, near the Kurdish Textile and Cultural Museum.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:Citadel of Erbil, restoration work of some old buildings, 2014.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:Citadel of Erbil, the Grand Mosque, 2014, during the restoration work.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:Restoration work of some old buildings at the Citadel of Erbil, 2104.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:The wall of the Citadel of Erbil in 2014, during the restoration work.jpg|Keleh di dema xebata restorekirina sala 2014an de.
Wêne:A traditional house in Erbil Citadel. 02.jpg|Hewşa xaniyekî kevneşopî li Keleha Hewlêrê.
Wêne:A traditional house in Erbil Citadel. 14.jpg|Hewşa xaniyekî kevneşopî li Keleha Hewlêrê.
Wêne:A traditional house in Erbil Citadel. 09.jpg|Nexş û hûrgulî li xaniyek kevneşopîyê li Keleha Hewlêrê.
Wêne:A traditional house in Erbil Citadel. 13.jpg|Nexş û hûrgulî li xaniyek kevneşopîyê li Keleha Hewlêrê.
Wêne:A traditional house in Erbil Citadel. 12.jpg|Eywanek di xaniyekî kevneşopî de li Keleha Hewlêrê ya bi destanên xemilandî.
Wêne:Archaeological_Erbil_Citadel_wall_archaeological.jpg|Dîwarê Keleha Hewlêrê
Wêne:Dilapidated_old_houses_around_the_Citadel_of_Erbil.jpg|Xaniyên kevn ên wêranbûyî yên li derdora kelehê
Wêne:قه_لا_ى_هه_ولير.jpg |Xaniyên kevn ên li derdora kelehê
</gallery>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Citadel of Erbil}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên hezarsala 5an b.z.]]
[[Kategorî:Cihên turîstîk li Başûrê Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kelehên Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kelepûra Cîhanê li Iraqê]]
[[Kategorî:Navenda Hewlêrê]]