Gerdûnnasî

WMAP nexşeya CMB anîzotropî.

Gerdûnnasî an jî kozmolojî , babetê vî zanistî hemî cîhan û bîn bi giştîtiya xwe ve, û bi berfirehtirkirina ramanê, cihê mirovî tê da ye. Herçind e ko peyva "kozmolojî" peyveka binisbet nû ye (ji bo caran pêşîn li sala 1730'ê ji aliyê Christian Wolfî ve hat bikaranîn), lê xwîndina cîhanê bi giştîtiya xwe ve ji zû da babetê zanist, felsefe û dînî bûye.

Zanistên ku bi gerdûnnasjiyê re mijûl dibin jê re gerdûnnas an jî kozmolog tê gotin. Di wêjeya hemdem de, "gerdûnnasî" an "kozmolojî" bi gelemperî wekî gerdûnnasiya fîzîkî tê binav kirin. Di vê çarçoveyê de, gerdûnnas gelek şaxên zanistê ji jîndenasiyê bigire heya bîrkariyê û hem jî stêrnasî di lêkolînên kozmolojîk de bikar tînin. Gerdûnnasî çêkirin, dîrok û paşeroja gerdûnê lêkolîn dike. Ew zanistên xwezayî, bi taybetî stêrnasî û fizîkê, tîne cem hev da ku têgihiştin û têgihîştina gerdûna laşî bi tevahî peyda bike.

 Gerdûnnasî di şaxên cihereng de

Guhartoyeke bi desta boyaxkirî ya gravura Flammarion ya nenas. (1888)

Fîzîk û zanistên stêrfizîkî cihekî navendî digirin, ku vê dawiyê jê re gerdûnnasiya laşî tê gotin, ku bi têgihîştina gerdûnê bi çavdêrî û ceribandina zanistî ve mijûl dibe.Gerdûnnasjiya fizîkî diyar dike ku gerdûn bi qasî 13,7 ± 0,2 mîlyar (109) sal berê piştî Teqîna Mezin derketiye holê, û ku dîroka gerdûnê pêvajoyek birêkûpêk e ku ji serî heya dawiyê bi tevahî ji hêla qanûnên fizîkî ve tê rêvebirin.

Gerdûnnasjiya derefizîk ku gerdûnê ji aliyê felsefî ve dikole, dîsîplînek pir kevnar e û hewl dide ku xwezaya gerdûnê, mirov, Xwedê an jî têkiliyên wan di encama serpêhatiyên derûnî û giyanî de an jî çavdêriyên xwe rave bike û encamên xwerû peyda bike.

Ji aliyek din ve, gerdûnnasjiya olî ji lêkolîna dîrok û xwezaya gerdûnê di çarçoveyek olî ya taybetî de pêk tê, ku ji gerdûnnasiya laşî zêdetir nêzî gerdûnnasjiya derefizîkî ye. Çekirinên baweriyê yên olên cihê ji hev cuda ne, û nêrînên wan ên li ser gerdûnê jî ji hev cûda ne. Ji ber vê sedemê, her ol xwediyê yek an jî çend nêrînên gerdûnî yên olî yên cihereng ne.