Çavkaniya Kurdên lek bibîne

{{Agahîdank komên etnîkî
| nav                = Lek, alek, lur
| wêne               = Iran- Lak people 1.JPG
| gelheKom           = milyona zedetir<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://looklex.com/e.o/laks.htm |tarîxa-gihiştinê=2012-05-04 |tarîxa-arşîvê=2012-06-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120611222059/http://looklex.com/e.o/laks.htm |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>
| salKom             = 
| çavkKom            = <!----------------Gelhe li gor herêman--->
<!---------------- Ziman û ol------------>
| ziman              = Zikmakî: [[Lekî]]<br /> Duyem: [[Lurî]], [[Kelhûrî]] û [[Farsî]]
| ol                 = [[Yarsan]]tî û [[Misilman]]tî
 <!---------------- Gelên têkildar ------------>
| têkildar           = '''[[Kurd]]''', '''[[Kurdên Başûrê|Kurdên Başûriyê din]]''' <br> [[Soran]], [[Zaza]], [[Goran]], [[Kurmanc]]
}}
'''Lek'''<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://iranicaonline.org/ |sernav=Welcome to Encyclopaedia Iranica |paşnav=Foundation |pêşnav=Encyclopaedia Iranica |malper=iranicaonline.org |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-03-28 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/3007201614 |sernav="بێڕێزیكردن بە كوردانی لەك" كاردانەوەی تووندی لێكەوتەوە |malper=www.rudaw.net |tarîxa-gihiştinê=2023-03-28 }}</ref>navê komekî li [[Rojhilata Kurdistanê|başûrê rojhilata Kurdistanê]] de ye, ku bi [[Lekî|kurdiya lekî]] diaxivi.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.at/books?id=emVnZA8KPQwC&pg=PA564&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |sernav=A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World |paşnav=Hulst |pêşnav=Harry van der |paşnav2=Goedemans |pêşnav2=Rob |paşnav3=Zanten |pêşnav3=Ellen van |tarîx=2010-12-15 |weşanger=Walter de Gruyter |isbn=978-3-11-019896-6 |ziman=en }}</ref> Hejmara kesên Lek ji 1 heya 1,5 milyon pêk tîne.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Aliakbari |pêşnav=Mohammad |paşnav2=Gheitasi |pêşnav2=Mojtaba |paşnav3=Anonby |pêşnav3=Erik |tarîx=2015-11 |sernav=On Language Distribution in Ilam Province, Iran |url=https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/abs/on-language-distribution-in-ilam-province-iran/FC194484A759BA29B79313DC4CEF9D4F |kovar=Iranian Studies |ziman=en |cild=48 |hejmar=6 |rr=835–850 |doi=10.1080/00210862.2014.913423 |issn=0021-0862 }}</ref> Avakerên [[Xanedana Zendiyan]], wekî hikûmdar [[Kerîmxanê Zend]] bi eslê xwe lekî bûne.<ref name=":0"/>

== Etîmolojî ==
Peyva "lek" bêjenasiya (etîmolojî) xwe di zimanê farisî de ye. Lek di farisî de tê wateya "dehhezar". Gorê efsaneya devkî, gava ku lek li warê xwe yê îroyî têne bicîhkirin, ji 10.000 malbatan hatibûne pêk.<ref name="Kurdica: Lek">{{Jêder |sernav=Kurdica: Lek |url=http://www.kurdica.com/News-sid-Die-Lek-Lak--63.html |tarîxa-gihiştinê=2012-04-05 |tarîxa-arşîvê=2010-11-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20101121034207/http://www.kurdica.com/News-sid-Die-Lek-Lak--63.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Ji bo wê yekê ji wan re lek hatiye gotin..<ref>Houtoum-Schindler, Albert. "Beiträge zum kurdischen Wortschatz", ZDMG (Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Leipzig) cild 38 r.43-116</ref>

== Erdnîgarî ==
Eşîrên lek îro li Luristan, Kirmaşan û Îlamê dijîn. Ji warê wan re bi kevneşopî "Lekistan" têye gotin. Belê gelek eşîrên Lek li parêzgehên Kurdistan, [[Azerbaycana Rojava]] û [[Hemedan]]ê jî bicîhbûne.

[[Wêne:Zaravayên kurdî yên başûr li parêzgehên loristan, kirmaşan.jpg|350px|thumb|Belavbûna kurdên başûr, lek û loran]]

Qewmê Lek li parêzgehên [[Luristan (parêzgeh)|Luristan]], [[Kirmaşan (parêzgeh)|Kirmaşan]], [[Îlam (parêzgeh)|Îlam]] û [[Hemedan (parêzgeh)|Hemedan]] niştecih in.

== Dîrok ==
=== Jêderk ===
==== Teoriya Yekem ====
Çawa zimanê û çand lekan jî eşkere dike, baweriya bipiranî ew e ku lek ji bakur ve koçberê Lekistanê bû ne. Gorî [[Vladîmîr Mînorskî|Mînorskî]] şahê Îranê di sedsala 16'emin de eşîrên lek ji bo piştgirtiya waliyê Luristanê dawetê [[Luristan]]ê kiriye. Sedema vê gazîkirinê serhildana eşîrên Luristanê li hember walî bû ye.<ref name="Kurdica: Lek" />{{Mirin girêdan|tarîx=adar 2024}}

==== Teoriya Duyem ====
Kurdnas Izady lekan bi etnîkî li ser kurdên gûran dijmere û diyar dike ku zimanên lekan çiqas jî dûrê gûranî/hewramî be jî, be çand û dîrokî ve ew beşeke kurdên gûran in<ref>[http://kurdishacademy.org/?q=node/45 Kurdish Academy: Lekí]</ref>. Mîr [[Şerefxan]] di [[Şerefname]]ya xwe de lekan li ser eşîrên kurdên [[Gûran]] dijmêr e. Herwiha eşîra Zend a ku yek ji eşîrên lek ên bingehî ye, di nav gûranan de tê binavkirin. Belê têye xuyandin ku mîr Şerefxan navê gûran ê ku îro li Kurdistanê him wek trîbonîm ([[Gûran (êl)|Gûran]]) him jî toponîm ([[Gûran (herêm)|Gûran]]) û sosyonîm ([[Gûran]]) mewcûd e, di Şerefnameye de bi giştî ji bo kurdên erdê Îranê bikartîne.<ref name="Kurdica: Lek" />{{Mirin girêdan|tarîx=adar 2024}}

==== Teoriya Sêyem ====
Hinek êl û eşîrên kurdên lek îda dikin ku ji [[Kurdên Farsê|Farsê]] hatine warê xwe yê îroyî. Mînakî êla [[Sencabî]] ya ku bi beşî lekîaxiv e ji farsê koçberê Luristan û Kirmaşanê bû ye.<ref name="Kurdica: Lek" />{{Mirin girêdan|tarîx=adar 2024}}

== Ziman ==
Zimanê lekan ê ku wek [[lekî]] tê binavkirin, zimanêkî îranî ji şaxa bakur-rojava ye. Tê xuyandin ku bihgeha wî [[zimanê kurdî]], bi taybetî [[kelhûrî|kurdiya başur]] e. her çiqas rêzimanê wî zimanê kurdî be jî.

== Demografîk ==
=== Ol ===
Mezhebê ekserê Lekan [[Şiîtiya dozdeh îmaman]]e. Hindek ji lekan jî tebîî mezheba [[Yarsan]]in

=== Êl û eşîrên lek ===
Êl û eşîrên Lek ên li [[Lûristan]]ê litev eşîrên [[Lûr]] û [[Feylî]] ve dijîn, beşeke wan heta 1970an an wek koçber an jî li deverên gundewarî dijiya. Pirraniya eşîrên lek bieslî heta destpêka sedsala 20'emin koçberbûn, akincîhkirina wan di dema Pehleviyan de dest pê dike. Ceribandina Şah [[Reza Şah|Reza Pehlewî]] eşîrên koçber ên lek bi darê zorê akincîh bike, axa û serekên eşîrên lek di sala 1927an de hêrs dike û ev li hember siyaseta Şah serî hildidin. Heman salê de şervanên eşîra [[Biranewenî|Bayrawend]] êrişên navenda [[Xurremabad]]ê dikin, bi sedan leşker û fermandarê artêşa Îranê yê Luristanê dikujin. Navê vê eşîrê Payrewan e û hinek ji wan li derdora Çiyayên Neraman, Paraw û Bêstûn bi awayekî niv koçer dijîn. Piraniya wan jî li navçe û gundê derdora van çiyan bicîh bûne. Dewleta Îranê ji bo bersiva vê êrişê deringî nakeve. Artêşên fermî yê Îranê êrişê dibin ser şervanên bayrawendiyan û zorê li wan tînin. Piştî sernefiraziya wê serhildanê Şah Riza pênc hezar malbatên bayrawendî mişextê [[Qazwên]]ê dike, gelek eşîrên lek ên din jî bi zorê têne akincîhkirin.

Taybetmendiyek eşîrên lek, xeynî ziman, navên wan e. Heye ku navê hemî eşîrên lek bi paşbendika -wend (yek caran wek -wen jî tê bilevkirin) bidawî dibe. Ev paşbendik di zimanê Iranî yên kevn de jî hebû ye. Heta îro jî di Farisî de tê bikaranîn. Herwiha farisîaxiv ên li Efxanistanê xwemalî ji xwe re dibêjin "Farsîwan", yanê Faris'''î'''. Hinek êl û eşîrên kurdan ên ne lekîaxiv jî hene, navê wan bi vê paşbendikê dawî dibe: mînak [[Reşî|Reşwend (an Reşwan)]] (kurmancîaxiv), [[Hemewend]] ([[kelhûrî]]axiv), [[Xewend]] ([[şêxbizinî]]axiv) hwd..

* [[Abdelmalikî]]
* [[Ehmedewenî]]
* [[Bacelanî]]
* [[Biranewenî]]
* [[Celalawenî]]
* [[Celîlavend]]
* [[Çahardowalî (eşîr)|Çahardowalî]]
* [[Çînginî]]
* [[Dêlvend]]
* [[Dilfan]]
* [[Feleqedîn]]
* [[Hasenewenî]] ([[Husnawenî]])
* [[Kakavend]]
* [[Kurdşûlî]]
* [[Mafî]]
* [[Mahîdeştî]]
* [[Osmanawen]]<ref>[http://www.lakestan.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=48&Itemid=87 êl û esîrên lek (farisî)]{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes|tarîx=kanûna paşîn 2021}}</ref>
* [[Papî (eşîr)|Papî]]
* [[Payrawenî]]
* [[Silsile]]
* [[Şîrazî]]
* [[Tirkeşvend]]
* [[Xecevend]]
* [[Xiyasvend]]
* [[Yûsifwen]]
* [[Zend (eşîr)|Zend]]

== Nêrînên nijadî li ser lekan ==
* [[Mary Leonora Woulfe Sheil]] di pirtûka xwe, {{ziman-en|Glimpses of Life and Manners in Persia}} de dibêje ku lek yek ji pêkhateya kurd e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://digital.library.upenn.edu/women/sheil/persia/persia.html |sernav=Glimpses of Life and Manners in Persia. |malper=digital.library.upenn.edu |tarîxa-gihiştinê=2023-03-28 }}</ref>
* [[Henry Field (antropolîjîst)]], pirtûk {{ziman-en|Contributions to the Anthropology of Iran}}<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/contributionstoa291fiel |sernav=Contributions to the anthropology of Iran / by Henry Field, Curator of Physical Anthropology |paşnav=Field |pêşnav=Henry |paşnav2=Field Museum of Natural History |tarîx=1939 |weşanger=Chicago : Field Museum Press |kesên-din=University of Illinois Urbana-Champaign }}</ref>
* [[Carl Ritter]] di xebatên xwe de kurdbûna lekan diyar dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=160&siteid=1&pageid=160 |sernav=سازمان امور عشایر ایران |malper=www.ashayer.ir |tarîxa-gihiştinê=2023-03-28 }}</ref>

== Mijarên têkildar ==
* [[Dîroka Kurdistanê]]
* [[Şêxbizin]]

== Girêdanên derve ==
* [http://lakestan.ir lakestan.com (bi Zaravêye Lekî)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161027121738/http://lakestan.ir/ |date=2016-10-27 }}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Eşîrên Kurdistanê]]
[[Kategorî:Îlam (parêzgeh)]]
[[Kategorî:Kurdên lek| ]]
[[Kategorî:Lekistan| ]]
[[Kategorî:Luristan (parêzgeh)]]