Mixareyên Dîcle

Mizgîn/Hêjmara 21 - Wekê dine xatîrê zarotiyê. Saf, me´sûm û qutsî bîranînên zarotî ... Çima ye nizanim, gava zarotî tê gotin tim miqqêdessa wehşî tê bîra min; hêzek wehşiya xweşik ji kurî, leyistik û revandina zarotî... Ez; li Geliyê Botan mezin bûm... Ava dayîka Dîcle û herdem çemê wehşî Botan... Zarotiya min bi vê çemê wehşî (Botan) bihuriye bejim ciyê wiye... Bîranînin min ê bi matem li qeraxê Botan bihurî... Evanên rind bidin min; heşta ji we ra demedek ji ê bi matem: Di zarotiya min da çend menzereyên ku ez şahid bibûm, îro jî li ber çavê min tên û diçin. Zarokek welatim û ez şerm dikim bi navê însanetiye, qehr dibim bi navê dîn, kultur û bi navê pêwistiya ku însanê bixwazin bibin ehsen´ê teqwîm...

Dîcle ji cemmê der dikeve. Kaniya wî ji zozanê çetex dikele, di ber Perwarî ra di geliye Botan di bûhure Dîcle... Hê ku mezin nebûbe û nebûye Dîcle, âwil çemê Botan û ev mixarê ku Botan di ber vanra di bûhure bîraveriyên wan mixara win kes dizanin?

Ez şeş-hâft salî zarokek bûm, li mixarê Botan henek kesan bi lingê lez li piya diçun dihatin û tişta dixwandin. Gava min wan tiştan ditît, ji xwe mezintira ra min di pirsî van civanan çi dikin? Ewan jî li derû dorê xwe dinhêriya bi xof û bi dengê kêm "Evan Qur´an hîmdibin. Ji bû ku dîn bi âlimînin ârebî hîmdibin." di gotin. Ez bi qafê xwey zarotî min zâf tiştek fehm ne dikir, "Çima li mizgefta na, çima li medrese û li mekteba na, hetta çima di mala da na, çima di mixara da van degerême ê pîroz dahatin hîmkirin." Âlimandina degera ku ji mera lazimbûn âceb evkas âcêbbûn ku wan di mixaran da hâpskiribûn? Çelişkî kî divan tiştê ku dihatin kirin da ti ne be? Tiştê ku dahatin hîmkirin gava degerin; çima ji wan dahatin tirsandin! Deger (bawerî) ji bû ku jiwan werin tirsandin, an ji ku bi saya van meriv dighîje serbestî u azadî degerin! Kes tunebûn ku mâ´na degera mizanibin? Geliyê Botan îdî bûye beyar; îdî wek mîna berê girêdayî bi degera medeniyet (şarezayî) bilind nabin li qeraxê Botan...

Hey kalê çem!.. Beşer çi zu bîrvakirin li qeraxê keça te Dîcle hîre hira hespê mûcahîda ku ji bû degera bi çargav direviyan? Başe ku bîrva kirine diroku maziyê. Çun kî gava îro bi dîtina, ji bû tê hêwiyek (çêmek) çê di bû, ji hêstirqê musilmanan ku wek mîna xwîna qetran!.. Qeraxê te kiribû wek mîna gulîstan Dara Îslamê! Ji hundir da hatibû kutin ji teraf kurmê darê Laik (Kemalis´t )´ an... Naxwazim navê van bijmêrim û xetira qirêjbikim. Ewha di qeraxê Botan da ê ku xwe avîtibûn mixara ji jâ´ra gura (kuştinê...) xelasbibûn, lê ji tehlika (işkence) perçebûnê hê xelas ne bibûn wan fîlizan...

Ev degeran; sîlehân wî ku em nizanin hene âceb ku ji wan dahatin tirsandin? An jî ew deger, wek mîna li Mekkê di çiyayê Nur da li mixarê hatibû! Tim li mixara dahat hîmkirin? Eman ya Râbbî ev çê tesaduf bû? Mixare: Medresa ku kevin nabe a yên degerên pîroz!.. Pexember, li mixarê hildabû pexemberî ya xwe... Çiyayê Nur, mixara Hîra, medresa Pexember... Pexemberî wâhiy bû kontrol dikir Nurê... Dostê mixaran dizanin vê Nurê... Mixaran... Ê kû ferqa tarîtî û Nurê ne bîstine ni karin ji hev derbixin mixara...

Însan bi Nur xemilandi bû. Bi rastî Nur, bi însan gihiştibû Nur tiyaxwe û navnivîska xwe... Lewra Nur, bi terkbûna mixarê hatibû emirkirin. Bi ronîkatiya însana hatibû vezifedarkirin (Ji teref Allah (c.c)).Ji ber vê Nur mixarê terkkir. Bi gihîştina ronîkatiya însanan hatibû emirkirin. Şi ber vî ye gava Nur mixarê terkkir, dinya meya tarî go ronî dihate xwiyan; ji bû ronîkatiya (dinya) me (Nur) bû rê wî; Li qerâxê Dîcle bihurî û medeniyet çekir di sînurê oqyanusa da... Ev Nur hetta Anedolê, Mezopotamya, Tunusê, Endûlûsê (îspanya) ji mera qezanç kiribû... Bi vê Nurê em gihiştibûn Qadisiyye, Amed, Bûxara, Şanghay, Yokohama... Ê ku Qonstantîlopolos kiribû Îslambol ev nur bû; ew Nur bi hîkmet û zanînbûnê gihîştandibû Serayova û miqqedes kiribû...

Lewra ev hiîkmet (âdalet) û zanînbûna ku li ser erda dinya yê barî bû, hewayê çola cehaleta laiklikê wan (raman) a heşkkirin. Wisa heşkkirin û xistin çorax ku; mâr û mişk û bihok jî, ji zulma wan axu wax kirine(û el an ji hê dikin.)!...

Ji ber va zulma bû ku Îslam xwe avîtibû mixareyên Dîcle... Ji zulma laikên hov (ew ji xwera dibêjin çaxdaş) reviyabûn û bi tâbîra cemme ji wan ra dibin "Feqî" halê wan ehlê mixara gava difikirim; wek laîkê modern ku ji zulmkirina bawermanda zewq digirtin! Di donema klasîk laika da ji tirsa bibûn ehlê mixaran yanê Êshabê Kehf têne bîramin. Xwîn digirîm ji bû halê me û terixame! Li dura bi zanînbûna ziman û lehçeyên ku ez dizanim lâ´net dixwînim ji wan ra ê ku wek mina me xwe dabûn nîşandan û wan zulma li barê me kiribûn û dikin!..

Ewha bûn mixarên Dîcle û qehremanên xwedî hîkmet û baweriya pîroz ! Va maqale ji "Nehirlerin Dili" (Prof. İhsan Sureyya Sirma) min vegerandiye zimanê Kurdî.