Here naverokê

Orojenî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Nexşeya herêmên jeolojîk ên cîhanê

Orojenî, yan jî çêbûna çiyayan (bi îngilîzî Orogeny), mekanîzmaya bingehîn e ku dibe sedema çêbûna çiyayên li ser rûyê parzemînan. Orojenî, dema ku tevgera plakeyan de marjîn teng dike, bûyerek e ku li ser plekaya hevgirtî pêk tê. Dema ku plekaya kirmiçandî diqelişe û ber bi jor ve tê hilkişandin yek an çend rêze çiyayan çêbike, kemberek orojenîk an jî orojenek çêdibe. Ev rêzek pêvajoyên jeolojîk vedihewîne ku bi hev re wekê orojenez (orogenesis) tê binavkirin. Di nav van de hem deformasyona strukturî ya qalika parzemîn a heyî û hem jî bi afirandina qalika parzemînê ya nû yê bi rêya çalakiyên volkanan ve girêdayî ye. Bi çalakiyên volkanan re magma ku di orojenê de hildiweşe hêmanên siviktir ber bi jor ve hildigire hêmanên girantir jî li dû xwe dihêle ku di encamê de cûdahiya pêkhatî ya lîtosfera erdê (qalik û mantoya herî jorîn) çêdibe. Ev yek pêvajo yan bûyereke sînorojenîk e (yan sînkînematîk) ku di dema orojeniyê de pêk tê.[1][2]

Tektonîk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Du pêvajoyên ku dikarin beşdarî avakirina orojen bibin. Serê: demilandina rehên orjenîk di astenosfer; Binî: Binavbûna plakaya lîtosferîk berbi kûrahiya mantoyê. Her du pêvajo rê li ber kevirên metamorfîk ên cihêreng ên cihêreng (bişkokên di diagramê de) vedigirin, delîlan peyda dikin ka kîjan pêvajo bi rastî li peravên plakaya hevgirtî qewimî.

Orojenî li ser sinorên hevgirtî yên parzemînan pêk tê. Lihevhatin dibe ku forma binketinê (ku parzemînek bi zorê li ser lewheyek okyanûsê siwar dibe ku orojeniyek nelihev çêbike) yan jî lihevketina parzemînê (Lihevhatina du an zêdetir parzemînan ji bo pêkhatina orjeniyek lihevhatî) bigire.[3][4]

Orojenî bi gelemperî kemberên orojenîk an orojenan çêdike ku herêmên dirêjkirî yên deformasyonê yên li ser kratonên parzemînî ne. Kemberên ciwan ên orjenîk, ku di nav wan de binavbûn hêj jî pêk tê, bi çalakiyên volkanîk û erdhejên domdar têne diyarkirin. Ev bi gelemperî pir metamorfoz in û girseyên mezin ên kevirên magmatîk ên binavûdeng ên ku jê re batolît têne gotin hene.[5]

Herêmên binavî yên ku qalikan vedixwe lîtosferê stûr dikin ku erdhej û volkanan çêdikin. Hemî qadên binavbûnê kemberên orjenîk çê nakin; avakirina çiya tenê dema ku binavbûn di plakaya serdest de kompresyonê çêdike pêk tê. Jiber ku binavkirin kompresyonê çêdike yan na, bi faktorên weha ve girêdayî ye wekî rêjeya hevbûna plakaya û asta hevgirtinê ya di navbera her du lewheyan de, dema ku asta hevgirtinê dibe ku di encamê de xwe bispêre faktorên wekî goşeya binavbûnê û rêjeya rijandinê di xendeka okyanûsê ya ku bi qada binavbûnê ve girêdayî ye. Çiyayên Andê mînakek kembereke orjenîk a nelihevkirî ye û ji kemberên weha re carina orjenên cureya Andê jî tê gotin.[6][7]

Her ku binavbûn berdewam dike, kemerên giravê, perçeyên parzemînî û materyalên okyanûsê dibe ku hêdî hêdî li peravê parzemînê zêde bibin. Ev yek ji mekanîzmayên sereke ye ku parzemînan pê mezin bûne. Orjenek ku ji perçeyên qafê (terranes) ku di demek dirêj de çêdibe, bêyî ku nîşanek lihevketinek mezin a parzemîn-parzemîn hebe, hatî çêkirin, jê re orjenek acrektionary tê gotin. Cordillera Amerîkaya Bakur û Lachlan Orogen a başûrê rojhilatê Awistralya mînakên orojenên akretyoner in.[4]

Dibe ku orojenî bi qalika parzemînê ya ji aliyê berevajî yê plakaya okyanûsê ya binavbûyî ya ku digihîje qada binavbûnê bi dawî bibe. Ev binavbûnê bi dawî dike û orjena acrektional vediguherîne orjenek lêdanê ya celebê Himalayan.[8] Orjeniya lihevhatinê dibe ku çiyayên pir bilind çêbike, wekî ku di 65 mîlyon salên dawî de li Himalayayan pêk hatiye.[9]

Pêvajoyên orojenbûnê bi deh mîlyonan salan bidomînin û ji wan çiyayan ku berê hewzên rûbirû bûn, çiyayan ava bikin.[10] Çalakiya li ser kemberek orojenîk dikare pir demdirêj be. Mînak, piraniya jêrzemîna binê Dewletên Yekbûyî girêdayî Parêzgehên Proterozoic Transcontinental e, ku di nav 200 mîlyon salan de di Paleoproterozoic de li Laurentia (dilê kevnar ê Amerîkaya Bakur) belav bûne.[11] Orjeniyên Yavapai û Mazatzal di vê demê de lûtkeyên çalakiya orjenîkî bûn. Ev beşek ji heyamek dirêj a çalakiya orjenîkî bûn ku orjeniya Picuris di nav xwe de vedihewand û di orjeniya Grenville de bi dawî bû, ku bi kêmî ve 600 mîlyon sal dewam kiriye.[12] Rêzek bi vî rengî ya orjeniyan li perava rojava ya Amerîkaya Bakur pêk hatiye, ku di dawiya Devonian de (nêzîkî 380 mîlyon sal berê) bi orjeniya Antler re dest pê dike û bi orjeniya Sonoma û orjeniya Sevier re berdewam dike û bi orjeniya Laramide re diqede. Orjeniya Laramîdê tenê 40 mîlyon sal dewam kir, ji 75 mîlyon heta 35 mîlyon sal berê.[13]

Orojen

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Orojen rêzek mezin a taybetmendiyan destnîşan dikin, lê dibe ku ew bi berfirehî li orojenên lihevketinî û orjenên nelihevkirî (orojenên celebê Andê) bêne dabeş kirin.[14] Orojenên lihevhatî dikarin bêtir werin dabeş kirin ka gelo lihevketin bi parzemîna duyemîn an perçeyek parzemînê an kevanek giravê ye.[2] Lihevhatinên dûbarekirî yên celebê paşîn, bêyî ku delîlek lihevhatina bi parzemînek mezin an girtina hewzek okyanûsê re tune be, di encamê de orjenek akrêyonî pêk tê. Mînakên orjenên ku ji lihevketina kevanek giravekê bi parzemînê re çêdibin Taywan û lihevketina Awisturalya bi kevana Banda re hene. Orjenên ku ji lêketina parzemîn-parzemînê derdikevin dikarin li yên ku bi girtina okyanûsê re têkildar in (orogenên celebê Hîmalaya) û yên ku bi lêdanên çavbirçî yên bêyî girtina hewza okyanûsê re têkildar in (wek ku îro li Alpên Başûr ên Zelanda Nû pêk tê) bêne dabeş kirin.[2]

Orojen xwedan avahiyek taybetmendiyê ne, her çend ev cûdahî yek berbiçav nîşan dide. Bi giranî ji ber barkirin û di encamê de zivirandina lîtosferê ji hêla kembera çiyê ya pêşkeftî ve, hewzek pêşanî li pêş orojenê çêdibe. Hezeveke tîpîk a pêşiyê li jora zozana orjenîkî ya çalak di nav hewzek jor de tê dabeş kirin, berîka tavilê li derveyî eniya çalak, pêşekek bilind a bi eslê xwe zirav û deverek paşverû li wê derê tê dabeş kirin, her çend ev hemî li hemî axa pêşiyê ne.[2] Hewze bi eniya orjenîk re koç dike û kortekên hewzeya pêşîn ên ku berê hatine razandin bi pêşkeftî ve tev li pelçiqandin û avêtinê dibin. Her çend hin tol ji pêşiyê derdikevin jî daniyên ku li hewza pêşiyê hatine razandin bi giranî ji erozyona zinarên bi awayekî aktîf bilindkirî yên rêzeçiyayên çiyê têne peyda kirin. Dagirtina gelek hewzên weha guherînek di demê de ji deryaya avên kûr (tewra flysch) di nav ava şirîn re berbi bermayîyên parzemînî (bi şêwaza melasê) nîşan dide.[2]

Dema ku orjenên çalak li peravên parzemînên îroyîn têne dîtin, orjeniyên neçalak kevintir, wek Algoman, Penokean û Antler, ji hêla kevirên deforme û metamorfozkirî ve bi hewzên niştecîh ên li hundurê hundur têne temsîl kirin.[15]

Çerxa orjenîk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Demek dirêj berî pejirandina tektonîkên plakê, erdnasan delîlên di nav gelek orjenan de ji çerxên dûbarekirî yên hilanîn, deformasyon, stûrbûna qalikê û avakirina çiya û ziravbûna qalikan peyda kiribûn. Navê van çerxên orjenîk bûn û ji bo ravekirina wan teoriyên cihêreng hatin pêşniyar kirin. Erdnasê Kanadayî Tuzo Wilson pêşî şîroveyek tektonîkî ya plakaya çerxên orjenîkî, ku naha wekî çerxên Wilson tê zanîn, pêşkêş kir. Wilson pêşniyar kir ku çerxên orjenîk vebûn û girtina periyodîk a qada okyanûsê temsîl dike, digel ku her qonaxek pêvajoyê qeyda xweya taybetmendiyê li ser kevirên orojenê dihêle.[16]

Rîftînga parzemînî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çerxa Wilson dema ku qaşila parzemînê ya berê bi îstîqrar ji ber guheztina veguheztina mantoyê dikeve bin tengezariyê dest pê dike. Riftinga parzemînê pêk tê, ku qalikê zirav dike û hewzên ku di nav wan de tort kom dibin diafirîne. Her ku bask kûr dibin, okyanûs êrîşî herêma riftê dike û her ku qaşila parzemînê bi tevahî ji hev vediqete, rijandina behrê ya neht cîhê xwe dide rijandina deryayî ya kûr li ser qalika marjînal a nazik a her du parzemînan.[16]

Jêrzemîna deryayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gava ku her du parzemîn ji hev vediqetin, belavbûna binê deryayê li ser eksê qada okyanûsek nû dest pê dike. Berhemên deryayî yên kûr li ser peravên parzemînê yên ziravkirî, ku niha marjîn ên bêçalak in, kom dibin.[4]

Binavêbûn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di hinek xalan de, binavbûn li yek an her du peravên parzemînî yên hewza deryayê dest pê dike, kevanek volkanîkî û dibe ku orjenek ji celebê çiyayê Andê li ser wê peravê parzemînê çêbike. Ev deformasyona peravên parzemînê çêdike û dibe ku stûrbûna qalind û avakirina çiya çêbike.

Çêbûna çiyayan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mînakek ji deformasyona qalikê zirav (şkesta avêtinê) ya Sevier Orogeny li Montana.
Çiyayên Sierra Nevada (encama hilweşandinê) ku ji Stasyona Fezayê ya Navneteweyî tê dîtin.

Çêbûna çiyayan di orjenan de bi giranî encama qalindbûna qalikê erdê ye. Hêzên zextê yên ku ji hêla hevahengiya plakaya ve têne hilberandin, dibin sedema deformasyona berbelav a marjên qalikê parzemînê (tektonîkên lêdanê). Ev tevger bi serhevkirina jêrîn a qalikê û şikestina asta jorîn a qalikê pêk tîne.[17]

Bi têkiliyên îstostasiyê, stûrbûna qalikê û çiyayan bilind dike. îstostasî, hevsengiya hêza gravîtasyonê ya ber bi xwarê ye li ser zincîreyek çiyayî ya berbi jor (ji ronahiyê, materyalê qaşilê parzemînî pêk tê) û hêzên ber bi jor ên ber bi jor ve ku ji hêla mantoya binî ya qalikê ve tê meşandin.[18]

Parçeyên orjenan jî dikarin hilkişînê wekî encama hilweşandina lîtosfera orjenîkî biceribînin, ku tê de beşek nestêbar ji koka lîtosferîk a sar dadikeve nav mantoya asthenosferîk, qalikê lîtosferê kêm dike û dibe sedema hilkişînê. Mînak Sierra Nevada li California ye. Ev rêzeçiyayên blokên çîyayan piştî hilweşîna koka orjenîk a di binê wan de rabûnek nû û magmatîzma zêde pêk aniye.[19]

Çiyayê Rundle li ser Rêya Trans-Kanada ya di navbera Banff û Canmore de mînakek klasîk a qutkirina çiya di zinarên bi qat-tebeqe de peyda dike. Bi mîlyonan sal berê lihevketinek bû sedema orojenyiyekê, bi darê zorê tebeqeyên horizontî yên qaşilê okyanûsa kevnar bi goşeyek 50-60 derece ber bi jor ve hatin kişandin. Rundle bi rûyekî şirîn ku bi dar e û rûyekî tûj û asê ku lê qiraxa qatên bilindkirî tê de xuya dike, hişt.

Çiyayê Rundle, Banff, Alberta.

Tevî ku avakirina çiya bi piranî di orogenan de pêk tê, hejmarek mekanîzmayên duyemîn dikarin rêzikên çiyayan ên girîng hilberînin.[20][21] Deverên ku ji hev vediqetin, wek zozanên nîvokyanûsê û Rifta Afrîqaya Rojhilat, ji ber germbûna germî ya bi mantoya germ a ku di binê wan de çiya hene; ev buoyancy termal wek topografiya dînamîk tê zanîn. Di orjenên lêxistinê de, wek Çeqeya San Andreasê, bendikên rawestan dibin sedema herêmên kurtbûna kevroşkê ya herêmî û avakirina çiyayan bêyî orjenîyek berbelav-berfireh. Çiyayê volkanîzma germ dibe sedema çêbûna çiya û zincîreyên çiyayan ên veqetandî yên ku xuya dikin ku ew ne hewce ne li ser sînorên tabloyên tektonîkî yên heyî ne, lê ew di bingeh de hilbera tektonîzma plakaya ne. Bi heman rengî, bilindbûn û erozyona bi epeirogenesisê re têkildar e (tevgerên vertîkal ên mezin ên beşên parzemînan bêyî ku pir têkildar, metamorfîzm yan deformasyonek têkildar in) dikare bilindahiyên topografî yên herêmî biafirîne.[22]

Girtina qada deryayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di dawiyê de, belavbûna binê deryayê li hewza okyanûsê disekine û binavbûna domdar dest bi girtina hewza deryayê dike.[2]

Lihevketin û orjeniya parzemînê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Girtina qada okyanûsê bi lihevketina parzemînî û orjena bi celebê Hîmalaya re bi dawî dibe.

Erozyon

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Erozyon qonaxa dawîn a çerxa orjenîk nîşan dide. Erozyona tebeqeyên sergirtî yên di kemberên orjenîk de û verastkirina îzostatîkî ya rakirina vê girseya zinarî ya sergirtî, dikare tebeqên bi kûr veşêre bîne rûyê erdê. Pêvajoya erozyonê jê re dibêjin neqandin.[23] Erozyon bi neçarî gelek çiyayan radike, kokên bingehîn an çiyayan radixe ber çavan (kevirên metamorfîk ku ji kûrahiya çend kîlometreyan hatine ser rûyê erdê). Tevgerên îsostatîkî dibe ku bi hevsengkirina balansa orjenê ya pêşkeftî re arîkariya vekêşana wisa bikin.

Zanyar li ser radeya ku erozyona şêwazên deformasyona tektonîkî diguhezîne nîqaş dikin (li erozyon û tektonîk binêre). Ji ber vê yekê, forma paşîn a piraniya kemberên orjenîkî yên kevin xêzek kemerî ya dirêj a kevirên metamorfîkî yên krîstal e ku bi rêzê li binê nîştên ciwan ên ku li ser wan têne avêtin û ku ji navika orjenîkî dûr dikevin. Dibe ku orjenek hema hema bi tevahî ji holê rabe, û tenê bi lêkolîna zinarên (kevn) ku şopên orogenesisê hildigirin, were nas kirin. Orojen bi gelemperî riyên zinarî dirêj, zirav û kemerî ne ku xwedan avahiyek xêzikî ya diyarkirî ne ku di encamê de teran an blokên zinarên deformebûyî çêdibin û ji nêz ve bi pêçan û pêşkeftina metamorfîzmê ve girêdayî ne.[24]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Waltham, Tony (22 nîsan 2009). Foundations of Engineering Geology, Third Edition (bi îngilîzî). CRC Press. ISBN 978-0-203-89453-8.
  2. ^ a b c d e f Kearey, Philip; Klepeis, Keith A.; Vine, Frederick J. (26 kanûna paşîn 2009). Global Tectonics (bi îngilîzî). Wiley. ISBN 978-1-4443-0322-3.
  3. ^ Press, Frank; Siever, Raymond; Grotzinger, John; Jordan, Thomas H. (2004). Understanding Earth (bi îngilîzî). Macmillan. ISBN 978-0-7167-9617-6.
  4. ^ a b c Global tectonics, Kearey, Philip. Global tectonics. ISBN 978-1-4051-0777-8. OCLC 1284680418.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  5. ^ The earth through time. J. Wiley. 2010. ISBN 978-0-470-38774-0.
  6. ^ Lewandowski, Marek (2009). "Global Tectonics by Philip Kearey, Keith A. Klepeis, and Frederick J. Vine, third edition". Pure and Applied Geophysics. 166 (12): 2101. doi:10.1007/s00024-009-0539-5. ISSN 0033-4553.
  7. ^ Lewandowski, Marek (2009). "Global Tectonics by Philip Kearey, Keith A. Klepeis, and Frederick J. Vine, third edition". Pure and Applied Geophysics. 166 (12): 2101–2102. doi:10.1007/s00024-009-0539-5. ISSN 0033-4553.
  8. ^ Yuan, Sihua; Pan, Guitang; Wang, Liquan; Jiang, Xinsheng; Yin, Fuguang; Zhang, Wanping; Zhuo, Jiewen (2009). "Accretionary Orogenesis in the Active Continental Margins". Earth Science Frontiers (bi îngilîzî). 16 (3): 31–48. doi:10.1016/S1872-5791(08)60095-0.
  9. ^ Ding, Lin; Kapp, Paul; Wan, Xiaoqiao (2005). "Paleocene–Eocene record of ophiolite obduction and initial India-Asia collision, south central Tibet". Tectonics (bi îngilîzî). 24 (3). doi:10.1029/2004TC001729. ISSN 1944-9194.
  10. ^ Levin, Harold L. (2010). The earth through time. Hoboken, N.J. ISBN 978-0-470-38774-0. OCLC 427611064.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  11. ^ Anderson, J. Lawford; Bender, E. Erik; Anderson, Raymond R.; Bauer, Paul W.; Robertson, James M.; Bowring, Samuel A.; Condie, Kent C.; Denison, Rodger E.; Gilbert, M. Charles (1 kanûna paşîn 1993). "Transcontinental Proterozoic provinces". Transcontinental Proterozoic provinces (bi îngilîzî). doi:10.1130/DNAG-GNA-C2.171.
  12. ^ Whitmeyer, Steven J.; Karlstrom, Karl E. (1 tebax 2007). "Tectonic model for the Proterozoic growth of North America". Geosphere. 3 (4): 220–259. doi:10.1130/GES00055.1. ISSN 1553-040X.
  13. ^ Bird, Peter (1998). "Kinematic history of the Laramide orogeny in latitudes 35°–49°N, western United States". Tectonics (bi îngilîzî). 17 (5): 780–801. doi:10.1029/98TC02698. ISSN 1944-9194.
  14. ^ Simandjuntak, T. O.; Barber, A. (1996). "Contrasting tectonic styles in the Neogene orogenic belts of Indonesia". Geological Society, London, Special Publications. doi:10.1144/GSL.SP.1996.106.01.12.
  15. ^ POOLE, F. G. (1974). FLYSCH DEPOSITS OF ANTLER FORELAND BASIN, WESTERN UNITED STATES. SEPM (Society for Sedimentary Geology). rr. 58–82.
  16. ^ a b Twiss, Robert J.; Twiss, University Robert J.; Moores, Eldridge M.; Moores, University Eldridge M. (15 nîsan 1992). Structural Geology (bi îngilîzî). Macmillan. ISBN 978-0-7167-2252-6.
  17. ^ Howell, David G. (1989). Howell, David G. (edîtor). Mountain building and the shaping of continents. Topics in the Earth Sciences (bi îngilîzî). Dordrecht: Springer Netherlands. rr. 157–199. doi:10.1007/978-94-009-0827-7_6. ISBN 978-94-009-0827-7.
  18. ^ Middleton, Gerard V. (1994). Mechanics in the earth and environmental sciences. Peter R. Wilcock. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-44124-2. OCLC 29564613.
  19. ^ Lee, Cin-Ty; Yin, Qingzhu; Rudnick, Roberta L.; Chesley, John T.; Jacobsen, Stein B. (1 îlon 2000). "Osmium Isotopic Evidence for Mesozoic Removal of Lithospheric Mantle Beneath the Sierra Nevada, California". Science. 289: 1912–1916. doi:10.1126/science.289.5486.1912. ISSN 0036-8075.
  20. ^ Sedimentary Basins.
  21. ^ Huggett, Richard J. (2007). Fundamentals of Geomorphology (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-0-415-39083-5.
  22. ^ Duff, P. McL. D. (1998). Holmes' principles of physical geology. Cheltenham, England. ISBN 0-7487-4381-2. OCLC 47235890.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  23. ^ Sagripanti, Lucia; Bottesi, German; Kietzmann, Diego; Folguera, Andres; Ramos, Victor (25 gulan 2012). "Mountain building processes at the orogenic front. A study of the unroofing in Neogene foreland sequence (37ºS)". Andean Geology (bi îngilîzî). 39 (2): 201–219. doi:10.5027/andgeoV39n2-a01. ISSN 0718-7106.
  24. ^ Merle, Olivier (31 çiriya pêşîn 1998). Emplacement Mechanisms of Nappes and Thrust Sheets (bi îngilîzî). Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-7923-4879-5.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Orojenî&oldid=1846210" hatiye standin.