Paul Klee

Paul Klee
Jidayikbûn	18 kanûna pêşîn 1879  Münchenbuchsee
Mirin	29 hezîran 1940  Muralto
Sedema mirinê	Scleroderma (Sedemên sirûştî)
Cihê goristanê	Schosshalden cemetery
Hevwelatî	Keyaniya Prûsyayê, Swîsre
Perwerde	State University of Music and Performing Arts Stuttgart Academy of Fine Arts, Munich
Pîşe	Wênesaz mamosteya/yê zanîngehê graphic artist lithographer sêwirîner printmaker architectural draftsperson drawer
Xebat	Sumpflegende Twittering Machine Angelus Novus
Bandorbar	James Ensor Pablo Picasso Artistry of the Mentally Ill
Hevjîn	Lily Klee
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Paul Ernst Klee, ( jdb. 18'ê berfanbarê 1879 li Münchenbuchsee, Kantona Bernê; m. 29'ê pûşperê 1940 li Muralto, Kantona Ticino) wênesaz û grafîksazekî alman  bû. Xebatên wî yên piralî bi Ekspresyonîzm, Konstruktivîzm, Kubîzm, Pîmîtîvîzm û Surrealîzmê ve girêdayî ye. Klee bi ekîba edîtorê Der Blaue Reiter re di têkiliyê de bû û di pêşangeha xwe ya duyem de di sala 1912 de karên grafîkî nîşan da. Hunermend heta vê demê bi giranî weke grafîkvanek dixebitî. Rêwîtiyek sala 1914an a Tûnisê bi August Macke û Louis Moilliet re  bû sedema serpêhatiya wî wekî wênekêş. Ew wekî rêwîtiyek hunerî-dîrokî ya girîng a Tûnisê tê zanîn.

Mîna hevalê xwe, wênesazê rûs Wassily Kandinsky, Klee jî ji sala 1921an û şûn de li Dessau li Bauhaus li Weimar ders da. Ji sala 1931ê ew li Akademiya Hunerê ya Düsseldorfê profesor bû. Piştî ku Nasyonalsosyalîstan dest danî ser desthilatdariyê, ew ji kar hat avêtin û vegeriya Bernê.  Tevî ku giraniya nexweşiyek giran zêde bûbe, li wir di çend salên xwe yên dawîn de ji 1934an vir ve xebatek berfireh bi dest xist. Ji bilî xebatên xwe yên hunerî, wî nivîsên hunerî-teorîk ên wekî îtîrafên afirîner (1920) û pirtûka xêzkirina perwerdehiyê (1925) nivîsî. Paul Klee yek ji girîngtirîn hunermendên dîtbarî yên modernîzma klasîk a sedsala 20an e.

Ciwanî û perwerde

Beriya her tiştî hunera jiyanê; paşê wekî pîşeya min a îdeal, helbest û felsefe, û wekî pîşeya min a rastîn hunerên plastîk; di çareya dawî de, ji ber kêmbûna pereyê, illustrasyon.

— Paul Klee

Paul Klee li Münchenbuchsee, Swîsre, wekî zarokê duyemîn ê mamosteyê muzîka Alman Hans Wilhelm Klee (1849–1940) û stranbêja Swîsrî Ida Marie Klee, Frick (1855–1921) ji dayik bû. Xwişka wî Mathilde (mir 6 Kanûn 1953) 28 Çile 1876 li Walzenhausen ji dayik bû. Bavê wan ji Tannê bû û li Konservatuara Stuttgart stranbêjî, piyano, organ û kemanê wendibû, li wir ew jina xwe ya paşerojê Ida Frick nas kir. Hans Wilhelm Klee heta sala 1931 li Seminaryoya Dewletê ya Bernê li Hofwil li nêzî Bernê wekî mamosteyê muzîkê çalak bû. Di 1880 de, malbata wî koçî Bernê kir, li wir ew di dawiyê de, di 1897 de, piştî çend guhertinên niştecîh, koçî mala xwe ya li navçeya Kirchenfeld kirin. Ji 1886 heta 1890, Klee serdana dibistana seretayî kir û di 7 saliya xwe de dersên kemanê li Dibistana Muzîkê ya Şaredariyê wergirt. Ew li ser kemanê ewqas jêhatî bû ku, di 11 saliya xwe de, wî vexwendinek wergirt ku wekî endamek awarte ya Komeleya Muzîkê ya Bernê bilîze.

My Room (bi elmanî: Meine Bude), 1896. pênûs û mîkrok. Di berhevoka Weqfa Klee de, Bern, Swîsre

Di salên xwe yên destpêkê de, li pey daxwazên dêûbavên xwe, Klee bal kişand ser ku bibe muzîkjen; lê wî di salên xwe yên xortaniyê de biryar li ser hunerên dîtbarî da, hinekî ji ber serhildanê û hinekî jî ji ber ku muzîka nûjen ji bo wî ne wate bû. Wî got, "Min fikra ketina muzîkê bi afirîneriyê bi taybetî balkêş nedît ji ber kêmbûna dîroka destkeftiyên muzîkê." Wek muzîkjen, wî karên kevneşopî yên sedsala hîjdehê û nozdehan lîst ji ber ku xwe nêzîkî vê yekê hîs dikir. Lê wek hunermendekî, wî azadiya lêkolîna raman û şêwazên radîkal xwest. Di şazdeh saliya xwe de, nexşên peyzajê yên Klee jixwe jêhatîbûnek berbiçav nîşan dan.

Nêzîkî sala 1897an, Klee dest bi rojnivîska xwe kir, ku heta sala 1918an diparast û têgihîştinên hêja li ser jiyan û ramana wî pêşkêşî zanyaran kir. Di salên xwe yên dibistanê de, wî di pirtûkên xwe yên dibistanê de, bi taybetî xêzkirina karîkaturan, bi xîret xêz dikir, û ji berê de jêhatîbûna rêz û cildê nîşan da. Ew bi zor îmtîhanên xwe yên dawî li "Gymnasium" ya Bernê derbas kir, ku li wir di Zanistên Mirovî de şareza bû. Bi aqilê xweya zuwa ya taybetmendî, wî nivîsî: "Axir, gihandina hindikahiyan pir dijwar e, û ew xetereyan vedihewîne." Di dema xwe de, ji bilî berjewendîyên wî yên kûr di muzîk û hunerê de. Klee xwendevanek mezin a edebiyatê bû û paşê jî bû nivîskarê teorî û estetîka hunerê.

Di sala 1898 de, bi destûra dêûbavên xwe, Klee li Akademiya Hunerên Bedew a Munîhê bi Heinrich Knirr û Franz von Stuck re dest bi xwendina hunerê kir. Ew di xêzkirinê de jêhatî bû, lê dixuya ku bê hîseyek ji bo rengên xwezayî ye. Dûv re wî bi bîr anî, "Di zivistana sêyemîn de min jî fêm kir ku belkî ez ê tu carî fêrî nîgarkêşiyê nebim." Di van demên serpêhatiya ciwantiyê de, Klee gelek wext li qehweyan derbas kir û bi jin û modelên hunermendan re têkiliyên wî hebû. Di sala 1900 de kurekî wî yê neqanûnî hebû ku çend hefte piştî zayînê mir.

Piştî ku bawernameya xwe ya Hunerên Bedew wergirt, Klee ji Cotmeha 1901 heta Gulan 1902 bi hevalê Hermann Haller re li Îtalyayê geriya. Wan serdana Roma, Firensa, Napolî û Peravên Amalfî kirin, li ser hunermendên mezin ên sedsalên borî lêkolîn kirin. Wî got, "Forum û Vatîkan bi min re axivîn. Humanîzm dixwaze min bifetisîne." Kafa wî gelen bi rengên Îtalyayê hat, lê bi xemgînî destnîşan kir, "ku di vî warî de li ser beşa rengan têkoşînek dirêj li pêşiya min e." Ji bo Klee, reng xweşbînî û esilzade di hunerê de, û hêviyek ji bo rehetiya xwezaya pessimîst temsîl dike ku wî di grotesk û sitranên xwe yên reş-spî de diyar dikir. Gava vegeriya Bernê, ew çend sal bi dêûbavên xwe re jiya, û carinan dersên hunerî digirt. Di sala 1905-an de, wî hin teknîkên ceribandinê pêşdixist, di nav de xêzkirina bi derziyê li ser cama reşkirî ya camê. Di encamê de pêncî û heft karên wî di nav wan de Portreya Bavê Min (1906) jî hebûn. Di salên 1903–05-an de wî çerxa yanzdeh xêzên 'zinc-plate' bi navê Inventions jî qedand ku tê de wî çend karakterên grotesk amade kiriye. Wî şîrove kir, "her çend ez ji etchên xwe tam memnûn im, ez nikarim bi vî rengî bidomînim. Ez ne pispor im." Klee hîn jî dema xwe bi muzîkê re derbas dikir, di orkestrayê de li kemanê dixist û kurtenivîsên li ser konser û şanoyê dinivîsî.