Çavkaniya Pira Dehderî bibîne

{{Agahîdanka giştî
| wêne               = 
| sernavê_wêne       = 
}}
[[Wêne:Pira deh deri.JPG|thumb|Ji hêlek din Pireya Dehderî û Deriyê Mêrdîn]]
[[Wêne:Pira Dehderî (Pira Belek) Amed 2 2009.JPG|thumb|Pira Dehderî (di sala 2009an de).]]
[[Wêne:Pira Dehderî (Pira Belek) Amed 2009.JPG|thumb|Ser Pira Dehderî.]]
[[Wêne:DiyarbakirOnGozluKopruGece.jpg|thumb|Pira Dehderî 2020]]
'''Pira Dehderî''' an jî '''Pira Belek''' navên pira kevn û dîrokî ya [[Amed]]ê ye ku li ser [[çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin. Ji bo deh çaviyên wê yên avê hene, jê re gotine Pira Dehderî. Pira Dehderî, li dervî bajêr, li aliyê başûr, ji [[Deriyê Mêrdînê]] 3 km ji bajêr dûr e. Dirêjahiya pirê 180 metre û firehiya wê jî 7-8 metre ye. Pire ji kevirên [[bazalt]] ên birî hatiye çêkirin. Bi kevirên sêgoşe li hev hatine siwarkirin. Di lengerên pirê de dîwarên taybetî hatine çêkirin. Pire du beş e. Beşa aliyê rojhilat û beşa aliyê rojava. Di nav van herdu beşan de stûneke bi taybetî heye û ev stûn herdu beşan bi hev girê dide. Ji bo şîpa avê bi hêz li aliyê rojavayê pirê dixe, dîwarê vî alî stûr û çaviyên wê firehtir hatine çêkirin. Gelek dîroknas û bi taybetî ji wan dîroknasan [[Carsten Niebuhr]] dinivîse ku pira Amedê bi qasî dîroka bajêr kevn e. Lêbelê ev pira Dehderî ya ku niha hîn jî heye ne ya yekem e; ev di dema dewleta kurd a [[merwanî|merwaniyan]] de hatiye çêkirin an jî hatiye tamîrkirin.

Dîroknas [[M. van Berchem]] û [[Albert Gabriel]] dinivîsin ku di serdema antîk de ev pir hebûye lê her cara ku hêzên ku dor li bajarê Amedê pêçane û xwestine bajar bigrin, pira hebûye xerab kirine.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} Piştre dema ku bi paş ve vekişiyane pir ji nû ve hatiye çekirin an jî hatiye tamîrkirin. Yanî di her şerê ser Amedê de, pira Amedê ji dijmin re bûye hedefa yekem. Wek tê zanîn di sala 974an de çaxa ku împeratorê bîzansî [[Yûhena I Tzîmîskes]] dor li Amedê pêçabû, pir hilweşandibû. Nivîsara ku di sala 1065an de li ser dîwarê pirê hatiye kolandin û heta îro jî hîn heye û destnîşan dike ku pir ji aliyê padîşahê Merwaniyan Nîzamuldewle ve hatiye çêkirin, weha ye:

[[Wêne:PiraDehderi.JPG|thumb|550px|center|{{Jêgirtin|Ji bo rehmet û xêra xwedê qezenc bike, emîrê me yê hêja, efendiyê me(?),  nîzama dîn, hêzdarê dewletê...  Îzetê îslamê (Xwedê emrê wî dirêj bike, serkeftina wî ezîz bike û jê re hîdayet bike)... ji bo çêkirinê emir daye, pere serf kiriye. Ev jî...  di bin berpirsiyariya qadî Ebdul Hesen Evdulvahîd de û ji aliyê westayê dîwaran Sacerê(?)* kurê Ubeyd ve di sala 457an** de hatiye çekirin.}} '''''''Nîşe''':</br>''(*) Hinek dinivîsin ku westayê pirê ne Sacarê Ubeyd e, Wusivê Ubeyd e.''</br>
''(**) 457 bi sala mîladî dike 1065.'']]

Belê, çemê Dîclê ji bo amediyan pîroz tê dîtin. Xelk bawer dike ku ava Dîcleyê raste rast diçe bihuştê . Xwedê û firîşteyên xwe li bihuştêne. Li ser bingeha ve baweriyê jin û keçên amedî êvara [[Cejna Qurbanê|cejna qurbanê]] li ser kaxez daxwaz û gilinameyên xwe dinivîsin û diçin ser pira Dehderî. Dest bi dueyan dikin û nameyên xwe yên amadekirî di pirê re davêjin jêr, name bi avê re diçin bihuştê. Nameyên ku bi ava re birê dikin, di demeke nêzîk de digihên destê Xwedê û daxwaz û dueyên wan qebûl bibin.

Wek di wêneyan de jî baş xuya dike, pira Dehderî ya dîrokî, bi salan e ku nehatiye tamîr kirin û her ku diçe ber bi xerabûn û hilweşandinê ve diçe. [[Kamyon]]ên mezin û giran û [[traktor]] bi barên xwe yên tijî ve, di ser re derbas dibin. Av jî binê lengerên wê dikole. Terk û tîş li kolon û lengeran ketine. Hinek kes bi [[krêder]] û [[dozer]]an axa derdora pirê dikolin û dibin. Hinek ciyên wê kirine ciyê qirş, qal û sergo. Heger bi lez û bez destwerdaneke neyê kirin heta çend sal paşê ev pira dîrokî dikare hilweşe û berhemeke meyê din jî ji navê wenda bibe. Pêwîst e ku şaredariya Amedê û dem û dezgehên navnetewî ku berhemên dîrokî diparêzin destê xwe sivik û lez bigrin û vê berhema hezar salan a dîrokî û bi taybetî ya kurdan biparêzin. Derdora pirê paqij bikin, rast bikin. Park û bexçeyan ava bikin û kulîlkan biçînin. Bala gel û turîstan bikşînin ser vê berhema dîrokî.

Pira Dehderî di salên 2008-2012an de hate restorekirin.

== Çavkanî ==
# Sevket Baysanoglu, Diyarbakir tarihi, cilt 1 sayfa 221
# http://www.diyarbekir.com
# http://sur.dicle.edu.tr/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051224152802/http://sur.dicle.edu.tr/ |date=2005-12-24 }}
# http://diyarbakir1.tripod.com
{{çavkanî}}

{{Bajarê Amedê}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|37|53|14|N|40|13|44|E|type:landmark|display=title}}

[[Kategorî:Amed]]
[[Kategorî:Cihên dîrokî]]
[[Kategorî:Çanda kurdî]]
[[Kategorî:Pir]]
[[Kategorî:Pirên Kurdistanê]]