Çavkaniya Rûm (kes) bibîne

{{Maneyên din|Rûm}}
{{Wergerîne|en}}
{{Bêçavkanî|tarîx=gulan 2024}}

[[Wêne:FayumCollection1.png|thumb]]
[[Wêne:1785 map of the Ottoman, Austrian and Russian Empires.jpg|thumb|Di destpêkê de "rûm" ji kesekî yewnanî yê [[Împeratoriya Romayê ya Rojhelat]] û dû re yê [[Împeratoriya Osmanî]] re gotine. Di vê nexşeyê de li Împeratoriya Osmanî navê Rûm tê dîtin (1785).]]
[[Wêne:Büyükada Rum Yetimhanesi (Old Greek Orphanage), Istanbul 06.jpg|thumb|Wêranên [[sêwîxane]]ya rûman a [[Büyükada]]yê ([[Stembol]], [[Tirkiye]])]][[Wêne:İstanbul 6889.jpg|thumb|Ji dêra ortodoks a [[Ayios Fokas]] a rûmên [[Ortaköy]]ê (Stembol, Tirkiye)]]'''Rûm''', '''ûrim''', '''orim''', ({{Bi-la|Romani}}, {{Bi-grc|Ῥωμαῖοι|Rōmaîoi}}, {{Bi-ar|الرُّوم|ar-Rūm}}) kesen [[Romaya Kevnare]] û [[Împeratoriya Romê]] bûn heya Serdema Navîn. Ji hingê ve, Rûm kesekî ku bi eslê xwe [[yewnanî]] ye û li welatên [[misilman]] dijî.<ref>Zana Farqînî (2004). Ferhenga kurdî-tirkî. Enstîtuya Kurdî ya Stembolê.</ref>

Şaristana romî li {{Girêdan|Latium|it|Latium|en|Latium}}, li [[Nîvgirava Îtalyayê]] li dora [[Roma]]yê û geliyê {{Girêdan|çemê Tiberisê|it|Tevere|en|Tiber}} dest pê kir. Ji Romayê, şaristaniya Rûmayî li Nîvgirava Îtalyayê, [[Deryaya Navîn]], [[rojavayê Ewropayê]] û [[Rojhilata Navîn]] belav bû. Çanda Romayî [[Helenîzm]] hembêz kir û dewletên yewnanî-axaftin ên Deryaya Navîn ya Rojhilat û Rojhilata Navîn xist bin kontrola xwe. Di dawiya [[serdema Helenîstîk]] de, [[Komara Romê]] tevahiya Deryaya Navîn kontrol kir. Rûmiyan [[Misira kevnare|Misirê]] bi xwe ve girêdidin û [[fîrewn]]ên dawîn ên yewnanî-axaftinê yên {{Girêdan|Xanedana Ptolemaîk|en|Ptolemaic dynasty}} radikin. Di bin serokatiya [[Augustus]] de, Komara Romê veguheriye [[Împeratoriya Romê]].

Rûmayî di sedsala 4-an {{Pz}} de bûne [[Xirîstiyan]]; împerator [[Konstantînê Mezin]] yekem împeratorê Xiristiyan ê Rûmayiyan bû. Konstantîn [[Konstantînopolîs]] ava kir. Împeratoriya Romê di sedsala 5-an de kontrola [[Împeratoriya Romê ya Rojava]] winda kir. Împeratoriya kontrola rojavayê Ewropayê û rojavayê Bakurê Afrîkayê, tevî Romayê bi xwe, winda kirin. Împerator [[Iustinianusê Mezin]] di sedsala 6-an de Romaya û Nîvgirava Îtalyayê, Afrîkaya Bakur û hin deverên [[Hispania]] ji nû ve vegirt. Di vê demê de, Rûmayî ji bo kontrolkirina Rojhilata Navîn bi [[Gelê Farsê|Farisî]] ([[Împeratoriya Eşkanî]] û [[Împeratoriya Sasanî]]) re ketine pêşbaziyê.

Di sedsala 7-an de – di serdema serweriya [[Herakleios]] de dest pê dike – [[Muhemmed]] û [[Xelîfeyên Raşidûn]] [[Filistîn (herêm)|Filistîn]], [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], û [[Misira kevnare|Misir]] dagir kirin. Dagirkirina [[misilman]]an kontrola Rûmayiyan li Rojhilata Navîn û rojhilatê Deryaya Navîn bi dawî kir. Di sedsala 8-an de, Rûmiyan di dawiyê de kontrola Romayê wenda kirin. Di vê serdemê de ([[Serdema Navîn]]) împeratoriya di nav hin dîroknasên nûjen de wekî "[[Împeratoriya Bîzansê]]" tê nas kirin. Di vê "Serdema Bîzansê ya Navîn" de, Rûmayiyan [[Anatolya]], [[Deryaya Egeyî]] û hin beşên [[Nîvgirava Balkan]]ê kontrol kirin. Zimanê resen ê Rûmiyan [[zimanê Latînî]] bû. Li rojhilatê Deryaya Navîn û Rojhilata Nêzîk, [[zimanê yewnanî]] zimanê herî hevpar ê gelê Romî bû. Di Serdema Navîn de, yewnanî zimanê dewleta Romî bû û zimanê ola dewletê bû: [[Dêra ortodoks]].

Di sedsala 13-an de, Împeratoriya bi [[Sefera Xaçperestan a çarem]] perçe bû. Di dema {{Girêdan|Împeratoriya Latînî|en|Latin Empire}} ya rojava de li [[Konstantînopolîs]], Rûmiyan çend dewletên nû ava kirin, di nav wan de [[Împeratoriya Trebzonê]] û {{Girêdan|Împeratoriya Iznikê|en|Nicene Empire}}. Rûmiyan di dawiyê de Konstantînopolîs, bi serokatiya {{Girêdan|Mixaêl VIII Palaiologos|en|Michael VIII Palaiologos}}, paşve kişandin. Di vê "Serdema Bîzansê ya Dereng" de, Rûmiyan herêmên li Anatolyayê, giravên di Deryaya Egeyî û hin deverên Nîvgirava Balkanê de kontrol kirin. Di sedsala 15-an de, Rûmayiyan tenê Konstantînopolîs û hin girav, û Trebzon kontrol kirin; [[Împeratoriya Osmanî]] hemû erdên dora Konstantînopolê xist bin kontrola xwe. Osmaniyan paytexta Rûmayê di sala 1453-an de dagir kirin. Ji wê hingê ve, yewnanî-axaftvan û Xirîstiyanên [[ortodoks]] ên li Împeratoriya Osmanî navê xwe yê Rûmî parastine. [[Tirkiye]] di salên 1920-an de piraniya yewnanî-axêvan derxist.

Îro di nava kurdan de navê "rom" û "romî" jî bi wateya "[[tirk]]" tê bikaranîn.

== Mijarên têkildar ==
* [[Romî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

<references group=""></references>
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Bîzans]]
[[Kategorî:Dîroka Tirkiyeyê]]
[[Kategorî:Împeratoriya Bîzansê]]