Çavkaniya Silêmanî (bajar) bibîne

{{Maneyên din|Silêmanî}}
{{Bi soranî|Silêmanî (soranî)}}
{{Agahîdank bajar
| nav                = Silêmanî
| navê_fermî         = 
| nexşeya_cihan      = #Başûrê Kurdistanê#Îraq
| koordînat          = {{Koord|35|33|0|N|45|26|0|E|display=inline, title}}
| welat              = [[Başûrê Kurdistanê]]
| dûgel              = [[Îraq]]
| parêzgeh           = [[Silêmanî (parêzgeh)|Silêmanî]]
| navçe              = [[Navenda Silêmaniyê (navçe)]]
| gelhe              = 1.041.489
| gelhe_sal          = [[2009]]
| rûerd              = 
| bilindayî          = 
| wêneSer            = Sulaymaniyah City Collage.png
| wêneSer_sernav     = Dîmenên ji Silêmaniyê
| malper             = 
}}
'''Silêmanî''' ({{bi-ckb|سلێمانی}}), bajareke rêveberiya [[Hikûmeta Herêma Kurdistanê]] ye ku yek ji bajarên mezin ên [[Başûrê Kurdistanê]] ye. Bajarê Silêmanî navenda parêzgeha Silêmaniyê ye. Silêmanî li aliyê bakurê rojhilat ve bi çiyayên Ezmer, Goyje û çiyayê Qeywan ve, li başûr Çiyayê Baranan û li aliyê rojava ve jî ji aliyê Girên Taşliceyê ve hatiye dorpêçkirin. Bajar xwedî avhewayeke nîv ziwa ye ku bi havînên germ û hişk û bi zivistanan jî avhewayeke şil û sar heye.

Bajarê Silêmanî di sala 1784am de ji aliyê mîrê kurd-osmanî Îbrahîm Paşa Baban ve hatiye damezrandin û navê bavê xwe Silêman Paşa li bajêr daniye.<ref name="CockrellAbdullah2018">{{Jêder-kovar |paşnav=Cockrell-Abdullah |pêşnav=Autumn |tarîx=2018 |sernav=There Is No Kurdish Art |url=https://www.jstor.org/stable/10.13169/jinte.2.2.0103 |kovar=The Journal of Intersectionality |cild=2 |hejmar=2 |rr=103–128 |doi=10.13169/jinte.2.2.0103 |issn=2515-2114 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://kurdistantribune.com/sulaimany-years-of-glory/ |sernav=Sulaimany: 227 years of glory {{!}} The Kurdistan Tribune |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-09 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2019-10-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191009015939/https://kurdistantribune.com/sulaimany-years-of-glory/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Silêmanî ji sala 1784an heya 1850an paytexta mîrektiya dîrokî ya Babanan bû.

== Dîrok ==
[[Wêne:Stela of Iddi-Sin, King of Simurrum. It dates back to the Old-Babylonian Period. From Qarachatan Village, Sulaymaniyah Governorate, Iraqi Kurdistan. The Sulaymaniyah Museum, Iraq.jpg|thumb|çep|Stela Îddî-Sîn, Qiralê Sîmurrumê ye ku dîroka wî vedigere Serdema Babîlê ya Kevin. Li Gundê Qereçatan, parêzgeha Silêmaniyê, [[Başûrê Kurdistanê]].Stel niha li [[Muzexaneya Silêmaniyê]] ye.]]
Herêma Silêmanî beriya damezrandina bajarê nûjen a di sala 1784an de bi navê Zamwa dihate naskirin. Paytexta mîrektîya Baban a Kurdan (1649–1850) berî avakirina Silêmanî herêmek bi navê “Qelaçiwalan” bû. Di dema desthilatdariya Babanan de di li herêma Qelaçiwalan di navbera Sefewî û Osmaniyan de şerên dijwar rû daye
ku Qelaçiwalan ji bo her du hevrikan dibûya qada şer.

Ji ber herêma Qelaçiwalan di girîngiya stratejîk de bû û di kûrahiya xaka sefewiyan de ye ev fikar hebû ku ger ku babanî piştgiriya leşkerî nede sefewiyan dê êrişî Qelaçiwalan were kirin û were dagirkirin. Divê serdemê de hem Siltan Mehmûdê Duyem û hem jî Nadir Şah hewl didan ku piştgiriya Mîrnişînên Kurd ên belavbûyî bi dest bixin.

Di sala 1783an de [[Îbrahîm Baban]] dibe mîrê mîrnişînê û dest bi avakirina bajarekî nû dike (Heman bajar demekê ji aliyê Siltan Silêman ve jî hatiye avakirin ku navê Silêmanî ji navê wî hatiye) ku ev bajêr bibe paytexta herêmê. Di sala 1784an de wî avakirina çend qesrên ji bo bazirganiyê bi navê qeyser û bazar ku wek serşok jî dihatin bikaranîn bi dawî kir û dest bi vexwendina gundewarên gundan û mîrnişînên derdorê kir ku biçin bajarê nû yê avakirî.

Di demeke nêzîk de Melkendî ku di destpêkê de dihat xwestin ku bibe bajar bi xwe, li şûna wê dibe ji yek ji taxên bajarê nû. Navê bajarê nû yê Slêmaniyê bi navê Silêman Baban ku yekemîn mîrê Babanan bû ku parêzgeha [[Şehrezûr]] bi dest xistibû. Silêman Baban di sala 1694an de li Erdelanê herêma kurdên cîran bidest dixe û hêzên wan têk dibe.

Di destpêka salên 1800î de penaberên ji [[Erdelan]] koçî Slêmaniyê dibin ku di nav wan de Mastura Erdalan, jinebîya [[Xosraw Xanî Erdelan]] ku mîrê mîrektiyê bû hebûn. Erdelan dîroka kurdan bi farisî nivîsand û di sala 1848an de dema koça dawî dike li Silêmanî hatiye veşartin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aljazeera.com/features/2016/11/21/sulaimania-saving-the-dream-city-of-a-kurdish-prince/ |sernav=Saving the dream city of a Kurdish prince |malper=Al Jazeera |roja-gihiştinê=2024-08-23 |ziman=en |paşnav=Goudsouzian |pêşnav=Tanya }}</ref>

Ji sala 1922 heta 1924an Silemanî paytexta [[Padîşahiya Kurdistanê]] bû ku dewletek demek kurt û nenaskirî ji hêla kurdên [[Başûrê Kurdistanê]] ve piştî hilweşîna Xanedana Osmanî hatibû ragihandin.

== Demografî ==
Di sala 1820an de ku 36 sal piştî damezrandina bajêr kesekî brîtanî bi navê Rech serdana bajêr kiriye û texmîn kiriye ku nifûsa bajêr ji deh hezarî zêdetir e ku tê de 2.144 malbat hene ku ji van malbatan 2.000 malbat misilman, 130 malbat cihû û 14 malbat mesîhî ne.

Li gorî [[Rojnameya Pêşkawtîn]] ku di sala 1920an de li Silêmaniyê dihat belavkirin, nifûsa bajêr derdora deh hezarî bû.

Serhildana Iraqê ya destpêka salên 1920an li dijî desthilatdariya Brîtanyayê ya desthilatdariya Mezopotamyayê bi serokatiya Şêx Mehmûd dibe sedema pêleke koçberiyê ya cihûyan ku ji Silêmaniyê destpê kiribû.<ref name="Zaken2007">{{Jêder-kitêb |sernav=Chapter Five. Sulaimaniya |paşnav=Zaken |pêşnav=M. |weşanger=Brill |tarîx=2007-01-01 |rr=107–112 |isbn=978-90-474-2212-9 |ziman=en |url=https://brill.com/display/book/9789047422129/Bej.9789004161900.i-376_008.xml }}</ref>

Li gor belgeyên hikûmeta iraqî heta sala 1947an hejmara rûniştvanên bajêr digihîje 23.475 kesan.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://www.citypopulation.de/en/iraq/cities/ |sernav=Iraq: Governorates, Major Cities & Urban Centers - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information |malper=www.citypopulation.de |roja-gihiştinê=2024-08-23 }}</ref> Di heman salê de tomara hebûna 300 malbatên cihûyan hebûn ku bi tevahî 1.517 kesan pêk dihatin hatiye belge kirin. Ji xeynî malbatek nêzîkî tevahiya civaka cihûyên bajêr di sala 1951-52an de koçî Îsraêlê dibin.<ref name="Zaken2007" />

Di sala 1998an de nifûsa bajêr 548.747 kes bûn ku di sala 2015an de bi texmînî gihîştiye 656.100 kesan.<ref name=":1" />

[[Zanîngeha Amerîkî ya Silêmanî]] hejmara rûniştvanên bajêr di sala 2016an de 800.000 kes texmîn kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://auis.edu.krd/ |sernav=Zanîngeha Amerîkî ya Silêmanî }}</ref>
== Avhewa ==
{{Panorama|Sulaymaniyah Panorama on September 2015.jpg|1500px|Panoramaya Silêmanî, Îlon, 2015.}}
Silêmanî yek bajarên li [[Başûrê Kurdistanê]] ye ku yek ji navendên sereke yên nifûsê li Başûrê Kurdistanê ye ku li gorî herêmî bi hênikiya havînê û bi barana di mehên de zivistanê de tê destnîşan kirin. Germahiya navîn ji 0 heta 39&nbsp;°C diguhere. Di mehên zivistanê de dibe ku rêjeyeke girîng berf bibare. Li bajêr berf her sal an du sal careke dibare.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.indianmuslims.info/news/2008/jan/11/iraq_under_cold_front_bringing_snow_and_below_zero_temperatures.html |sernav=Iraq under cold front bringing snow and below zero temperatures {{!}} Indian Muslims |malper=web.archive.org |tarîx=2013-09-28 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2013-09-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20130928003714/http://www.indianmuslims.info/news/2008/jan/11/iraq_under_cold_front_bringing_snow_and_below_zero_temperatures.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ninanews.com/english/News_Details.asp?ar95_VQ=ELDEDH |sernav=National Iraqi News Agency - NINA |malper=web.archive.org |tarîx=2014-02-26 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2014-02-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140226033031/http://www.ninanews.com/english/News_Details.asp?ar95_VQ=ELDEDH |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name=":2">{{Jêder-malper |url=http://basnews.com/en/news/2015/01/12/11-refugee-children-freeze-to-death-in-kurdistan-camps/ |sernav=BasNews |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-03 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2015-02-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150203003019/http://basnews.com/en/news/2015/01/12/11-refugee-children-freeze-to-death-in-kurdistan-camps/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref name=":2"/>

Pergala dabeşkirina avhewayê ya Köppen-Geiger, hewaya bajêr wekî avhewa germê havîna [[Deryaya Navîn]] (Csa) dabeş dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.climate-data.org/asia/iraq/sulaymaniyah/suleimaniyah-5078/ |sernav=Suleimaniyah climate: Weather Suleimaniyah & temperature by month |malper=en.climate-data.org |roja-gihiştinê=2024-08-23 }}</ref>
{{Avûhewa
| TABLO = 
| DIYAGRAM GERMAHÎ = 
| DIYAGRAM BARÎN   = 
| DIYAGRAM BARÎN BILINDÎ = 230
| ÇAVKANÎ = [http://en.climate-data.org/location/5078/ Statîstîkên avhewaya Silêmanî]
| Sernav = Germahî û barîna nîvekî ya mehane yê Silêmaniyê 
| Cîh = Hewlêr
<!-- nîveka Bilinditirîn Germahiya mehê bi °C -->
| bgRêb = 8.6
| bgReş = 10.7
| bgAda = 15.5
| bgAvr = 20.8
| bgGul = 27.3
| bgPûş = 34.3
| bgTîr = 38.5
| bgGel = 38.7
| bgRez = 33.7
| bgKew = 26.4
| bgSer = 16.5
| bgBer = 11.0
<!-- nîveka Nimztirîn Germahiya mehê bi °C -->
| ngRêb = 3.4
| ngReş = 5.3
| ngAda = 9.8
| ngAvr = 14.8
| ngGul = 20.8
| ngPûş = 27.3
| ngTîr = 31.4
| ngGel = 31.4
| ngRez = 26.5
| ngKew = 19.6
| ngSer = 10.4
| ngBer = 5.4
<!-- Germahiya Nîvekî ya mehê bi °C -->
| gnRêb = 1.5
| gnReş = 0.5
| gnAda = 3.1
| gnAvr = 7.4
| gnGul = 12.4
| gnPûş = 17.9
| gnTîr = 22.0
| gnGel = 22.0
| gnRez = 17.5
| gnKew = 12.3
| gnSer = 4.4
| gnBer = 0.3
<!-- Barîna Nîvekî ya mehê bi mm -->
| bnRêb = 136
| bnReş = 133
| bnAda = 122
| bnAvr = 91
| bnGul = 30
| bnPûş = 1
| bnTîr = 0
| bnGel = 0
| bnRez = 1
| bnKew = 40
| bnSer = 81
| bnBer = 112
<!-- nîveka hejmara Rojên bi Tavik a hemû mehan bi st/r -->
| rtRêb = 
| rtReş = 
| rtAda = 
| rtAvr = 
| rtGul = 
| rtPûş = 
| rtTîr = 
| rtGel = 
| rtRez = 
| rtKew = 
| rtSer = 
| rtBer = 
<!-- nîveka Germahiya Avê (okyanûs, gol, hwd.) ya mehê bi °C -->
| gaRêb = 
| gaReş = 
| gaAda = 
| gaAvr = 
| gaGul = 
| gaPûş = 
| gaTîr = 
| gaGel = 
| gaRez = 
| gaKew = 
| gaSer = 
| gaBer = 
<!-- nîveka Rojên bi Baran ji bo hemû mehan bi r -->
| rbRêb = 
| rbReş = 
| rbAda = 
| rbAvr = 
| rbGul = 
| rbPûş = 
| rbTîr = 
| rbGel = 
| rbRez = 
| rbKew = 
| rbSer = 
| rbBer = 
<!-- Hêwîtiya Nîvekî ya hemû mehan bi % -->
| hnRêb = 
| hnReş = 
| hnAda = 
| hnAvr = 
| hnGul = 
| hnPûş = 
| hnTîr = 
| hnGel = 
| hnRez = 
| hnKew = 
| hnSer = 
| hnBer = 
}}

== Perwerde ==
[[Zanîngeha Silêmaniyê]] di sala 1968an de bi dersên kurdî, erebî û ingilîzî hatiye vekirin. Li zanîngehê fakulteyên endezyariyê, çandinî, huner, zanist û fakulteya bijîşkî heye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.univsul.org/ |sernav=UnivSUL.org – Online Library For Leverage, Learning & Life |malper=web.archive.org |tarîx=2018-01-20 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2018-01-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180120134540/http://www.univsul.org/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Zanîngeha Silêmanî zanîngeha herî mezin ê [[Herêma Kurdistanê]] û [[Başûrê Kurdistanê]] ye. Zanîngeha duyemîn bajêr [[Zanîngeha Polîteknîkî ya Silêmaniyê]] ye ku di sala 2012an de hatiye damezrandin û perwerdehiya bi zimanê kurdî, ingilîzî û erebî dide.<ref>{{Jêder-malper |url=https://spu.edu.iq/en/ |sernav=Sulaimani Polytechnic University Home Page - Sulaimani Polytechnic University |tarîx=2022-07-04 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |ziman=en-US }}</ref>

Di sala 2007an de [[Zanîngeha Amerîkî ya Iraqê - Silêmanî]] (AUI-S) ku yek ji zanîngehên amerîkî yên li [[Rojhilata Navîn]] e pola xwe ya pêncemîn di sala 2016an de qedandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.auis.org/ |sernav=AUI-S |malper=web.archive.org |tarîx=2010-11-23 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2010-11-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20101123043137/http://www.auis.org/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Perwerdehiya li vê zanîngeha hunerên lîberal a taybet a ne-qezenc tenê bi zimanê inglîzî ye ku bernameyeke pejirandî ya Dewletên Yekbûyî bi zimanê inglîzî wekî zimaneke duyemîn (ESL) vedigire. Di heman demê de li bajêr gelek zanîngehên din ên taybet hene.
== Çand ==
Du rojnameyên serbixwe yên ''[[Hawlatî]]'' û ''[[Awêna]]'' ku demek weşanê xwe berdewam dikirin û du kovarên siyasî yên serbixwe ''[[Lvîn]]'' û ''[[Şok (kovar)|Şok]]'' li bajarê Silêmanî dihatin weşandin û dihatin belavkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.awene.com/Error?error=404 |sernav=Awane |malper=www.awene.com |roja-gihiştinê=2024-08-23 }}</ref> Ji sala 2016an vir ve li bajêr [[Festîvala Fîlman a Navneteweyî ya Silêmanî]] heye ku ji aliyê Koleja Hunerên Bedew a Zanîngeha Silêmaniyê ve tê organîzekirin.<ref name="CockrellAbdullah2018"/>

Silêmanî yekane bajarê Başûrê Kurdistanê ye ku bi berdewamî [[Roja Muzîkê ya Cîhanê]] an jî ''Fête de la Musique'' tê pîrozkirin. Di rêwîtiyek bajêr de rojnamevaneke ku ji BBC yê re dixebitî li ser çanda cihêreng a Silemanî nivîsî: "Çand ji bo gelê kurd pir girîng e nemaze li Silêmanî lê li rojava kêşeyeke xurt heye - nûjenbûn û xerîdarbûn - dibe ku ji aliyê televîzyonên satelîtê ve ku wan dest bi wan kiriye ji dema ku dest bi birêvebirina karûbarên xwe kirine ve tê meşandin...û li zanîngehê, xwendekar li dora kampusê digerin ku bi hev re diaxivin û ji bo azmûnên xwe hinek hûrguliyên deqeya paşîn dikin." Şer tenê çend hefteyan dersên zanîbgehê rawestîne. "Dibe ku jin ji mêran zêdetir in û ew kêfxweş in ku nêrînên xwe ji her kesê ku dipirsin re dibêjin."<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.kurdishglobe.net/displayArticle.jsp?id=FF7021ECCC54CC6FE0DD6F8DA9AB3C75 |sernav=KurdishGlobe- Kurdistan diary: Day Three |malper=web.archive.org |tarîx=2012-03-10 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |roja-arşîvê=2012-03-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120310064326/http://www.kurdishglobe.net/displayArticle.jsp?id=FF7021ECCC54CC6FE0DD6F8DA9AB3C75 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Silemanî bajarê helbestvanên wekî [[Nalî]], [[Mehwî]] û [[Pîremêrd|Pîramerd]] e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://ekurd.net/sulaimani-economic-collapse-2016-09-21 |sernav=Is the Paris of Iraq, Sulaimani city, on verge of economic collapse? |malper=Kurd Net - Ekurd.net Daily News |tarîx=2016-09-21 |roja-gihiştinê=2024-08-23 |ziman=en-US |paşnav=Staff |pêşnav=Editorial }}</ref>
== Veguhastin ==
[[Balafirgeha Navneteweyî ya Silêmaniyê]] ji bo bajêr xizmet dike. Ji Balefirgeha Silêmaniyê seferên rasterast ji bo bajarên wekê [[Stokholm|Stockholm]], [[London]], [[Emman]], [[Frankfurt]], [[Stembol]], [[Necefabad (navçe)|Necef]], [[Cide]], [[Munîh]], [[Düsseldorf|Dusseldorf]], [[Kîev]], [[Kopenhag]], [[Sofya]] [[Plovdîv]], [[Bratîslava]], [[Hamburg]], [[Manchester]], [[Malmö]], [[Antalya]], [[Tehran]] [[Qahîre|Qehîre]], [[Hamburg]], [[Delhî]], [[Sharjah]] û [[Eindhoven]]ê tê lidarxistin.

== Navdarên bajêr ==
* [[Elî Berdeşanî]]
* [[Evdirehman Begê Sahêbqiran]]
* [[Emîn Fewzî]]
* [[Mehwî]]
* [[Herîq]]
* [[Kurdî (Mistefa Beg)]]
* [[Zehawî]]
* [[Bêhûd]]
* [[Pîremêrd]]
== Dîmenên bajêr ==
<gallery>
Sulamani-kurdistan (3).jpg|Dîtinek ji çamê Dukan-Silêmaniyê.
Kurdishflagslemani.jpg|Allayê Kurdistanê di parka azadîyê de.
wêne:Sulaymaniyah1.jpg|Dîtinek ji mav bajarê Silêmaniyê.
View of Sulaymaniyah (Slemani) City in Winter - Snow 2015.JPG|Silêmanî di demsala zivistanê de.
Sarchnar Park, Slemani.jpg|Parka Sarçnarê.
Sulaymaniyah at Night.jpg|Dîtineke bi şevê ji bajêr.
</gallery>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Bajarên Başûrê Kurdistanê]]