Trawma

BANDORA TRAWMAYÊ LI SER LAŞ

Trawma, bandoreke kûr û zûr û demdirêj li ser derûn û laşê mirovan dike/dihêle. Di salên dawî de, lêkolînên zanistî nîşanî me didin ku trawma ne tenê di hişê mirov de, lê herwiha di laş de jî tê tomarkirin (van der Kolk, 2014). Ev têgihîştina nû rê li ber geşedana nêzîkatiyên nû yên dermankirin û çareserkirina trawmayê vekiriye. Yek ji van nêzîkatiyan, nêzîkatiya hestlibatî (sensorimotor approach) ye ku ji aliyê Dr. Pat Ogden ve hatiye pêşxistin (Ogden û hevkarên xwe, 2006).

Trawma di çarçoveya derûnnasiyê de weke rûdaneke giran a derûnî tê pênasekirin ku bandoreke neyînî li ser erkên venasînî-hişmendî (cognitive functions) û hestî (emotional) yên mirov dike (American Psychiatric Association, 2013). Li gorî Bessel van der Kolk (2014), trawma dikare weke "tiştê ku laş nikare ji bîr bike" were pênasekirin.

Cureyên sereke yên trawmayê ev in

a) Trawmaya Takekesî (Individual Trauma): Ev cure trawma ji rûdanên weke tecawiz, êrîşên fizîkî, qezayên giran an jî wendakirina kesên nêzîk çêdibe (Herman, 1992).

b) Trawmaya Civakî (Social Trauma): Ev trawma ji rûdanên ku civakeke mezin dixe bi bandora xwe, weke şer, koçberiya mecbûrî an jî felaketên xwezayî çêdibe (Somasundaram, 2014).

c) Trawmaya Nifşî (Generational Trauma): Ev cure trawma ji nifşekî derbasî nifşê din dibe û bi taybetî di civakên ku rastî zordarî û çewsandinê hatine de tê dîtin (Yehuda & Lehrner, 2018).

Bandora Trawmayê li ser Laş

Trawma bandoreke giring li ser pergala noronî ya navendî (central nervous system) dike. Lêkolînan destnîşan kiriye ku trawma dibe sedema veguherînên demdirêj di pergala stresê (stress system) de, bi taybetî di erka mehwera hîpotalamus-pituitary-adrenal (HPA axis) de (Yehuda û hevkarên xwe, 2015). Ev guherîn dikarin bibin sedema pirsgirêkên demdirêj ên weke Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê – NSPT (post-traumatic stress disorder – PTSD) (McFarlane, 2010).

Laş bi rêya çend mekanîzmayan bersivê dide trawmayê:

a) Aktîvasyona Pergala "Şer-an-Rev" (Fight-or-Flight System): Di rewşa trawmayê de, pergala sempatîk a laş çalak dibe ku dibe sedema zêdebûna lêdana dil, xwêdana zêde û amadekirina masûlkeyan ji bo tevgerê (Cannon, 1932).

b) Guherînên Fîzyolojîk di Pergala Endokrîn de: Trawma dibe sedema guherînên demdirêj di derxistina hormonên stresê, bi taybetî kortîzol (cortisol) (Yehuda, 2009).

c) Guhertinên di Pergala Beravanî/Îmûnî de: Lêkolînan destnîşan kiriye ku trawma dikare bibe sedema lawazkirina pergala berevaniyê (immune system) û zêdekirina meyla ji bo nexweşiyên domdar (Segerstrom & Miller, 2004).

Destnîşaneyên laş yên trawmayê dikarin ev bin:

a) Westanbûna Domdar (Chronic Fatigue): Gelek kesên ku trawma jiyane, westanbûneke berdewam û kûr tecrûbe dikin (Afari & Buchwald, 2003).

b) Êşa Laş ya Berdewam (Persistent Physical Pain): Trawma dikare bibe sedema êşên laş yên demdirêj, bi taybetî di beşên serî, pişt û zik de (Asmundson û hevkarên xwe, 2002).

c) Pirsgirêkên Xewê (Sleep Disturbances): Pirsgirêkên xewê, weke xewnên xirab û zehmetiya di xewçûnê de, di nav kesên ku trawma jiyane de pir belav in (Krakow û hevkarên xwe, 2001).

Teoriya Polyvagal û Têkiliya wê bi Trawmayê re

Bîrdoziya Polîvagal (Polyvagal Theory) ya Stephen Porges (2011) têkiliyeke giring di navbera trawma û erkên otonomîk (autonomic functions) ên laş de datîne. Li gorî vê teoriyê, pergala noronî ya parasempatîk (parasympathetic nervous system) sê cure bersivê dide metirsiyê:

a) Pergala Têkiliyê (Social Engagement System): Di rewşên asayî de çalak e û alîkariya danûstandina civakî dike.

b) Pergala Şer-an-Rev (Fight-or-Flight System): Di rewşên metirsîdar de çalak dibe. Ev pergal laş ji bo têkoşîn an jî revê amade dike..

c) Pergala Tebatbûnê (Immobilization System): Di rewşên metirsiyên mezin de çalak dibe û dibe sedema "cemidîn/westan" an "xwe mirandinê". Ev bersiv dikare di rewşên trawmatîk ên giran de were dîtin.

Porges pêşniyar dike ku pirsgirêkên derûnî yên piştî trawmayê ji ber aktîvasyona berdewam a van pergalan çêdibin.

Nêzîkatiya Hestlibatî di Dermankirin û Çareserkirina Trawmayê de

Nêzîkatiya hestlibatî (sensorimotor approach) di psîkoterapiyê de balê dikişîne ser têkiliya di navbera hişmendî, hest û laş de. Ev nêzîkatî ji aliyê Pat Ogden ve hatiye pêşxistin û li ser bingeha têgihîştinên nû yên derbarê bandora trawmayê li ser laş hatiye avakirin (Ogden û hevkarên xwe, 2006).

Prensîbên bingehîn ên vê nêzîkatiyê ev in:

a) Hişmendiya Laş (Body Awareness): Pêşxistina hişmendiya li ser hestên laş û tevgerên xweber/otomatîk (Ogden & Fisher, 2015).

b) Têkilîdanîna di navbera Hest û Tevgerên Laş de: Fêmkirina çawa hest û bîranînên trawmatîk di laş de tên destnîşandan (Ogden û hevkarên xwe, 2006).

c) Bikaranîna Teknîkên Laş ji bo Çareserkirina Trawmayê: Bikaranîna tevger, hilmkişandin û hişmendiya laş ji bo çareserkirina encamên trawmayê (Ogden & Fisher, 2015).

Teknîkên sereke yên bikaranînê di vê nêzîkatiyê de ev in:

a) Hilmkişandina Hişmend (Mindful Breathing): Bikaranîna teknîkên hilmkişandinê ji bo zêdekirina hişmendiya laş û kêmkirina stresê (Brown & Gerbarg, 2012).

b) Rihetkirina Laş ya Pêşketî (Progressive Muscle Relaxation): Teknîkeke ku tê de mirov bi rêkûpêk hemû komên masûlkeyên xwe nerm dike û dişidîne (Jacobson, 1938).

c) Tevgerên Laş yên bi Armanc (Purposeful Physical Movements): Bikaranîna tevgerên laş yên bi armanc ji bo derbirîna hestan û çareserkirina bîranînên trawmatîk (Ogden û hevkarên xwe, 2006).

Lêkolînên Empirîk li ser Bandora Nêzîkatiya Hestlibatî

Lêkolînên klinîkî nîşanî me didin ku nêzîkatiya hestlibatî di çareserkirina gelek cureyên trawmayê de bibandor e:

a) Lêkolîna Langmuir û hevkarên xwe (2012) nîşanî me da ku bikaranîna nêzîkatiya hestlibatî di dermankirin û çareserkirina NSPTê de encamên erênî dide.

b) Di lêkolîneke din de, Brom û hevkarên xwe (2017) dîtin ku nêzîkatiya hestlibatî di kêmkirina destnîşaneyên NSPT û depresyonê de bibandor e.

c) Fisher (2019) di lêkolîna xwe de dît ku nêzîkatiya hestlibatî di çareserkirina trawmayên zaroktiyê de encamên erênî dide.

Di berawirdkirina bi rêbazên klasîk ên dermankirina trawmayê re, nêzîkatiya hestlibatî di hin waran de serkeftî xuya dike:

a) Di berawirdkirina bi Terapiya Reftarî Venasînî – TRV (Cognitive Behavioral Therapy – CBT) re, nêzîkatiya hestlibatî bi taybetî di kêmkirina destnîşaneyên laş yên trawmayê de serkeftî ye (van der Kolk û hevkarên xwe, 2014).

b) Lêkolîna Corrigan & Hull (2015) nîşanî me da ku nêzîkatiya hestlibatî di hinek rewşan de ji Nehestiyarî û Veşiyaniya bi Tevgera Çavan – NVTÇ (Eye Movement Desensitization and Reprocessing – EMDR) bibandortir e, bi taybetî di çareserkirina bîranînên trawmatîk ên ku bi laş ve girêdayî ne.

Bikaranîna Nêzîkatiya Hestlibatî di Pratîka Klînîkî de

Nêzîkatiya hestlibatî di pratîka klînîkî de bi çend qonaxan tê meşandin:

a) Danasîna Destpêkê û Avakirina Ewlehiyê: Di vê qonaxê de, terapîst hewl dide ku pêwendiyeke ewle bi nexweş re ava bike.

b) Pêşxistina Hişmendiya Laş: Nexweş tê fêrkirin ku çawa bala xwe bide ser hestên xwe yên laş.

c) Şopandina Bersivên Laş: Terapîst û nexweş bi hev re li bersivên laş yên ku di dema bîranîna trawmayê de derdikevin holê, dinêrin.

d) Mudaxeleyên Laş: Li gorî bersivên laş yên ku tên dîtin, terapîst dibe ku hin mudaxeleyên laş pêşniyar bike.

e) Entegrasyona Serpêhatiyên Nû: Nexweş tê teşwîqkirin ku serpêhatiyên nû yên ku di dema terapiyê de jiyaye, di jiyana xwe ya rojane de bikar bîne.

Bandora Trawmayê li ser Geşedana Zarokan

Trawma dikare bandoreke mezin li ser geşedana zarokan bike. Ev bandor dikare di gelek waran de xwe destnîşan bide:

a) Geşedana Venasînî (Cognitive Development): Zarokên ku trawma jiyane dikarin di warê bîr, baldarî û çareserkirina pirsgirêkan de zehmetiyan bikişînin. Ev dikare bandorê li ser serkeftina wan a dibistanê bike.

b) Geşedana Hestî (Emotional Development): Trawma dikare bibe sedema zehmetiyên di nasîn û rêvebirina hestan de. Ev zarok dikarin di pêşxistina hevdilî û danûstandina civakî de jî zehmetiyan bikişînin.

c) Geşedana Civakî (Social Development): Zarokên trawmatîze bûyî dikarin di avakirina têkiliyan û baweriya bi kesên din de zehmetiyan bikişînin. Ev dikare bibe sedema îzolasyona civakî.

d) Geşedana Fîzîkî (Physical Development): Trawma dikare bandorê li ser geşedana laş ya zarokan jî bike. Hin lêkolîn nîşanî me didin ku trawma dikare bibe sedema guherînên di pergala îmûnî û geşedana mejî de.

Rola Çandê di Tecrûbekirina Trawmayê de

Çand roleke giring di çawa mirov trawmayê tecrûbe dikin û bersivê didinê de dilîze:

a) Wateyên Çandî yên Trawmayê: Her çand dikare wateyên cuda bide rûdanên trawmatîk. Ev dikare bandorê li ser çawa mirov trawmayê fêm dikin û bersivê didinê bike.

b) Rêbazên Serederîkirinê yên Çandî: Her çand dikare rêbazên cuda yên serederîkirina bi trawmayê re pêşkêş bike. Hin çand dibe ku bikaranîna alîkariya profesyonel teşwîq bikin, lê yên din dibe ku rêbazên kevneşopî yên başbûnê hilbijêrin.

c) Deqkirin û Trawma: Di hin çandan de, trawma û nexweşiyên derûnî dikarin bibin sedema deqkirinê. Ev dikare bibe asteng li pêşiya kesên ku hewceyî alîkariyê ne.

Geşedanên Nû di Warê Nêzîkatiya Hestlibatî de

Lêkolînên nû hewl didin ku têkiliya di navbera nêzîkatiya hestlibatî û norozindewerî de zelaltir bikin:

a) Bandora li ser Amîgdala: Lêkolînan destnîşan kiriye ku teknîkên hestlibatî dikarin bandorê li ser çalakiya amîgdala bikin (LeDoux, 2015).

b) Guherînên di Korteksa Prefrontal de: Bikaranîna teknîkên hestlibatî dibe sedema zêdebûna çalakiyê di Korteksa prefrontal de (Siegel, 2012).

c) Bandora li ser Pergala Parasempatîk: Teknîkên hestlibatî dikarin pergala parasempatîk çalak bikin (Porges, 2011).

Herwiha, lêkolerên nû hewl didin ku nêzîkatiya hestlibatî bi terapiyên din re têkiliyê deynin, weke EMDR, Hişmendî û Terapiya Reftarî-Venasînî.

Nêzîkatiya hestlibatî perspektîfeke nû û giring di warê dermankirina trawmayê de pêşkêş dike. Ev nêzîkatî balê dikişîne ser giringiya têkiliya di navbera hişmendî, hest û laş de di pêvajoya dermankirin û çareserkirinê de. Lêkolînên empirîk bibandoriya vê nêzîkatiyê di gelek rewşan de piştrast dikin.

Ji bo pêşerojê, pêwîst e ku lêkolînên demdirêj werin kirin da ku bandora demdirêj a vê nêzîkatiyê were nirxandin. Herwiha, pêşxistina protokolên standart û perwerdehiya pisporên tendirustiya derûnî di vî warî de giring e. Di dawiyê de, lêkolînên li ser bandora vê nêzîkatiyê di çandên cuda de dikarin perspektîfên nû pêşkêş bikin.

Trawma û Civak

Bandora trawmayê ne tenê li ser takekesan e, lê dikare bandorê li ser civakê jî bike:

a) Trawmaya Hevpar: Rûdanên weke şer, ter û felaketên xwezayî dikarin bibin sedema trawmaya hevpar. Ev dikare bibe sedema guherînên di nasnameya civakî û hevgirtina civakî de.

b) Trawma û Polîtîka: Trawmaya civakî dikare bandorê li ser pêvajoyên siyasî û biryardayîna civakî bike. Ev dikare bibe sedema guherînên di siyasetên civakî û nav-neteweyî de.

c) Trawma û Perwerdehî: Fêmkirina trawmayê di warê perwerdehiyê de giring e. Mamoste û rêveberên dibistanan hewce ne ku ji bandora trawmayê li ser fêrbûn û geşedana zarokan haydar bin.

Geşedanên Nû di Warê Lêkolîna Trawmayê de

Di salên dawî de, gelek geşedanên giring di warê lêkolîna trawmayê de çêbûne:

a) Lêkolînên Norozindewerî (Neurobiology): Lêkolînên nû nîşanî didin ka çawa trawma dikare bibe sedema guherînên di struktur û erka mejî de. Ev têgihîştin dikare bibe alîkar di pêşxistina dermankirinên nû de.

b) Epigenetîk û Trawma: Lêkolîn nîşanî me didin ku trawma dikare bibe sedema guherînên epîgenetîk ku dikarin ji nifşekî derbasî yê din bibin. Ev têgihîştin perspektîfên nû li ser veguhestina trawmayê ya di nav nifşan de pêşkêş dike.

c) Teknolojiyên Nû di Dermankirinê de: Bikaranîna teknolojiyên weke Rastiya Aşopî (Virtual Reality - VR) di dermankirina NSPTê de tê lêkolînkirin. Ev teknolojî dikarin derfetên nû ji bo duçarkirina kontrolkirî û ewle pêşkêş bikin.

Rola Piştevaniya Civakî di Çareserkirina Trawmayê de

Piştevaniya civakî (social support) roleke giring di çareserkirina trawmayê de dilîze:

a) Hesta Ewlehiyê: Hebûna toreke civakî ya xurt dikare hesta ewlehiyê û aramiyê bide kesên ku trawma jiyane.

b) Alîkariya Pratîkî: Endamên malbatê û heval dikarin di warê karên rojane de alîkariyê bidin ku ev yek dikare stresa kesê trawmatîze bûyî kêm bike.

c) Vegotina Çîrokê: Derfeta vegotina serpêhatiya trawmatîk ji kesên pêbawer re dikare bibe alîkar di pêvajoya başbûnê de.

d) Normalîzekirin: Têkiliya bi kesên din re yên ku serpêhatiyên wekhev jiyane dikare bibe alîkar di kêmkirina hestên îzolasyonê de.

Trawma û Nûşiyan (Resilience)

Her kes bi heman awayî nakevin bin bandora trawmayê. Nûşiyan hêmana sereke ye ku diyar dike ka mirov çawa bersivê dide trawmayê:

a) Taybetmendiyên Kesayetî: Hinek taybetmendiyên kesayetî, weke xwebawerî û hêza adaptasyonê, dikarin bibin alîkar di pêşxistina xweseriyê de.

b) Serpêhatiyên Berê: Kesên ku di jiyana xwe de bi serkeftî bi zehmetiyên din re mijûl bûne, dibe ku di serederîkirina bi trawmayê re jî xurttir bin.

c) Çavkaniyên Derxweyî: Hebûna piştevaniya civakî, derfetên aborî û gihîştina xizmetên tendirustiya derûnî dikarin bibin alîkar di pêşxistina xweseriyê de.

d) Stratejiyên Serederîkirinê: Bikaranîna stratejiyên serederîkirinê yên erênî, weke çareserkirina pirsgirêkan û daxwaza alîkariyê, dikare xweseriyê zêde bike.

Trawma û Geşedana Piştî Trawmatîkbûnê (Post-Traumatic Growth)

Digel bandorên neyînî, hin kes dikarin geşedana erênî jî piştî trawmayê tecrûbe bikin, ku ev weke Geşedana Piştî Trawmatîk (Post-Traumatic Growth) tê zanîn:

a) Nirxandina Jiyanê: Gelek kes piştî trawmayê nirxa jiyanê çêtir fêm dikin û pêwendiyên xwe yên civakî xurttir dikin.

b) Hêza Kesayetî: Hin kes hîs dikin ku ew ji serpêhatiya trawmatîk xurttir derketine û baweriya wan bi xwe zêdetir bûye.

c) Derfetên Nû: Trawma dikare bibe sedema ku mirov li jiyana xwe ji nû ve binêre û derfetên nû bibîne.

d) Geşedana Giyanî: Hin kes piştî trawmayê geşedana ruhî-derûnî û kûrkirina têgihîştina xwe ya li ser jiyanê tecrûbe dikin.

Trawma û Teknolojiyên Nû

Geşedanên teknolojîk derfetên nû ji bo têgihîştin û dermankirina trawmayê pêşkêş dikin:

a) Apên Mobîl: Apên taybet ên ji bo serederîkirina bi NSPTê û pirsgirêkên din ên girêdayî trawmayê re hatine pêşxistin.

b) Terapiya Online: Platformên terapiya online derfetê didin kesên ku nikarin bigihîjin xizmetên rû bi rû.

c) Bikaranîna Dîjîtal di Lêkolînê de: Amûrên dîjîtal ên şopandina destnîşaneyan dibin alîkar di berhevkirina daneyan de ji bo lêkolînên li ser trawmayê.

d) Simûlasyonên Rastiya Aşopî (Virtual Reality): RA tê bikaranîn ji bo afirandina derdorên kontrolkirî ji bo terapiya duçarkirinê (exposure therapy).

Etîka di Lêkolîn û Dermankirina Trawmayê de

Di warê lêkolîn û dermankirina trawmayê de, mijarên etîkî gelek giring in:

a) Parastina Beşdaran: Di lêkolînên li ser trawmayê de, divê hemû tedbîr werin girtin da ku beşdar ji nû ve trawmatîze nebin.

b) Rizamendiya Agahdar: Divê beşdar bi tevahî ji armanca lêkolînê û dermankirinê haydar bin û bi azadî rizamendiya xwe bidin.

c) Veşartina Agahiyan: Parastina nepenîtiya kesên ku trawma jiyane gelekî giring e, nemaze di rewşên weke trawmaya zayendî de.

d) Berpirsiyariya Civakî: Lêkolîner û dermanker berpirsiyar in ku encamên xebatên xwe bi awayekî berpirsiyar û bi hestiyarî parve bikin.

Trawma û Nasnameya Çandî

Trawma dikare bandoreke kûr li ser nasnameya çandî ya takekesan û koman bike:

a) Windakirina Çandê: Di rewşên weke koçberiya mecbûrî de, mirov dikarin hest bikin ku ew têkiliya xwe bi çanda xwe re winda dikin ku ev yek dikare bibe sedema trawmaya çandî.

b) Guherîna Nirxan: Trawmayên mezin dikarin bibin sedema guherîna nirxên bingehîn ên civakekê ku ev yek dikare bandorê li ser nasnameya hevpar bike.

c) Nifşên Nû: Bandora trawmayê dikare di nav nifşan de derbas bibe û nasnameya çandî ya nifşên nû jî reng bide.

d) Hêza Çandî: Di heman demê de, nasname û kevneşopiyên çandî dikarin bibin çavkaniyên xurt ên xweseriyê di pêvajoya serederîkirina bi trawmayê re.

Trawma û Zayend

Zayend hêmaneke giring e di tecrûbekirina trawmayê û bersivdayîna wê de:

a) Cureyên Cuda yên Trawmayê: Jin û mêr dikarin rastî cureyên cuda yên trawmayê werin. Mînak, jin zêdetir rastî trawmaya zayendî tên, lê mêr zêdetir rastî trawmaya şer tên.

b) Rêbazên Serederîkirinê: Jin û mêr dikarin rêbazên cuda yên serederîkirinê bi kar bînin. Mînak, jin dibe ku zêdetir alîkariyê bixwazin, lê mêr dibe ku hewl bidin ku bi serê xwe serederî bikin.

c) Bandora Civakî: Normên civakî yên girêdayî zayendê dikarin bandorê li ser çawa mirov trawmayê tecrûbe dikin û bersivê didinê bikin.

d) Gihîştina Xizmetan: Di hin civakan de, jin û mêr dikarin astengiyên cuda di gihîştina xizmetên tendirustiya derûnî de bibînin.

Trawma û Mafên Mirovan

Têkiliya di navbera trawma û mafên mirovan de giring e û du alî ye:

a) Binpêkirina Mafên Mirovan weke Çavkaniya Trawmayê: Gelek caran, trawmayên mezin encama binpêkirina mafên mirovan in, weke îşkence, komkujî an koçberiya mecbûrî.

b) Trawma weke Asteng li Pêşiya Mafên Mirovan: Kesên ku trawma jiyane dikarin di bikaranîna mafên xwe yên bingehîn de zehmetiyê bikişînin, weke mafê perwerdehiyê an beşdarbûna di jiyana civakî de.

c) Parastina Mafên Mirovan weke Rêbaza Pêşîlêgirtina Trawmayê: Xebatên ji bo parastina mafên mirovan dikarin bibin alîkar di kêmkirina rûdanên trawmatîk de.

d) Nêzîkatiya Li ser Bingeha Mafan di Dermankirina Trawmayê de: Bikaranîna nêzîkatiyeke li ser bingeha mafan di dermankirina trawmayê de dikare bibe alîkar di vegerandina hêz û rûmetê ji bo kesên ku trawma jiyane.

Rola Hunerê di Dermankirina Trawmayê de

Huner dikare bibe amrazeke bibandor be di dermankirina trawmayê de:

a) Derbasbûna ji Gotinê: Huner derfetê dide mirov ku serpêhatiyên xwe yên ku bi gotinê zehmet in bînin ziman, derbibirînin.

b) Terapiya bi Rêya Hunerê: Terapiya bi rêya hunerê, weke wênesazî, mûzîk an dîlan, dikare bibe alîkar di derbirîna hest û bîranînên trawmatîk de.

c) Çîroksaziya bi Rêya Hunerê: Bikaranîna hunerê ji bo vegotina çîroka xwe dikare bibe alîkar di dayîna wate û kontrolê li ser serpêhatiya trawmatîk.

d) Xweîfadekirina Hevpar: Projeyên hunerî yên civakî dikarin bibin alîkar di çareserkirina trawmayên hevpar de û hevgirtina civakî xurt bikin.

Trawma û Perwerdehî

Têgihîştina trawmayê di warê perwerdehiyê de gelekî giring e:

a) Dibistanên Hişyar li ser Trawmayê: Pêwîst e ku dibistan ji bandora trawmayê li ser fêrbûn û geşedana zarokan haydar bin û stratejiyên guncan pêş bixin.

b) Perwerdehiya Mamosteyan: Divê mamoste di warê nasîn û serederîkirina bi zarokên trawmatîze bûyî de werin perwerde kirin.

c) Bernamesaziya Hişyar li ser Trawmayê: Pêwîst e ku bernameya perwerdehiyê bi awayekî were amadekirin ku hewcehiyên zarokên ku trawma jiyane jî li ber çavan bigire.

d) Dibistan weke Cihê Ewle: Dibistan dikarin bibin cihên ewle ji bo zarokên ku di malê de rastî trawmayê tên, û dikarin xizmetên piştgiriyê pêşkêş bikin.

Encam

Trawma mijarek aloz û piralî ye ku bandorê li ser hemû aliyên jiyana takekesî û civakî dike. Têgihîştina me ya li ser trawmayê her ku diçe kûrtir dibe, û ev yek derfetên nû ji bo dermankirin û serederîkirinê pêşkêş dike.

Nêzîkatiyên nû yên weke nêzîkatiya hestlibatî, giringiya têkiliya di navbera laş û derûn de di dermankirina trawmayê de nîşanî me didin. Di heman demê de, giringiya hêmanan weke piştevaniya civakî û nûşiyan di pêvajoya başbûnê de tê fêmkirin.

Lêkolînên pêşerojê dê bêguman perspektîfên nû li ser trawmayê pêşkêş bikin û rêbazên nû yên dermankirinê pêş bixin. Lêbelê, divê em her dem hay ji aliyê mirovî yê trawmayê hebin û bi hestiyarî û hurmetî nêzî kesên ku trawma jiyane bibin.

Di dawiyê de, armanca sereke divê ew be ku em civakek ava bikin ku tê de trawma kêmtir çêdibe û dema ku çêbû jî, pergalên me yên piştgirî û dermankirinê amade bin ku alîkariya kesên mexdur bikin. Ev yek dê bibe gavek giring ber bi civakek tendirusttir û bextewar be.

Termên Sereke

·        Trawma (Trauma): Rûdaneke giran a derûnî ku bandoreke neyînî li ser erkên hişmendî û hestî yên mirov dike.

·        Nêzîkatiya Hestlibatî (Sensorimotor Approach): Rêbazeke psîkoterapiyê ku balê dikişîne ser têkiliya di navbera hişmendî, hest û laş de.

·        Pergala Noroniya Navendî (Central Nervous System): Beşa sereke ya pergala noronî ku ji mejî û cord spinal pêk tê.

·        Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê – NSPT (Post-Traumatic Stress Disorder, PTSD): Rewşeke derûnî ku piştî trawmayeke giran çêdibe û bi destnîşaneyên weke bîranînên bêîrade û anksiyeteyê tê nasîn.

·        Pergala "Şer-an-Rev"ê (Fight-or-Flight System): Bersiva fîzyolojîk a laş li hember metirsiyê ku mirov ji bo şer an revê amade dike.

·        Pergala Endokrîn (Endocrine System): Pergala ku ji gudeyên ku hormonan berhem tînin pêk tê.

·        Pergala Îmûnî (Immune System): Pergala ku laş ji nexweşî û enfeksiyonan diparêze.

·        Teoriya Polîvagal (Polyvagal Theory): Teoriyeke ku ji aliyê Stephen Porges ve hatiye pêşxistin û têkiliya di navbera pergala otonomîk û tevgera civakî rave dike.

·        Pergala Parasempatîk (Parasympathetic System): Beşek ji pergala otonomîk ku laş di rewşên normal de kontrol dike û dibe sedema rihetbûnê.

·        Hişmendiya Laş (Body Awareness): Hişyarbûna li ser hest û tevgerên laş.

·        Hilmkişandina Hişmend (Mindful Breathing): Teknîka ku bala mirov dikişîne ser pêvajoya hilmkişandinê.

·        Rihetkirina Laş ya Pêşketî (Progressive Muscle Relaxation): Teknîka ku tê de mirov bi rêkûpêk hemû komên masûlkeyên xwe nerm dike û dişidîne.

·        Terapiya Reftarî Venasînî – TRV (Cognitive Behavioral Therapy – CBT): Cureyekî psîkoterapiyê ku li ser guherandina ramanên neyînî û tevgerên pirsgirêkdar disekine.

·        Nehestiyarî û Veşiyaniya bi Tevgera Çavan – NVTÇ (Eye Movement Desensitization and Reprocessing – EMDR): Rêbazeke psîkoterapiyê ku ji bo çareserkirina bîranînên trawmatîk tevgerên çavan bikar tîne.

·        Amîgdala (Amygdala): Beşek ji mejî ku di kontrolkirina hestan de, bi taybetî tirs, roleke giring dilîze.

·        Prefrontal Korteks (Cortex Prefrontal): Beşa pêşîn a mejî ku ji bo biryardayîn û kontrolkirina tevgeran giring e.

·        Hişmendî (Mindfulness): Hişmendiya li ser kêliya niha û qebûlkirina wê bêyî daraz.

·        Norozindewerî (Neurobiology): Lêkolîna struktur, erk û geşedana pergala noronî.

Çavkanî

Afari, N., & Buchwald, D. (2003). Chronic fatigue syndrome: a review. American Journal of Psychiatry, 160(2), 221-236.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.

Asmundson, G. J., Coons, M. J., Taylor, S., & Katz, J. (2002). PTSD and the experience of pain: research and clinical implications of shared vulnerability and mutual maintenance models. The Canadian Journal of Psychiatry, 47(10), 930-937.

Brom, D., Stokar, Y., Lawi, C., Nuriel‐Porat, V., Ziv, Y., Lerner, K., & Ross, G. (2017). Somatic experiencing for post

LeDoux, J. E. (2015). Anxious: Using the brain to understand and treat fear and anxiety. Penguin.

Siegel, D. J. (2012). The developing mind: How relationships and the brain interact to shape who we are. Guilford Press.

Shapiro, S. L., & Carlson, L. E. (2009). The art and science of mindfulness: Integrating mindfulness into psychology and the helping professions. American Psychological Association.

Fisher, J. (2019). Sensorimotor psychotherapy in the treatment of trauma. Practice Innovations, 4(3), 156–165.

https://brahimaluci.blogspot.com/2024/11/bandora-trawmaye-li-ser-las.html