Çavkaniya Wêjeya kurdî bibîne

{{Kurd}}
'''Wêjeya kurdî'''<ref name=":16">[[Feqî Huseyîn Sagniç|Feqi Huseyn Sagniç]], ''Dîroka Wêjeya Kurdî'', [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]], 2014 - 704 rûpel.</ref><ref>Sedîq Sefîzade Borekeyî, ''Mêjûy Wêjeyî Kurdî'', 1302 rûpel.</ref> an jî '''edebiyata kurdî'''<ref name=":13">[[Qanatê Kurdo|Prof. Qanatê Kurdo]], ''[[Tarîxa edebiyata kurdî (pirtûk)|Tarîxa Edebiyata Kurdî]]'', Weş. Lîs, 440 rûpel.</ref><ref>Mehmet Uzun, ''Destpêka Edebiyata Kurdî'', Ithaki Yay., 88 rûpel.</ref> ew [[wêje]] ye ku bi [[zarava]]yên [[goranî|hewramî]], [[zazakî]], [[kurmancî]] û [[soranî]] hatiye berhemandin. Di kurdî de du beşên bingehîn a wêjeya kurdî ên bi navê [[Wêjeya devkî|devkî]] û nivîskî hene. Wêjeya devkî berî nivîsê derketiye, hîn jî berdewam e û di navenda wê de [[helbest]] heye.<ref name=":0" /> [[Çîrokên Gelerî|Çîrok]], [[stran]], [[Destan (wêje)|destan]] û hwd. hemû bi devkî ji nifşekî derbasî nifşê din dibûn. Wêjeya nivîskî jî li ser vê wêjeya devkî bilind bûye.<ref name="Çifçi2015">{{Jêder-kovar |sernav=DI ÇARÇOVEYA ÇANDA DEVKÎ DE DI NAV CIVAKA KURDAN DE DENGBÊJ Û SAZIYA DENGBÊJIYÊ |kovar=International Journal of Kurdish Studies |url=http://ijoks.com/issue1/ciftci_110-124.pdf |paşnav=Çifçi |pêşnav=Tekin |tarîx=2015-01-01 |cild=1/1 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151217185358/http://ijoks.com/issue1/ciftci_110-124.pdf |tarîxa-arşîvê=2015-12-17 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Wêjeya kurdî a nivîskî di zaravayan de li demên cuda dest pê kiriye; li gorî zanyariyên destketî berî zaravayê hewramî,<ref name=":24">[[Emîr Hesenpûr|Amir Hassanpour]], ''Kurdistan'da Milliyetçilik ve Dil 1918-1985', Avesta Basin Yayin</ref> piştî kurmancî û dawiyê soranî û herî dawî jî dimilî bûne xwediyê wêjeya nivîskî.<ref name=":6" /> Niha di her çar zaravayan de wêje tê berhemandin.

== Wêjeya kurdî ya gelêrî ==
Edebiyata gelêrî, [[wêjeya devkî]], zargotina kurdî yan jî folklor ku wek taybetmendiyên xwe yên anonîm û kolektîf di nav civakê de tê afirandin û dîsa di nav şert û mercên civakê de bi nifşên nû re tê veguhastin, di çanda civakekê yan jî herêmekê de roleke gelekî bingehîn dilîze.<ref>Necat Keskin, ''Di Çarçoveya Teoriya Performansê De Nîrxandina Vegotınên Gelêrî'', International Journal of Kurdish Studies Vol.2 /1 ( January 2016 )</ref> Wêjeya gelêrî yan jî devkî yek ji beşên folklorê ye ku folklor bi xwe beşeke zanistê ye. [[Mele Mehmûdê Bazîdî]] '''(1797-1867)''' yekem kes e ku li ser folklora kurdî xebat kiriye, hemû xebatên wî bi zimanê kurdî bûn û berhema wî ya yekemîn zivirandina Mem û Zîna Ehmedê Xanî ya helbestî kiriye bi rengê pexşanî û weke çîroka nûjen lê tê nêrîn. Wî ev karên xwe bi hevkarî û alikariya [[Alexandre Jaba|Alexandere Jaba]] (1803-1894) kiriye.<ref>Necat Keskin, ''Pirsgirêkên Giştî Yên Xebatên Folklora Kurdî û Çend Pêşniyaz'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/1 Winter 2017</ref> Xebatên folklora kurdî, dikare were gotin ku her çiqasî di asta berhevkirinê de bin jî xebatên analîz, şirove û berawirdiyê jî hêdî hêdî derdikevin pêş. Berhevkarên girîng yên folklora devkî ya kurdî, nivîskarên wekî [[Zeynelabidin Zinar]], [[Ordîxanê Celîl]], [[Celîlê Celîl]], [[Celîla Celîl]], [[Heciyê Cindî]], [[Eskerê Boyîk]], [[Hîlmî Akyol|Hilmi Akyol]], [[Rohat Alakom]] û hinek kesên din in.<ref>Avdo Karataş, ''Folklor û Afirandina Nivîskî'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/1, Winter 2017</ref>

Ji bo edebiyata devkî Celîlê Celîl wiha dibêje<ref name=":2">Hasan Karacan , Rasim Başar, ''Di Kilamên Evdalê Zeynikê de “hezkirina jîyanê û daxwaza mirinê”'', International Journal of Kurdish Studies, 1/2 ( July 2015 ) http://dergipark.gov.tr/download/article-file/90136 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180304154649/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/90136 |date=2018-03-04 }}</ref>:
{{Jêgirtin|Edebiyata devkî şêwe û awayê ‘vegotina çandî’ yê xelkê ye. Ji ber vê yekê ye ku li Kurdistanê, dengbejî û çîrokbêjî pir pêşketî ye û li her derê, dengbêj û çîrokbêj hene<ref>Abdusamet Yigit; Qiyakser, Dîrok, adara 2013, Han, Berlîn, ISBN 978-3-942735-35-3</ref>. Ev dengbêjên ku piraniya wan xwendin û nivîsînê nizanin, gund bi gund, cih bi cih digerin û rojên rabirdû werdigirin û tînin roja me. Di eynî wextê de, bi gotinên xwe yên bijarte û awaz û awayên xwe yên taybetî, ew şahidî li dinya dihu, li dinya ku êdî winda dibe, dikin}}

Wêjeya gelerî, ji du beşan pêk tê: vegotina gelêrî û helbesta gelêrî.

=== Vegotina gelêrî ===
Vegotinên gelêrî ji [[Mîtolojî|mît]], efsane, [[Destan (wêje)|destan]], [[Çîrokên Gelerî|çîrokên gelêrî]], [[gotinên pêşiyan]], [[biwêj]], [[şano]], [[zûgotinok]] (çîvanok), [[tiştanok]]an (mamik) û hwd. pêk tên.<ref>Necat Keskin, ''Di Çarçoveya Teoriya Performansê De Nîrxandina Vegotınên Gelêrî'', International Journal of Kurdish Studies Vol.2 /1 ( January 2016 )]</ref>

'''[[Çîrokên Gelerî|Çîrok]]''' (bi zazakî ''çîroke~hikaye''), cureyek ji folklora kurdî ya devkî ye. Çîrok ji aliyekî de hînkar in, ji aliyekî de mirovan difikirîne, ji aliyekî jî şîretkar in. Di çîrokan de bi piranî kes/leheng (carcaran lehengên çîrokan ajel in) derasayî ne, xwedî hêzên derîaqil in. Herçiqas mijara çîrokên kurdî xeyalî be jî cardin bingeha xwe ji jiyana civaka kurd girtiye. Çîrok, di şevên zivistanan de li ser lêvên çîrokbêjan bi sedan sala ne ji nifşekî digihêje nifşekî din û bi vî awayî hetanî îro hatine.<ref>Mehmet Bozkoyun, ''Beşek Ji Folklora Kurdî: Çîrok'', Bingol Universitesi Yaşayan Diller Enstitusu Dergisi, Kasim 2015]</ref>

Motîfên curbicur û efsûnî derdikevin pêşberî me. Qesrên li ser ewran, bajarên heft tebeqan di binê erdê de, hûtên wekî çiyayan bilind, keçikên pêriyan, postên efsûnî, hewzên nemiriyê, beranên qemer yên dûvên wan wekî zinaran mezin, qehremanên birim, kevirên biefsûn, ajelên rê û rêberiyê nîşanî mirovan didin û her wekî din tiştên ecêb di çîrokan de cihê xwe yên taybet digirin. Di çîrokên gelêrî de, zimanekî, heta sade, fesîh, xwerû û zimanê rojane a axaftin û jihevfamkirinê hatiye bikaranîn<ref>[[Dilawer Zeraq]], ''Qonax Bi Qonax Dirûvgirtina Kûrmanî a Vegotinê'' Toplum ve Kuram, Say˝: 4, Güz 2010. http://zanenstitu.org/wp-content/uploads/2013/12/makale10_dilawerzeraq.pdf{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=sibat 2024 }}</ref>.

[[Mele Mûsayê Hekarî]] di sedsala XVII. de zêdetirî 50 çîrokên kurdî yên gelêrî berhev kirine û ew bi navê ''[[Duru’l Mecalîs]]'' wekî pexşankî nivîsîne. Ji aliyê berhevkarî û tomarkirinê xebata herî berfireh di salên 1850î de ji aliyê [[Mele Mehmûdê Bazîdî]] (1797-1867) hatiye kirin. Pirtûka wî ya bi navê ''[[Cami'eyê risaleyan û hikayetan (pirtûk)|Camiayê Rîsale û Hikayetê Ekradiyye]]'' li ser edebiyata kurdî ya gelêrî ye. Tê de 3 meqale û 40 çîrokên gelêrî hene.<ref>Ramazan Pertev, ''Edebiyata Kurdî ya Gelêrî'', [[Weşanên Avesta|Weş. Avesta]], Stenbol 2015</ref>

''[[Şengê û Pengê]]''<ref>candname.com, ''Şengê û Pengê''. http://candname.com/senge-u-penge/</ref>, ''[[Dêwê Heftserî]]''<ref>[[Riya Teze (rojname)|riataza.com]], ''Di destan û çîrokên kurdî de jimara heft''.http://krd.riataza.com/2017/07/26/di-destan-u-ciroken-kurdi-de-jimara-heft/</ref>, ''[[Mîrze Mihemed]]''<ref><small>Bünyamin DEMİR, ''Motîfên Sereke Di Çîrokên Mîrze Mihemed De'', The Journal of Mesopotamian Studies (JMS),</small> 2017. <small>Cilt 2, Sayı 1.</small> http://jms.artuklu.edu.tr/issue/27754/294459</ref>, ''[[Hedlîlik û Bedlîlik]]''<ref>Hayrettin Kızıl, ''Berawirdkirina çîroka Hedlîlik Bedlîlik a bi Kurdî bi Gur û Heft Karikan a Birayên Grimm re'', International Journal of Kurdish Studies, 2015, Cilt 1, Sayı 2. http://dergipark.gov.tr/ijoks/issue/8545/106018{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=sibat 2024 }}</ref> û hwd. Yek ji çîrokên kurdî ne.

'''[[Gotinên pêşiyan]]''' (bi soranî ''pendî pêşînan'', bi zazakî ''vateyê verênan''), texlîdeke ji wêjeya gelêrî ye ku, serborî, tecribe û rabirdûya civakan bi awayekî zargotinî û bi bandor rave dike. Gotinên pêşiyan; raman û hestên rayagiştî, nexşerêya helwesta jiyana neteweyî, rengvedana zanist û çanda gel, paşxaneya daneheva civakî û hilberînên binehişa kolektîfî ye<ref>Mustafa Ozturk, ''Vekolînek Derbarê Gotinên Peşiyan Ên Kurmancî De'', Mukaddime, 6(2), 2015</ref>. Lêkolînên [[Law Reşîd]] û Hîlmîyê Siwêregî yên di rojnameya ''[[Jîn]]''ê (1918-1919) de weşiyane, ya ku bi navê ''Kürdlerde Durûb-ı Emsâl'' xebatên pêşîn ên li ser gotinên pêşiyan in<ref>[[Mehmed Emîn Bozarslan|Mehmed Emin Bozarslan]], ''Haydariyên Giştî Di Heqê Kovara Jîn da'', Jîn, 1985</ref>.

Çend mînakên gotinên pêşiyan ên kurdan ev in:
: ''Bedewe çav kil kir, dile xortan tev kul kir.''
: ''Çavê dê û bava li ewladan, çavê ewlada li çiyayê Qaf''<ref>'''[[Biwêj|BIWÊJ]]''' (Kürdçe deyimler). http://www.saradistribution.com/pendipesinan.htm</ref>
'''[[Biwêj]]''' (bi zazakî ''tabîre~îdyome''), pêkhatineke ji gelek peyvan e û yekîtiyek e, lê wateya wan ên giştî nikarin yekser ji wateya endamên wan yek bi yek were girtin. Ango formekî taybet yê gotinên bi hev re tên bikaranîn. Wekî mînak, dema xisareke mezin bigîje kesekî, biwêja "agir bi navê ketin" tê gotin.

'''[[Mamik]]''' (''tiştanok'', bi soranî ''metel'', bi zazakî ''canerûge~çibenoke''), ew pirs in ku bi şêwazeke veşartî tên vegotin û her wiha ji bo ku heyîînên veşartî yên di wan de bên dîtin, mamik wek ew pirsên ku zêhna mirov dişuxulînin tên qebûlkirin<ref>Kenan Subaşi, Vegotina Hêmayî î Metaforîk di Mamikên Kurdî de, The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 1/1, Summer 2016</ref>. Mamik, gotinên li hevkirî ne û wek qalibekê tê pirsîn. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin mamik wek ''Mamikê min ê mamanî ... çi ye?'' dipirsin. Yên ko ji wan qaliban re dibêjin tiştonek dibêjin ''Tişteka min heye ... çi ye?''<ref>kurdigeh.com, ''Mamikê min ê mamanî''. <nowiki>http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=3&aid=18</nowiki></ref> Mînakek yek ji mamikan: ''Qesreke sipî a bêderî, melayek tê de bêserî? (hêk)''<ref>Subaşı, Kenan; “''Vegotina Hêmayî û Metaforîk di Mamikên Kurdî de''”, The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, Havîn 2016, r. 71-90. <nowiki>http://www.academia.edu/28702612/VEGOTINA_HÊMAYÎ_Û_METAFORÎK_DI_MAMIKÊN_KURDÎ_DE</nowiki></ref>

Wateya peyva [[efsane]]yê ji efsûnê tê û ew jî di wateya sêr û [[Mîtolojî|mîtolojiyê]], lê di dewsa gotegot û fablan de jî tê bikaranîn. Ji aliyekî ve jî mijara destanî ve jî têkiliya wê hene, lê cudahiya destanê ji efsaneyan ev e ku destan cureyek wêjeyê ya menzûm e, lê efsane dibe ku weke pexşan be an bi şêweya çîrokê hatibe gotin<ref>Edip Polat, ''Di Çend Pexşanên Kurmancî De Evînên Efsanewî'', Tez.</ref>. Di nav kurdan de efsaneya herî navûdeng [[şahmaran]] e.

[[Kemal Fewzî]] di ''Kurd Masallari''ya xwe a Jînê de di 1919an de weşandiye wiha dibêje:

{{Jêgirtin|Jixwe Tîtanên ku di xurafeyên yewnanan de hene ku rojhilatî ne, ew çi bin. Hûtên heftserî yên di çîrçîrokên kurdan de jî ew in. Em dikarin bibêjin ku xurafeyên kurdan, ji ber ku rojhilatî ne, ji yên din kevintir in û bêguman îlhama xwe jî, ji wan negirtine. Çêdibe ku di navbera wan de hin wekhevî hebin. Lê belê ne ku kurdan jî ta ji demên pêşî bi hin tiştan bawer nedikirin. Helbet Kea, Rea, Hêra, Apolon, Mînrew û Zeûsê wan jî hene. Lê belê ya girîng ev e ku divê mirov vana ji xurafeyên kurdan der bixe, têxe bin çavnêriya zanistê.}}
Li Kurdistanê beriya hatina [[şano]]ya ewropî yek ji mînakên kevneşopiya kurdî ya performansê ''[[Mîr Mîran]]'' an ''Mihrîcana Mîrê Şaş'' e. Lî [[Başûrê Kurdistanê|başûr]] û [[Rojhilata Kurdistanê|rojhilatê Kurdistanê]] di destpêka biharê, [[Newroz]]ê de dihate îcrakirin. Ji bo vê mihrîcanê qonaxên qraliyetê dihatin avakirin û kolanên [[Silêmanî|Silêmaniyê]] dihatin xemilandin û xelk li ser kolanan disekinîn ku qralê xwe yî nû bibînin. Waliyê fermî ya bajêr, ji xeynî azadkirina xulaman û kuştina mirovan desthilatdariya wî tesdîq dikir û bi vê tesdîqê gelek cûre lîstik dihatin lidarxistin. Lê di 1922an de ev mihrîcan ji aliyê [[Brîtanya (girav)|Brîtanyayê]] ya mêtinger hat qedexekirin<ref>Mahroo Raşidîrostamî, ''Destpêka Şanoyê li Başûrê Kurdistanê'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014), rûpel 130.</ref>.

Jixeynî ''Mîr Mîran'', [[Kosegelî]] (''Gaxand''), ''[[Bûka Baranê]], [[Bûkella]] (Kûkla), [[Sersal (folklor)|Sersal]],'' lîstik û temsîlên ''Newroz''ê jî di nav gel de dihat/tê dîtin. Her wiha şanoya kurdî bi “dengbêjî û çîrokbêjiyê” ve jî dîsa xwedî formên netewî ye<ref name=":27">Çetoyê Zedo, ''[https://cetoyezedo.blogspot.com/2017/07/metnen-sanoya-kurdi.html Metnên Şanoya Kurdî].'' (30.07.2017)</ref>.

=== Helbesta gelêrî ===
[[Wêne:Pêshangeha Pirtûkan a Amedê 2012 Standa Weshanên Belkî.JPG|thumb|300px|Hinek pirtûkên bi kurdî]]
Li gor fikirên ekseriyetê li serê erdê destpêka edebiyatê bi [[helbest]]ê bûye; ango berhema edebiyatê ya yekem helbest e<ref name=":0">Strachan, John R; Terry, Richard, G (2000). ''Poetry: an introduction''. Edinburgh University Press. s. 119. ISBN 978-0-8147-9797-6</ref>. Ji kevin de, li kurdî helbest heye û li ser zarên [[Dengbêjî|dengbêjan]], ji nifşekî bo yê din hatiye veguhestin, di rêka beyt, sebeqe, qesîde, heyranok, payîzok û hwd, gihaye îro<ref>Tengezarê Marinî, ''Zanista rexneyî di navbera tiyorî û parktîkê de'', Kitêb.</ref>. Him bi formên epîk û lîrîk mijarên dinyewî û him jî bi formên ayînî û mezhebî ên mîna [[Elewîtî|elewî]], [[Êzdîtî|êzidî]] û [[Ehlê Heq|ehlê heqan]] bi kar anîne, helbest hatine xwendin<ref>[[Mehmet Bayrak]], ''Kurt Muzigi, Danslari ve Şarkilari,'' Ozge Yay.</ref>. Gelek ji wan anonîm in û hinek helbest hene ku helbestvanê wan tê zanînn lê ji aliyê dengbêjan wekî stran hatine gotin û di folklora kurdî de bi varyasyonên cuda be jî cih girtîne<ref>[[Fehîm Işik|Fehim Işik]], ''Feqiyê Teyran (1590-1660)'', [[Tîroj (kovar)|Tîroj]], Adar-Avrêl 2011</ref>. Wekî mînak hin helbestên [[Feqiyê Teyran]] bi vê awayî di hişê gelê kurd de cih girtine.

Di helbestên gelêrî de destan, [[stran]], kilam, zêmar (kilamên şînê) û hwd. hene<ref>Dawud Rêbiwar, ''Zêmarên Kurdên Elewî Di Albumekê de Hatin Civandin'', Tîroj, Adar-Avrêl 2011</ref>.

[[Destan (wêje)|'''Destan''']] (bi zazakî ''destane''), berhemên ku kirinên awarte yên lehengan bi coş, şêweyekî dêlindêz tîne zimên û bi piranî ji gelek beşan pêk tên û gelek caran [[helbest]]î ne. Wekî [[Cureyên wêjeyî|cureyekî]] herî kevin ê [[wêje]]yî tê zanîn. Gelek caran mijarên xwe ji bûyerên rastî digirin û di nav sedsalan de di zimanê gel de wekî destan tê afirandin. Di destanên (beyt, serpêhatî) kurdî de gelek realîteyên jîyînê hene<ref>[[Rohat Alakom]], ''Folklor û Jinên Kurd.''</ref>. Çend mînak ji destanên kurdî ev in: ''[[Memê Alan (destan)|Memê Alan]], [[Derwêşê Evdî (destan)|Derwêşê Evdî]]<ref>Destana Dewrêşê Ewdî, Roman, 2012 Adar, Han, Berlin, ISBN 978-3-94273597-23-0 Destana dewrêsê ewdî pirtûka Abdusamet yigit]</ref>
, [[Siyabend û Xecê (destan)|Siyabendê û Xecê]], Cembeliyê kurê Mîrê Hekariyan'' û hwd. Ev destanên kurdî, îroj li gellek deveran û bi gellek varyantan ve tên gotin û hin ji wan hatine çapkirin<ref>Ibrahim Seydo Aydogan, ''Wêjeya Kurdî û Bîr''. http://www.kurdigeh.com/rwdx/sitepdf/weje_bir_ibrahim_seydo_aydogan.pdf</ref>. [[Ehmedê Xanî]] berhema xwe ya bi navê ''[[Mem û Zîn]]'' ji destana Memê Alan adebte kiriye. Ji xeynî destanên resen ên kurdî, çend destanên erebî mîna [[Leyl û Mecnûn|''Leyla û Mecnûn'']] û [[Ûsiv û Zelîxe|''Usiv Zelîxe'']] û ji farisî jî ''[[Ristemê Zal]]'' a di ''[[Şahname]]''yê de ye ketine kurdî.<ref>Rohat Alakom, ''Folklor û Jinên Kurd''. Kîtêb.</ref><ref>Seccat Aydinlu, ''Firdevsi’nin Şehnamesi’nde Kurtler'', Avesta Yay.</ref>''

Di edebîyata kurdî ya devkî de di beşa nezmê de cûreya ji hemîyan dewlementir '''[[stran]]''' (''kilam'') e (bi soranî ''goranî'', bi zazakî ''lawike~deyire~kilame''). Peyva “stran” ji gotina “stirîn”ê têt. Stirîn ji bo gotinên bi rîtm û selîqe têne gotin. Lawje, lawik, şeşbendî, narînk, serê zava, miqam, kilam, peste, heyranok, payîzok, berîte, dîlok, dûrik, zêmar, laylayê, serîlêk, delêl, medîhe, qewlêrk û hemû cureyên din têdikevin nav stranê. Di strana kurdî de kêş (wezn) û serwa (qafiye) heye. Kêş, sîstema birîtimkirin û hemahengkirina rêz û malikan e. Heta niha strana Kurdî bi awayekî rêkûpêk nehatîye vekolîn<ref name="ReferenceA">Yaşar Kaplan, ''Strana Kurdî (Kurmancî): Devera Hekarîyan Wekî Nimûne,'' Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi</ref>.

Ji karên sibê heta êvarê, ji biharê heta zivistanê, jîyana gundan ya rojane, çûn û hatina zozanan, çûna karwanan û têkilîyên bazirganî, xwendin û medrese, mîratî û rêveberî, şer û lêkdanên di jîyana kurdawerî ya klasîk hemî cihê xwe di stranê de girtîne<ref name="ReferenceA"/>.

[[Zûgotinok]] (''çîvanok''), ji deng û gotinên şaşker ên biserwa pêk tên û ji aliyê ahenga hundirîn ve helbest, ji aliyê teşeya derveyî ve jî di dîmena pêxşanê de ye. Zûgotinok, ji aliyê naverokê ve bi gelemperî ji ramanên hevnegirtî pêk tê û her wiha bêhtir weke cureyeke edebiyata zarokan jî tê pejirandin<ref>Mustafa Ozturk, ''Zûgotinok Di Edebiyata Kurdî Ya Gelêrî De'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Sal:2 Cîld:2 Hejmar:3 Gulan/2016</ref>. Di bîngeha zûgotinan da carinan meselokên biwate carinan jî ên bêwatê têne vegotin. Hinek kin hinek dirêj in<ref>Mahmut Guneş, ''Zarok û Zûgotinok''. http://www.gazeteipekyol.com/arsiv/kose-yazisi/1977 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210927112732/https://www.gazeteipekyol.com/arsiv/kose-yazisi/1977 |date=2021-09-27 }}</ref>.

==== Dengbêjî ====
{{Gotara bingehîn|Dengbêjî}}
[[Wêne:Dengbêj Silêmanê Dengizî.jpg|thumb|çep|Dengbêjek (Mêrdîn)]]
[[Dengbêjî|Dengbêj]] (bi zazakî ''lawikvajîye~dengbêjîye''), gundiyekî hosta ye ku xwediyê dengekî pir xweş e û carinan hostayê lêdana amûrekê ye. Dengbêjên kurdan, li ser hemû bûyerên takekesî, civakî û siyasî kilam û destan afirandine<ref>[http://rojevakurdistan.org/kurdi/16491-ciroken-kecelok-2-u-3 Çîrokên Keçelok 2 û 3/Abdusamet yigit]</ref>. Ji ber vê yekê, dengbêj arşîva devkî ya kurdan in. Bi alîkariya kilaman haya kurdên ji herêmên cihê, ji hev çêbûye. Ji vî aliyî ve kilama kurdî, peywira medyayê jî bi cih aniye. Di rewşeke weha de bi giştî folklora kurdî û çanda devkî, bi taybetî jî muzîka kurdî, di sazkirina nasnameya çanda kurdî de xwediyê roleke sereke ye. Destpêka vê hunerê gelekî kevin e<ref name="Çifçi2015" />. Çanda dengbêjiyê; ji bo dîrokê, wêjeyê, erdnîgariyê, civaknasiyê, kevneşopiyê, derûnnasiyê û muzîkê xîmeke pirqewi ye. Bi saya dengbêjan, çanda kurdan gihiştiye hetenê nifşên îro<ref name=":2" />. Yekem dengbêj Evdalê Zeynikê ye. Evdalê Zeynikê, hunermendê bi nav û deng ê wêjeya devkî yê kurd û Kurdistanê û dengbêjê dîwana Surmelî Mehmet Paşa bû<ref name=":2" />. Kilamên li ser [[Filîtê Quto]]<ref>[[Salihê Kevirbirî]], ''Filîtê Quto'', [[Nefel (malper)|Weş. Nefel]], 2002.</ref>, [[Lawikê Metînî]], [[Memê Alan]], [[Evdalê Zeynikê]], [[Derwêşê Evdî]], Bavê Feqrîyo, Bavê Bexçet, Xalê Cemîl, [[Geliyê Zîlan]], Şerê Ûriz, Xezalê, Têlî nav kurdan gelek bi nav û deng in.

== Wêjeya kurdî ya nivîskî ==
Çanda nivîskî ya kurdan, li gor çandên cîranan, ji ber ku jiyana nivîskî dereng ketiye nava rojeva kurdan, bandora xwe zêde li ser çanda devkî ya kurdan nekiriye<ref name="Çifçi2015" />. Berhemên kurdî yên bi çar zaravayan hatine nivîsandin piştî [[îslam]]iyetê hatine berhemandin<ref name=":8" />. Herçiqas xanedanên kurd ên mîna [[Rewadî]] (845 - 1222), [[Dewleta Hesnewiyan|Hesnewî]] (942 – 1015), [[Şedadî|Şeddadî]] (952 – 1072), [[Merwanî]] (983 – 1085), [[Hezarhespî|Fedlewî]] (1156 – 1424) û [[Dewleta Eyûbiyan|Eyyûbî]] (1172 – 1287) hatibe avakirin û di dîroka îslamê de navdar bûne jî berhemên kurdî ji serdemên wan nemaye yan jî hîç nebûye<ref name=":9">[[Abdurrahman Adak]], "''Kürtler Dil ve Edb. Maddesi''" , [[Ensîklopediya Îslamê ya Weqfa Diyanetê ya Tirkiyeyê|Îslam Ansk]]. https://www.academia.edu/30994719/Kürtler_Dil_ve_Edb._Maddesi_İSLAM_ANSİK._ISAM_.pdf</ref><ref>Hevpeyivîna Mem Wêranî bi Necat Zivingî, rudaw.net: ''Fakat Baba Tahir'den 16’ncı Yüzyıl’a kadar Kürtçe eser bilinmiyor. Her ne kadar Kürt devletleri olarak Rewadî (845 - 1222), Hesnewî (942 – 1015), Şeddadî (952 – 1072), Merwanî (983 – 1085), Fedlewî (1156 – 1424) ve Eyyûbî (1172 – 1287) olmuşsa da, Kürtçe, yazı ve edebiyat dili olamamıştır. Kürt yazar ve bilginler Arapça ile yazmıştır.''http://www.rudaw.net/turkish/interview/02072016</ref>. [[Melayê Cizîrî]] (1567/68-1640), yekem helbestvanê kurd e ku bi terzê edebiyata klasîk a rojhilatî, dîwaneke bi kurdî aniye holê.<ref>Abdurrahman Adak, ''Dîroka Edebiyata Kurdî'', Weş. Nûbihar, Stenbol, 2013.</ref> Destpêka edebiyata modern a kurdî bi [[Hecî Qadirê Koyî]] (1815 – 1897) dest pê dikê<ref name=":23">[[Dilazad Art]], ''Nêrîneke Giştî Li Ser Edebiyata Nûjen Ya Kurdî'', Heftenameya BAS. (ji candname.com, 01/05/2017). http://candname.com/nerineke-gisti-li-ser-edebiyata-nujen-ya-kurdi/</ref>.
{{Jêgirtin|Di nav Kurdan de komeke ronakbîrên ku bi dirêjiya sedsalan, xwe bi zimanê dagirkeran îfade kiriye hebûye. Gelek ronakbîrên kurd ên ku baș bi erebî, farisî û [[tirkî]] zanibûne û nivîsîne jî hene. Ev yek, di sedsala XIIIan de, ji aliyê dîroknivîs û nivîskarê kurd [[Îbnûl Esîr|Ibn el-Essir]] ve jî hatiye îsbat kirin ku bi [[Zimanê erebî|erebî]] nivîsandiye. Herwiha [[Îdrîsê Bidlîsî|Idrîsê Bidlîsî]], karmendê payebilind ê [[Împeratoriya Osmanî|osmanî]], ku bi eslê xwe kurd e, di 1501ê de, berhema xwe ya bi navê "Heșt beheșt" ku ji dîroka heșt siltanên serekî yên osmanî pêk tê, bi [[Zimanê farisî|farisî]] nivîsiye. [[Şerefxanê Bedlîsî|Mîr Șeref Xan]], mîrê Bidlîsê, di dawiya sedsala XVIan de, dîsa bi farisî berhema xwe ya "[[Şerefname|Șerefname]]: Tarîxa Miletê Kurd" nivîsiye, ku jêdera serekî ya tarîxa kurdan a wê demê ye.<ref name=":8">Joyce Blau, ''Ziman & edebiyata kurdî'', .institutkurde.org ( 4 gulanê 2017) https://www.institutkurde.org/ku/info/ziman-amp-edebiyata-kurd-icirc-1232551043</ref>}}

Lê ji ber ku zimanên wan ne yek ji zaravayên kurdî ne, berhemên wan ji wêjeya kurdî nayê hesibandin<ref>[[Firat Cewerî]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'', [[Nûdem (kovar)|Weş. Nûdem]] (1996), rûpel 76, "''Şaîrê Kurd Kî ye?''" http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/Y4HWZS879K.pdf</ref>. Her wiha ji ber ku berhemên wêjeyî ya [[Eliyê Teremaxî|Elî Teremaxî]] an jî [[Mele Yûnisê Erqetînî]] negihiştiye îro nabin mijarê vê gotarê<ref name=":14" />. Di heman demê de nivîsên yekem ên kurmanciyê ya ji diayeke kin a [[Xiristiyanî|xiristiyaniyê]] pêk tê, ne mijarê vê gotarê ye<ref>Engin Opengin, ''Kadim Kürtçenin izinde: Tevatür ve temellük kıskacında Kürt kültür tarihçiliği'', Kurt Tarihi Dergisi (şubat-mart 2014). https://www.academia.edu/7065835/Kadim_Kürtçenin_izinde_Tevatür_ve_temellük_kıskacında_Kürt_kültür_tarihçiliği</ref>.

=== Wêjeya hewramî ===
{{Gotara bingehîn|Wêjeya hewramî}}
Tekstên wêjeyi yên herî kevn ku gehiştiye îro bi zaravayê hewramî hatine nivîsîn<ref name=":6">Ji bo nêrîna rexneyî bnr. [http://www.rudaw.net/kurmanci/interview/110720161<nowiki> rudaw.net]: </nowiki>''Ji Harvardê: Zimanên Kurdan 5 in'' ( 11-7-2016).[https://nelc.fas.harvard.edu/people/amr-ahmed<nowiki> Dr. Amr Taher Ahmed]: </nowiki><sub>''"Îcar kesê ku neteweperest be, dê wê axiftinê wekî rastiyeke vebir werbigire, bipejirîne û gelek pê dilxweş jî bibe ku edebiyata me kurdan ew qas kevnar e. Lê di nivîsîna Borekeyî de ji aliyê akademîk û zanistî ve gelek gotinên şaş û berguman hene ku ti bihayekî ji bo nivîsîna wî nahêlin."''</sub>

Heman hevpeyivîn: Mem Wêranî, ''Zimanên Kurdan'', Kanîzar, hejmar 7, 8 – 9/2016. https://zimannas.files.wordpress.com/2016/07/hejmar7.pdf</ref>. Bi gelemperî [[pehlewanî]] û bi taybetî jî hewramî di demekê da xwediyê statuyek gelek bilind û gewre bûn. Di eslê xwe da [[goranî]] û diyalekta wê [[Hewramî (zarava)|hewramî]] heta demên modern jî zimanê wêjeyi û civaka bilind bû. Xanedaniya kurd a [[Erdelan (mîrgeh)|Erdalan]] (1168-1867) heta ku hatiye rûxandin jî bi zaravayê hewramî diaxiviya. Ji ber wê hindê tekstên herî kevn ên gihiştiye îro bi zaravayê pehlewanî hatine nivîsîn.<ref>[[Çeto Özel|Çeto Ozel]], ''STANDARDÎZEKIRIN Û NÊZÎKKIRINA ZARAVAYÊN ZIMANÊ KURDÎ''. http://www.institutakurdi.org/wp-content/uploads/2011/09/KONFERANSA-ZIMAN-ChetoÖzel-ok.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210926071553/http://www.institutakurdi.org/wp-content/uploads/2011/09/KONFERANSA-ZIMAN-Cheto%C3%96zel-ok.pdf |date=2021-09-26 }}</ref> Kevntirîn afirandina bi hewramî “''Perîşan-name''” (ji aliyê [[Mele Perîşan|Mela Perîşanê Dînewerî]] ve, m. 1421)<ref name=":9" /> ji nîveka duyem ya sedsala XIV tê û bergirtina wê jî ji sala 1313h./1846ê ye <ref>N.G. Safonova (Wer. [[Tosinê Reşîd]]), ''Dîroka lêgerîna dîalekta kurdîye Goranî'', Kurdo hej. 11. http://www.habasch.de/kurdisch/pirtuk/data/kurdo-11.pdf</ref>.

==== Kilamên yarsanî ====
[[Yarsan]] piranî zaravayê hewramî (hewramî<ref>'''Mînak'''. ''Dr. Golmorad Moradî: "Ez kurdêko yarsan a, ma goranî qisey kenîme."'', ''Dr. Golmorad Moradî: Ganî Ma Yewbînî Nas Bikerîme'' (kurdibas), [[Basnews|basnews.com]] (29/09/2017).http://www.basnews.com/index.php/kr/news/kurdistan/381861</ref>), farisî<ref name=":4" /> û [[lurî]]<ref name=":3">Maruf Xeznedar (Wer. Zîya Avci -Elîşêr), ''Dîroka Edebiyata Kurd''î. http://krd.riataza.com/2017/05/11/prof-maruf-xeznedar-diroka-edebiyata-kurdi/</ref> bi kar tînin û xwedî edebiyateke dînî ne. Bingeha vê edebiyatê ji gotinên pîroz ên Xwedê, ferîşte û pîran pêk tê û ev gotin wekî kelam têne binavkirin. Kelamên yarsanan, bi awayekî melodîk hatine gotin û car caran kelam bi tenbûrê re jî hatine gotin.<ref name=":4">Sevda Orak Reşitoglu, ''DI EDEBIYATA YARSANAN DE KELAMÊN JINAN: MÎNAKA REMZBARÊ'', The Journal of Mesopotamian Studies, Vol. 2/2 Summer 2017. http://jms.artuklu.edu.tr/download/article-file/343399{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=çiriya paşîn 2023 }}</ref>. Helbesta dînê Yarsanê wekî hemî edebîyatên dînî di nav zeman de dirust bûye û piştre hatine berhevkirin, gelek car xwedîyê van helbestan nayên nasîn. ''Kitêba [[Serencam]]ê'' yek ji kitêbên giring ên dînê Yarsanê ye<ref>Gelawêj Ewrîn/Hîwa Muradî, ''Oleke Mezopotamyayî YARSANÎ.'' http://www.yeniozgurpolitika.org/index.php?rupel=nuce&id=32267 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141019095214/http://yeniozgurpolitika.org/index.php?rupel=nuce&id=32267 |date=2014-10-19 }}</ref>, [[Vladîmîr Mînorskî|Mînorskî]] di sala 1902an de destnivîsa rast a vê kitêbê peyda kiriye, ev destnivîs di sala 1259k/1843an de hatîye nivîsandin. Ev kitêb ji dîroka dînê Yarsanê pêk hatîye<ref name=":3" />. Li gor kevneşopa yarsanan, kelamên pîroz bi [[Behlûlê Mahî|Behlûl]] (ss. 8emîn) dest pê kiriye, bi Baba Serheng (ss. IXemîn?), Şah Xoşîn (ss. XIemîn?) û Baba Nawis (ss. XIemîn?) dewam kiriye û di serdema [[Siltan Sahak|Siltan Sehak]] de bi emrê Siltan ev kelam ji aliyê Pîr Mûsî ve hatine tomarkirin<ref>Vali, S. (2011). ''Les Yârsâns, Aspects Mythologiques- Aspects Doctrinaux'', Editions universitaires européens, Saarbrücken.</ref>. Pîr Mûsî, wekî katibê Siltan tê nasîn û kelamên wê serdemê û serdemên berê xwe, hemû ji aliyê wî ve hatine qeydkirin ango tomarkirin. Li gorî Mohammad Mokri<ref>Mokri, M. (1977). ''La Grande Assemblée Des Fidèles de Vérité au tribunal sur le Mont Zagros en Iran (Dawra-y Dîwâna Gawra), Livre Sacré et Inédit en Gourani Ancien, Texte Critique, Traduction, Introduction et Commentaires acec des Notes Linguistiques et Glossaire'', ''Etudes d'Hérésiologie Islamique et de Thèmes Mythico-Religieux Iraniens'', Librairie Klincksieck, Paris.</ref>, sedema qeydnekirina van kelaman ew e ku pîroziya xwe winda nekin<ref name=":4" />.

==== Beşa klasîk ====
[[Wêne:Kurdish Shahnameh.JPG|thumb|Du rûpel ji ''[[Şahnameya kurdî]]'']]
Bingehên edebiyata [[klasîk]]<ref name=":7">Ayhan Meretowar, ''Sînorên Edebiyata Kurdî Ya Klasî''k, nupelda.net. ( 10/12/2014) http://nupelda.net/index.php?language=tr&nv=news&op=Zimannasi/Sinoren-Edebiyata-Kurdi-Ya-Klasik-89 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200219152253/http://nupelda.net/index.php?language=tr&nv=news&op=Zimannasi%2FSinoren-Edebiyata-Kurdi-Ya-Klasik-89 |date=2020-02-19 }}</ref> a rojhilatê li erdnîgariya Hîcazê bi zimanê erebî hatiye avêtin, lêbelê pêşketin û tekamula wê li welatê Îranê bi zimanê farisî rû daye. Edebiyata farisî bi awayekî siruştî bandor li miletên cîranê xwe kiriye û edebiyatên van miletan di bin serdestiya edebiyata farisî de derketine meydanê<ref>Hayrullah Acar, ''Di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de Farisînûsî: Nimûneya Weda'î'', e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, April-2016 Volume:8 Issue: 1 (15). http://dergipark.gov.tr/download/article-file/265728 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180322033757/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/265728 |date=2018-03-22 }}</ref>. Di vê çarçoveyê de mîna zimanên din, kurdî jî dest bi nivîsandina berhemên bi şêweya farisî kiriye û helbestvan û nivîskarên xwe mezin kiriye û berhemên xwe geh wek yên farisî geh resen nivîsandine.

Yekem helbestvanê xwediyê dîwan a kurdiya goranî/hewramî [[Mele Perîşan|Mela Perîşanê Dînewerî]] tê hesibandin û pirtûka wî bi navê ''Dîwana Mela Perîşanê Kurdî'' di sala 1916ê de li [[Kirmaşan|Kirmanşanê]] hatiye çapkirin<ref>''دیوان ملا پریشان[نسخه خطی''

http://dl.nlai.ir/UI/eae9619a-f41e-41a0-98a0-bc05e59b85df/Catalogue.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170826194020/http://dl.nlai.ir/UI/eae9619a-f41e-41a0-98a0-bc05e59b85df/Catalogue.aspx |date=2017-08-26 }}</ref>. Helbestvan [[Mîrza Elmas Xan|Serheng Elmas Xan]] (1706-1777) di sedsala 18emîn de piraniya helbestên devkî yên ''[[Şahnameya kurdî]]'' berhev kir<ref>''شاهنامه‌ی کُردی بخشی از میراث ادبی و فرهنگی جهان است/ گفتگو با -دکتر بهروز چمن‌آرا- درباره شاهنامه کُردی,'' http://www.taqwesan.com/?p=4286 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170628235244/http://www.taqwesan.com/?p=4286 |date=2017-06-28 }} ( 2014/10/18)</ref> ku hinek cudahî di navbera wê û ya [[Zimanê farisî|farisî]] de hene<ref>Victoria Arakelova, ''SHAHNAMEH IN THE KURDISH AND ARMENIAN ORAL TRADITION''. https://web.archive.org/web/20160304070143/http://english.paniranist.org/famousiranian/shahnamehkurdarmenia.pdf</ref>. Destnivîsara ''Kitāb-i Gurba [wa] Mūsh'' jî li heman nivîskarê tê barkirin<ref>M. Dehqan, ''THE CAT AND THE MOUSE: A KURDISH MANUSCRIPT ATTRIBUTED TO ALMĀS KHĀN''. http://www.kurdologie-wien.at/home/images/Kurdologie/Mustafa_Dehqan/Dehqan_pdf/the-cat-%20and-the-mouse.pdf</ref>. [[Mestûre Erdelanî]] (1805-1848), him dîroknasekê bû û him jî xwediyê dîwan bû helbestên xwe him bi kurdî û him jî bi farisî nivîsandiye<ref>[[Mehrdad Izady|Mehrdad R. Izady,]] ''KURDISH LITERATURE''. https://web.archive.org/web/20060213122656/http://www.kurdishacademy.org/english/literature/literature.html</ref>.
{| class="wikitable"
|+Mesnewiyên zaravaya hewramî<ref>Nurullah Alkaç, ''Goranî Lehçesinde Yazılan Mesneviler,'' Kovara Bîr.http://kovarabir.com/wp-content/uploads/2018/01/Gorani-mesneviler.pdf</ref>
!Nav
!Helbestvan / Tarîx
|-
|''Mem û Zîn''
|? (1800?)
|-
|''Xusrew û Şîrîn''
|[[Xanayê Qubadî|Xanay Qûbadî]]<ref name=":10">rudaw.net: ''Ji Harvardê: Zimanên Kurdan 5 in'' ( 11-7-2016). Heman nivîs Mem Wêranî, ''Zimanên Kurdan'', Kanîzar,hejmar 7, 2016<nowiki/>https://zimannas.files.wordpress.com/2016/07/hejmar7.pdf, Dr. Amr Taher Ahmed: <sub>Di edebiyata goranî de jî ev çend heye. Bo mînak Xanayê Qubadî Xosrow û Şîrîn a Nizamî ji farsî ji nû ve bi goranî nivîsîye û di pêşgotina wê de dibêje: “Rast en muwaçan farsî şeker en/Kurdî ce farsî bel şîrînter en”. Anku bo xwîneran diyar dike ka boçî Xosrow û Şîrîn kiriye goranî û dibêje: “rast e dibêjin farsî zimanekê mîna şekirê şirîn e, lê kurdî ji farsiyê gelek şirîntir e”.</sub> http://www.rudaw.net/kurmanci/interview/110720161</ref> (1732) 
|-
|''Ferhad û Şîrîn''
|Almas Xan Kendûleyî
|-
|''Seyf-ul Milûk û Bedî-ul Cemalê''
|Mîrza Şefîq Kelîyayî Kirmanşahî (18.yy)
|-
|''Şêx Sen’an''
|? (h.13.yy/m.19.yy)
|-
|''Xurşîd û Xraman''
|Almas Xan Kendûleyî (1702-1776)
|-
|''Weraqa û Gulşâh''
|Paşa Celîliyan Rüstemî Zengene (h.13.yy/m.19.yy)
|-
|''Yûsiv û Zelîxa''
|Xanayê Qubadî (18.yy)
|-
|''Heyder û Senewber''
|Mîrza Kewkeb hewramî (h.13.yy/m.19.yy)
|-
|''Leyla û Mecnûn''
|Mela Mihemedê Qulî Kendûleyî (1732)
|-
|''Leyla û Mecnûn''
|Xaney Qubadî (1741)
|-
|''Leyla û Mecnûn''
|Mîrza Şefî’ê Kulyayî (1834)
|-
|''Leyla û Mecnûn''
|Mela Weledxan (d.1885)
|-
|''Leyla û Mecnûn''
|Ebdulqadir Debayan (1985)
|}
Piştî rûxandina mîrektiya [[Erdelan (mîrgeh)|Erdelanê]] berhemandina wêjeya hewramî bi paş de ket. Yek ji sebebê wê ev e ku di mîrektiya cîran de, di Baban de soranî ji bo wêjeyê hat bi kar anîn û ev jî li dijî hewramî bû. Her wiha li ser sekinîna wê bandora qedexekirina zimanê kurdî ya li Îranê jî heye<ref name=":24" />.

=== Wêjeya kurmancî ===
{{Gotara bingehîn|Wêjeya kurmancî}}
[[Wêne:Statue_of_Kurdish_poet_and_writer_Ahmadi_Xani_in_Sulaymaniyah,_Kurdistan,_Iraq.JPG|thumb|150px|Wêjevanê kurd, yê herî navdar [[Ehmedê Xanî]]]]
Li gorî gelek lêkolînerên kurd<ref name=":11">Ebdulreqîb Yûsuf (Wer. Elî Şêr), ''Şaîrên Klasîk ên Kurd'', Weşanen [[Jîna Nû (kovar)|Jîna Nû]], (Çapa Yekemîn, 1988) <nowiki>ISBN 91-970927-8-9</nowiki> ISBN: '''91970927-89.''' http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/1R4TA7LVEQ.pdf</ref> û biyanî<ref name=":12">[[Thomas Bois|Th. Bois]], [[Vladîmîr Mînorskî|V. Minorsky]], [[D.N. McKenzie|D.N. Mc Kenzie]], ''Kürtler ve Kürdistan'', [[Doz Yayınları|Doz Yay.]] (Çapa 2., 2004) (Tirkî) http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/D1X8AB43TY.pdf</ref> [[Elî Herîrî]] yekem wêjevanê [[kurmancî]] ye, heta niha berhemên Elî Herîrî negihîştibû dema me<ref name=":14">[[Zeynelabidin Zinar|Zeynelabidîn Zinar (Kaya)]], ''Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî,'' Çapa Pêşî 1991 (Weşanxane li ser kitêb tune ye) ISBN 91 830 0622 7. [http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/94ZG7VUYBC.pdf]</ref> lê îro çend helbest û menzûmeya bi navê ''[[Borê Qer]]'' tê zanîn<ref name=":9" /> û her wiha ew bi helbestê xwe ya “Têt”, di nav gel de navdar e<ref name=":18">Hüseyin KOYUNCU, ''DI HIN DÎWANÊN KURDÎ DE BANDORA TESEWÛFÊ'', ZANÎNGEHA BÎNGOLÊ ENSTÎTUYA ZIMANÊN ZINDÎ ZIMAN Û WÊJEYA KURDÎ (Teza Lîsansa Bilind, 2014)</ref> û [[Ehmedê Xanî]] di ''[[Mem û Zîn]]'' a xwe de wî wekî şaîrekî kurd nîşan kiriye<ref name=":15">[[Ehmedê Xanî]], ''[[Mem û Zîn]]'', Gun Yay. (1968). http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/L1RH7FSBYD.pdf</ref>. Lê tarîxa ku ew jiyaye ji aliyê gelek vekolîner ve hatiye gotûbêjkirin; di demên dawî de tê qebulkirin ku ew di sedsala 16emîn de jiyaye<ref name=":11" /><ref name=":12" />.

Di [[Şerê Çaldiranê]] de ku di sala 1514an de di navbera tirk û îraniyan de pêk hat, kurd, di Kurdistana navendî de hemû bûn yek û di nav çarçeva Dewleta Osmanî de texlîtek ji mafê netewî wergirtin<ref name=":9" /><ref name=":12" />. Eva han jî tesîr kir li ser hin zana û alimên kurdan ên wek Elî Herîrî<ref>[Êlî Herîrî, roman 2011, Han, Berlin. ISBN 978-3-942735-16-2 pirtûka bi navê Êlî herîrî ya nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref>, [[Melayê Cizîrî|Melaye Cizîrî]]<ref>[Melayê Cizirî, dîrok, tirmeh-2013, Han, Berlîn, ISBN 978-3-940997-34-6 pirtûka bi navê Melayê Cizîrî ya nivîskarê kurd Abdusamet Yigit]</ref>, [[Feqiyê Teyran]]<ref>{{Jêder-malper |url=https://ku.wikipedia.org/wiki/Feqiy%C3%AA_Teyran_%28pirt%C3%BBk%29 |sernav=Feqiyê teyran/Abdusamet Yigit |tarîxa-gihiştinê=2018-04-06 |tarîxa-arşîvê=2021-01-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210121024558/https://ku.wikipedia.org/wiki/Feqiy%C3%AA_Teyran_(pirt%C3%BBk) |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> û heta gihîşte Ehmede Xanî û [[Mela Hesenê Bateyî|Bateyî]], ku heta bi kurmancî helbest û çîrok binivîsin<ref name=":11" />.

==== Beşa Klasîk ====

===== Di dema mîrektiyan de =====
Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran di sedsala 17an de jiyane û gelek hellbesta wan a bi navê ''Feqê û Mela''<ref>M. Xalid Sadinî, ''Feqiyê Teyran Jiyan, Berhem û Helbestên Wî'', [[Nûbihar (kovar)|Weş. Nûbihar]]. (Çapa 4emîn, 2010 )</ref> heye ku pevre di 1621ê<ref name=":11" /> de gotine. [[Melayê Cizîrî]] herçend yekem helbestvanê edebiyata kurdî nebe jî damezirînerê edebiyata klasîk a kurdî ya bi zaravayê kurmancî ye. Lewra Melayê Cizîrî yekem helbestvanê kurd e ku kêşa erûzê û yekîtiya qafiyeya helbesta klasîk a erebî aniye nava edebiyata kurdî û kêşên mîna remel, hezec, recez, besît, serî’, muzarî’ û xefîf bi kar aniye<ref name=":17">Ergun, Zulkuf (2012), ''DI PEYDABÛNA EDEBIYATA KURDÎ YA LI CIZÎRA BOTAN DE KARÎGERIYA BAJARVANIYÊ'', Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî (Teza Lîsansa Bilind).</ref>. [[Feqiyê Teyran]] di warê şîretên ayînî (dînî), pesnê pexêmber, evîn û xezel de, di ware axaftin (munacat) li gel av û aş de, li ser tabîet, biharê û ji bo hicwê jî helbest gotine<ref name=":11" />. Gelek destanên wî navdar bûne mîna ''[[Şêxê Sen'an|Şêx Sen'an]]''. Li gorî [[Maruf Xeznedar]] di edebiyata kurdî de [[Zembîlfiroş (destan)|''Zembîlfiroş''a]] Feqiyê Teyran yekem berhema edebî ya bajarî ye<ref name=":17" />. Kurmanciya mesnewiya ''[[Ûsiv û Zelîxe|Usiv û Zelîxe]]'' ya di wêjeyên klasîk ên miletên misilmanan de navdar e yekem car ji aliyê [[Selim Silêman|Selîm Silêman]] ve hatiye nivîsandin<ref name=":13" />. [[Mela Huseynê Bateyî]], bi navê ''[[Mewlûda Kurdmancî|Mewlûda Kurmancî]]'' yekem car mewlûdnameyek menzûm nivîsandiye û kevneşopîyekî ava kiriye<ref>M. Zahir ERTEKİN, ''Mela ‘Eliyê Baqustanî û Mewlûda Wî'', Mukaddime, 2015, 6(1), 101-138. http://mukaddime.artuklu.edu.tr/download/article-file/184167 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180321024341/http://mukaddime.artuklu.edu.tr/download/article-file/184167 |date=2018-03-21 }}</ref> û îro jî di nav xelkê de gelek belav e<ref name=":11" />. Her wiha destana navdar ''[[Zembîlfiroş (destan)|Zembîlfiroş]]'' ji aliyê wî ve wekî çîroka menzûm hatiye nivîsandin<ref name=":7" />. [[Xelwetî]] (Şêx Şemseddînê Qutbê Exlatî yê Birîfkanî), mutesewifekî bû û bi gelemperî di helbestên xwe de li ser mijarên dînê bû<ref>Şêx Şemseddîn Qutbê Exlatî yê Birîfkanî, ''Dîdarê Yar (Dîwana Wî)'', amd: Zahid Birîfkanî, Weşanên Roja Nû, (2001).</ref>.

Di dora sedsala 16-17an de gelek helbestvanên kurmancî derketiye wekî mînak [[Mele Mensûr Girgaşî]], [[Mîna]], [[Sadiq]], [[Macin]], [[Bekir Begê Erizî|Bekir Begê Erzî]] û hwd. Lê ji van helbestvanan tenê yek du helbestên dirêj gihiştiye îro<ref name=":11" />. Lê helbestvanê vê sedsalê û li wêjeya kurdî ya klasîk yê herî nav û deng bêguman [[Ehmedê Xanî]] (1651-1707<ref name=":14" />) ye<ref name=":9" />. Ehmedê Xanî ji destana ''[[Memê Alan (destan)|Memê AIan]]'' îlhama xwe girtîye û bi wê îlhamê di 1692a de ''[[Mem û Zîn]]''ê li gorî jiyana dema xwe honandiye <ref name=":15" />. Ev mesnewiya yekem a kurdî<ref>Ayhan Tek, ''OSMANLI EDEBIYATINDA MEM Û ZÎN MESNEVİSİ VE YAYILIMI'', İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi, 2015) rûpel 8, ''nîşeya 3''. : ''Bazı araştırmacılara göre, Xanî’den önce yazılmış Kürtçe mesneviler mevcuttur. Bunlara bir örnek olarak da Kamal Fuad’ın bahsettiği Molla Perîşan ve eseri Perîşanname’si gösterilir (bkz.: Fuad 1970). Fakat bu ve benzeri eserlerin elimizde sahih nüshalarının olmaması ve metinlerin dil özellikleri itibari ile Xanî-öncesine kadar gitmediği kanaati taşıdığımız için, araştırmacıların bu tarz iddialarını bilimsel bulmadığımızı belirtmemiz gerekmektedir. Diğer taraftan bu alandaki çalışmaların bu tartışmaya kattığı bilimsel yeni bir veri olmadığını belirtmeliyiz. Ayrıca, Xanî’nin özgünlükle beraber ilk eseri yazdığına dair vurgularının da aynı zamanda gelenek içinde—aksi ispat edilene kadar—bir bilgi olarak aldığımızı ifade etmeliyiz.''</ref> ji 2256 beytan pêk hatiye, gelek caran hatiye istinsahkirin, her wiha gelek caran hatiye çapkirin jî.

Wêjeya kurdî ya kurmancî ber bi sedsala 18emîn û 19emîn ve mezintirîn bûye û ne tenê li Kurdistanê di heman demê de li [[Xorasan]]ê jî hatiye berhemandin<ref name=":9" />. [[Haris Bedlîsî|Xaris Bedlîsî]] di 1758-59ê de ''[[Leyl û Mecnûn|Leyla û Mecnûn]]''a kurmancî a yekem<ref name=":9" />; [[Miradxan|Miradxanê Bazîdî]] jî di 1776an de wekî malikan destana [[Zembîlfiroş (destan)|''Zembîlfiroş''ê]] nivîsandiye ku berî wî Feqiyê Teyran û Mela Bateyî jî vê destanê gotibû<ref>Aziz Samur, ''DESTANA ZEMBÎLFIROŞ Û GULXATÛNÊ,'' Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtuya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Beşezanista Bingehîn a Ziman û Çanda Kurdî (Teza Lîsansa Bilind, 2012)</ref>. ''[[Nehcu'l-Enam|Nehcu'l-enam]]''a [[Mele Xelîlê Sêrtî]] manzûmeyeke li ser aqaîdê bû<ref name=":16" />. ''Dîwan''a [[Pertew Begê Hekarî]] di 1806~1808an de hatiye nivîsandin û hêla rêzgirtinê dişibe ya Melayê Cizîrî<ref name=":14" />. Li Xorasanê gelek helbestvanên kurd derketine ku kurmancî nivîsîne<ref name=":9" />, di nav wan de yê herî navdar [[Ceferqulî Zengêlî|Caferqûliyê Zengêlî]]<ref>ABDOLLAH HAJIYAN, UMÎD DEMÎRHAN, ''Gulbijêrek ji çand û wêjeya Kurdên Xorasanê'', FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES, NO. 16, 03.2017 rûpel 74. https://tr.scribd.com/document/369538890/Gulbijerek-Ji-Cand-u-Wejeya-Kurden-Xorasane</ref> ye ku xwediyê Dîwanekî ye<ref>[[Mehmet Bayrak]], ''Kurt ve Alevi Tarihinde Horasan [Tarih - Etnoloji - Muzik - Edebiyat]'', Ozge Yay. (2013) rûpel 483., 594.</ref>.

===== Piştî rûxandina mîrektiyan =====

Rêvebirî û desthilata mîrektîyên kurdan li kêleka Dewleta Osmanî û Dewleta Îranê heta sedsala 19emîn dewam kir. Lê di nava vê sedsalê de ji bo hikûmeteke navendî ava bikin, hemû mîrektîyên Kurdan hêdî hêdî hatin rûxandin<ref name=":19">Süleyman ÇETİN, ''KOVARA HAWARÊ û BANDORA WÊ YA LI SER ZIMANÊ KURDÎ'', Zanîngeha Yüzüncü Yıl Enstîtûya Zimanên Zindî Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî Teza Lîsansa Bilind (2016).</ref>. Encamên van guhertinan heta serê sedsala 20emîn hat hîskirin û wêjeya kurdî a klasîk ji serayên mîran derket û hêdî hêdî ket li nav tekye û dergehên wekî [[neqşîbendî]] û xalidiyan<ref name=":9" />. Malbata [[Şêx Hesenê Nûranî]] ku yek ji şêxên neqşîbendî bû, gelek navdar e: kurê wî [[Evdirehmanê Axtepî|Şêx Evdirehmanê Axtepî]] (1850-1910) li ser navê [[Rûhî]] ''Dîwana'' xwe nivîsandiye lê ''[[Rewdneîm (pirtûk)|Rewdneîm]]''a wî ya li ser rîwayetên kevnare ye, navûdengtir e. Kurê din ê Şêx Hesenê Nûranî, Şêx Mihemed Can jî xwediyê medhiyeyekî 40 beytî ye. Kurê Evdirehmanê Axtepî, [[Muhemmedê Kerbelayî|Şêx Mihemed Kerbela]] (1885-1939) xwediyê ''Dîwan''ekî (1914) û ''ferhengok''ekî kurdî - farisî a menzûm a bi navê ''Mirşâdü’l-etfâl'' (1912) e. [[Şêx Eskerî|Şêx Mihemed Eskerî]] (1898-1952), birayê Şêx Mihemed Kerbela ye, xwediyê ''Dîwan''ekî û berhemekî bi navê ''[[Iqdê Durfam]]'' e ku li vî kitêbê çîrokên kurdî wekî helbestî nivîsandiye<ref name=":14" />. [[Mela Mihemedê Licêyî]] (1860-1912) ''Dîwan''a xwe bi navê [[Hadi]] nivisandiye; Di ''Dîwan''a [[Şêx Mihemed Hadîyê Qewmanî]] (1884-1956) de piranî qesîde hene; ji ber ku zimanê ''Dîwan''a [[Seyîd Eliyê Findiqî|Seyid Elîyê Findikî]] (1890-1967) sivik e, li nav xelkê belav bûye; [[Mela Nezîrê Bedewî]] (1933-1982) yek kurmancî yek erebî xwediyê du ''Dîwan'' in<ref name=":18" />.

Piştî qedexekirina bikaranîn û weşangeriya kurdî û girtina/qedexekirina tekye û dergehan li Tirkiyeyê wêjevanên kurdî dinivîsînin hunerên xwe bi veşartî berdewam kirin lê nêrîna giştî ev e ku ji ber polîtîkayên qedexekirin û asîmîlasyonkirina kurdan di nav sînorên Tirkiyeyê de berhemandina kurdî heta salên 1990an pir paş ve çûye. Wêjeya klasîk, îro jî li cem wêjeya nûjen piranî di tekye û medreseyên kurdan de berdewam e.

==== Beşa Nûjen ====

Derketina holê û avabûna wêjeya kurdî a nûjen bi çapemeniya kurdî re girêdayî ye<ref name=":9" />. Ji ber ku kurdiyên çeşnên wêjeyî yên rojavayî yekem car bi riya rojname û kovaran belav bû. Her wiha di nav çapemenî û rêxistên kurdî de cih û bandorên malbata [[Bedirxanê Evdalxan|Bedirxaniyan]] gelek mezin e<ref name=":19" />. Yekem rojnameya kurdî a bi navê ''[[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]]'' li [[Qahîre]]yê di sala 1898an de ji aliyê [[Mîqdad Mîdhed Bedirxan]] ve hat weşandin. Lê geşbûna edebiyata kurdî piranî bi saya komeleyên polîtîk û rojname û kovarên wan bû ên ku piştî Meşrûtiyeta Duyem (1908) derbasî qonake nû bû, heta destpêka salên 1940î jî bandora xwe dewam kirin<ref name=":20">Zulkuf Ergun, ''Netewetiya Kurdî û Rengvedana Wê di Helbesta Kurdî ya Nû de'', Nûbihar Akademî, Jimar 4, Sal 2, 2015.</ref>. Di van salan de ''[[Hawar (kovar)|Hawar]]''a [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Elî Bedirxan]] jî derket ku avakirin bikaranîna [[Alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya kurdî a latînî]] navdar e, ekolekî ava kir. Aliyê din di [[Qefqasya]]yê de, li [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetistanê]] kurmancên [[êzîdî]] bi riyekî din ekolekî kurmancî anîn holê ku qasî xebatên wêjeyî, bi zanistî ve jî navdar in<ref name=":22" />. Her wiha piştî qedexekirina kurdî ji aliyê dewletên li ser Kurdistanê wêjeyekî ''sirgûnê'' (xeribiyê) jî derket holê<ref>[[Firat Cewerî]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'', Weş. Nûdem (1996), rûpel 110, "''Şaîrê Kurd Kî ye?''" http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/Y4HWZS879K.pdf</ref>.

===== Helbest =====
Helbesta kurdî her çiqas naveroka xwe guherandibe û li ser neteweperestî, hestên sîyasî, zanistî, pêşveçûn û hwd. hatibe nivîsandin jî, guherîna dirûvên wê nebû rojeva wêjeyê sedsala 20emîn û veguherîna wê hêdî bû. Di vê serdemê de helbestên [[Ebdurehîm Rehmiyê Hekarî]] (1890-1958)ên ku hêmanên dînî-klasîk û neteweyiyê di nav xwe de dihewînin di vê çarçoveyê de mînaka herî mezin e<ref>Sedat Ulugana, ''Dİ ÇERÇOVEYA MODERNİZM Û NETEWPERVERTİYA KURDÎ DE EBDUREHİM REHMÎ HEKARÎ Û “GAZİYA WELAT"'', Riataza.com.(01.05.2017)http://krd.riataza.com/2017/05/01/ebdurehim-rehmi-hekari-u-gaziya-welat-1/</ref>. Piştî salên 1950-60î di helbestên [[Cegerxwîn]] (1903-1904) û [[Qedrîcan]] (1911-1972) de neteweperweriyeke [[Marksîzm-Lenînîzm|marksîst]] derdikeve pêş<ref name=":20" />. Her wiha piranîya helbestên [[Osman Sebrî]] (1905-1993) yên welatperwerîyê ne<ref name=":13" /> û yek ji nûnerê girîng a veqetîna ji helbesta klasîk e<ref name=":21" />.

===== Çîrok û Roman =====
<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''

Yekem [[çîrok]]a nûjen a kurdiya kurmancî ''Çîrok''a ("''Şiş''"<ref name=":25">Hîmdad Husên Bekir, ''Ciyê Cemîl Saib di Çîroka Hunerî ya Kurdî de'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 121.</ref>) [[Fûad Temo]] tê hesibandin ku di 1913an de di ''[[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]]'' de hatiye weşandin. Piştî wê Celadet Alî Bedirxan di ''Hawar''ê (1932-1943) de [[Ber Tevna Mehfûr|''Ber Tevna Mehfûr''ê]] xwe weşandibe jî di rastiyê de di sala 1927an de wê nivîsandiye<ref name=":21">Yaqob Tilermenî, ''Ehmedê Xanî’nin Mesnevisi Mem û Zîn’den Çıkan Edebiyat,'' kurdîlit.net http://www.kurdilit.net/?page_id=2466&lang=tr (19.03.2018)</ref> û di çîroka xwe de trajediya gelê xwe sêwirandiye<ref>Zulkuf Ergun, ''Hawar Dergisinde Egemen Türk İmajı ve Anti-Kolonyal Söylem,'' Monograf, 2015/3. http://monografjournal.com/sayilar/3/hawar-dergisinde-egemen-turk-imaji-ve-anti-kolonyal-soylem-monograf-sayi-3.pdf</ref>. Celadet Alî Bedirxan jî tê de qasî 70 çîrok û gelek helbestên [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamiran Elî Bedirxan]], [[Osman Sebrî]], [[Qedrîcan]], [[Nûredîn Zaza]], [[Mistefa Ehmed]] û hwd hatine weşandin<ref name=":19" />. Di van çîrokan de bûyerên nû qewimîne ([[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî|Serhildana Şêx Seîd]], [[Serhildana Agiriyê ya yekem|Serhildan Agirî]] û hwd.) û encamên wan jî di çîrokan de gelek hatine şixulandin<ref>Remezan ALAN, ''Modern Kürt Edebiyatında Kolonyal Karşılaşmalar, Ulusal İmaj ve Tersyüz Olmuş Bir Klişe,'' Monograf, 2015/3. http://monografjournal.com/sayilar/3/modern-kurt-edebiyatinda-kolonyal-karsilasmalar-monograf-sayi-3.pdf</ref> ku ev bandora [[Rastîparêzî|realîzmê]] ye. Piştî ''Hawar''ê di kovarên ''[[Ronahî (kovar)|Ronahî]]'' (1942-1944) û ''[[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]]'' (1943-1946) de bingeha kevneşopîyeke hat avakirin. Celadet Alî Bedirxan ji bo Nûredîn Zaza gotiye "''[[Anton Çexov|Çexovê]] kurdan''"<ref name=":21" />.

Destpêkirina [[Roman (wêje)|romana]] kurdî ji hêla [[kurdên Qefqasyayê]] ve bûye. Yekem [[Roman (wêje)|romana]] kurmancî (di heman demê de ya kurdî) a ku hatiye çapkirin di sala 1931an de, ji aliyê [[Erebê Şemo]] ve bi navê ''[[Şivanê Kurmanca]]'' hatiye nivîsandin. Erebê Şemo ev romana xwe piştî sererastkirinê bi navê ''Berbang'' di 1959an de carekî din weşandiye. Roman, weke otobiyografiyekê hatiye nivîsandin<ref name=":26">Ebubekir GÖREN, ''DI ROMANÊN EREBÊ ŞEMO DE FOLKLORA''

''KURDÎ'', Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî (Teza Lîsansa Bilind) http://en.calameo.com/read/005071515f777d4f17abe</ref>. Ya duyem ''[[Xatê Xanim]]''a (1958) [[Eliyê Ebdilrehman|n]] e. Her wiha [[Mîroyê Esed]], [[Seîdê Îbo]] û [[Heciyê Cindî]] jî di [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetê]] de romanên xwe weşandine. Lehengên romanên kurdên wir kesên îdeal bûn û başî û nebaşî li gora pîvanên bîr û baweriyên nivîskêr dihatin diyarkirin. Herçiqas di navbera salên 1940 û 1970an de romanên kurmancî nehatibe nivîsandin<ref>[[Îbrahîm Seydo Aydogan|Îbrahîm Seydo AYDOGAN]], ''75 sal û 200 romanên kurdî(kurmancî),'' kurdîgeh.com (''2011-02-14)'' http://www.kurdigeh.com/authors.aspx?an=43&aid=31</ref> jî romana kurdî him ji ber rakirina qedexeyê ya li ser kurdî li [[Tirkiye|Tirkiyê]] him jî li [[Ewropa]]yê di navbera salên 1990 û 2010an de him ji aliyê naverokî ve û him jî ji aliyê hejmar ve bûye qadekî berhemdar û mezin. Di nav nivîskarên kurd de, yê ku herî pir romanên kurdî nivîsî û weşand [[Mehmed Uzun]] e. Di gel wî, nivîskar [[Medenî Ferho]], [[Helîm Yûsiv|Helîm Yusiv]], [[Hesenê Metê]], [[Firat Cewerî]], [[Lokman Polat]], [[Mihemed Dehsiwar]], Dewran Evdirehîm [https://aa-e.org/fr/artiste/evdirehim-dewran/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211023182123/https://aa-e.org/fr/artiste/evdirehim-dewran/ |date=2021-10-23 }}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211023182123/https://aa-e.org/fr/artiste/evdirehim-dewran/ |date=2021-10-23 }}, [[Suleyman Demir]], [[Mezher Bozan]], [[Xurşîd Mîrzengî]], [[Zeynelabidin Zinar|Zeynelabîdîn Zinar]], [[Eyub Mîlan]], [[Aram Gernas]], [[Mistefa Aydogan|Mustafa Aydogan]], [[Îbrahîm Seydo Aydogan]], [[Abdusamet Yigit]], [[Bûbê Eser|Bubê Eser]], [[Laleş Qaso]], [[Mîr Qasimlo]], [[Ayebe|L. Ayebe]], [[Remezan Alan]], [[Adil Zozanî|Adîl Zozanî]], [[Omer Dilsoz]], [[Serkan Birûsk]], [[Mehmet Kemal Işık|Torî]] û hwd. jî romanên kurdî nivîsîn û weşandin<ref>[[Lokman Polat]], ''REWŞA ROMANA KURDÎ Hunera Romanê û Nirxandina Wê Lêkolîn | Nirxandin | Analîz'', Weş. Çandname, E-pirtûk (2018) https://yadi.sk/i/h0O_Zsni3RpNnK</ref>.

===== Şano =====

Yekemîn şanoya nûjen a kurmancî di salê 1919an de ji aliyê [[Ebdurehîm Rehmiyê Hekarî]] ve bi navê ''Memê Alan'' di 15emîn û 16emîn hejmarên [[Jîn]]ê de hatiye weşandin<ref>Çetoyê Zêdo - Yavuz Akkuzu, ''Dîroka Şanoya Kurdî'', Weş. Peywend (2015).</ref>. Lê şanoya kurdî li Sowyetistanê bi awayekî giştî bingeha xwe xurt kir. Di sala 1928an de li [[Tbîlîsî|Tiblîsê]] şanoya [[Hakob Xazaryan]] a bi navê ''Qelen'' hat lîstin. Di navbera 1934-1935an de [[Heciyê Cindî]] ''Qutiya Dû-Dermana''; [[Ahmedê Mirazî|Ehmedê Mirazî]] ''Zimanê Çîya''; [[Wezîrê Nadirî]] ''Reva Jinê'' çap kirin. Li bin desthilatdariya [[Josef Stalin|Stalin]] gelek rewşenbîrên kurd hat girtin û sirgûnkirin lê “Tiyatroya Kurdî ya Elegezê” karên xwe berdewam kir. Di vê tiyatroyê de piyesa berpirsiyarê tiyatroyê [[Celatê Koto]] ya bi navê ''Lûr de Lûr,'' ya Heciyê Cindî ya bi navê “Miraz” û ya [[Cerdoyê Genco]] ya bi navê ''Xûşka Doxtirîyê û Bira'' hatin lîstîn. Piştî girtina vê tiyatroyê, cihê şanoyan [[Radyoya Êrîvanê]] bû<ref name=":22">Sedat ULUGANA, ''Di nav kurdên Yekîtîya Sovyet de edebiyeta kurdî,'' riataza.com http://krd.riataza.com/2015/10/12/di-nav-kurden-yekitiya-sovyet-de-edebiyeta-kurdi/ (October 12, 2015)</ref>.

{{Jêgirtin|Piştî girtina şanoya kurdî sala 1937'an nivîskarên me terka nivîsandina piyesan kirin. Lê ji salên 70î gava li Ermenistanê (Gundê Elegezê) û li bajarê Tiblîsê şanoyên kurdî vebûn, ji bo wan şanoyan piyes jî hatin nivîsandin.<ref>Firat Cewerî, Kultur, Huner û Edebiyat, Weş. Nûdem (1996)</ref>}}

Ji ber qedexebûna kurdî li Tirkiyê xebatên lîstînê heta 1991ê tune ye. Lê wekî îstîsna, ''[[Birîna Reş (pirtûk)|Birîna Reş]]'' (1965) a [[Musa Anter]] û ''Dawiya Dehaq'' (1978) a [[Kemal Burkay]] bi wergerên tirkî re hatin weşandin<ref>Çetoyê Zêdo, ''Kürtçe Tiyatro Metinleri,'' bianet.org<nowiki/>https://bianet.org/biamag/sanat/185967-kurtce-tiyatro-metinleri</ref>. Bi avabûna [[Navenda Çanda Mezopotamya]]yê ya navenda wê [[Stembol]] e, lîstina şanoyan jî dest pê kir<ref>Malpera [[Navenda Çanda Mezopotamya]]yê: http://www.mezopotamya.info/teatra-jiyana-nu/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180316142256/http://www.mezopotamya.info/teatra-jiyana-nu/ |date=2018-03-16 }}</ref> û her wiha gelek komên şanoyê jî ava bûn.

===== Çeşnên din ên wêjeyî =====
Çeşnên wêjeyî yên mîna [[Ceriban (wêje)|ceriban]], [[Rexneya wêjeyî|rexne]], [[bîranîn]] û hwd. di gelek kovarên wêjeyî de mîna [[Hawar (kovar)|Hawar]], [[Ronahî (kovar)|Ronahî]], [[Roja Nû (kovar)|Roja Nû]] û [[Riya Teze (rojname)|Riya Teze]] hatin weşandin û nemaze bîranîn û [[Ceriban (wêje)|ceribanên]] nivîskaran dawiyê wek, pirtûk hatin berhevkirin. Kurdolog [[Thomas Bois]] di pirtûka xweye ''The Kurds'' de, ku di sala 1966an [[Libnan]]ê de bi zimanê [[Zimanê îngilîzî|îngilîzî]] çap bûye, dibêje ku, li [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Sovyetê]] [[Emerîkê Serdar]] û [[Ordîxanê Celîl]] nivîskarên ewil in, ku dest bi rexnekirina wêjeya kurdî kirine<ref>[[Thomas Bois]], ''The Kurds'', Published by Khayat Book & Publishing Company (1966, Beirut)</ref>. Di bîst salên dawî de di qada ceribanê de gelek berhem hat dayîn: ''Kulîlkên Hinaran'' a [[Mehmed Uzun]], ´´Şahmaran´´ a [[Abdusamet Yigit]], ''Kultur, Huner û Edebiyat'' a [[Firat Cewerî]], ''Rewşa Romana Kurdî'' ya [[Medenî Ferho]] yek ji wan in. Her wiha gelek bîranînên nivîskar û helbestvanan jî hatin weşandin wekî mînak ''Bîranînên Min'' a [[Osman Sebrî]] û ''Mikurî'' ya Emerîkê Serdarî.

=== Wêjeya soranî ===
{{Gotara bingehîn|Wêjeya soranî}}

==== Beşa Klasîk ====
Dema di nîveka sedsala 19an<ref name=":10" /> de di serdema [[Baban|mîrektiya Baban]] de wêjeya [[soranî]] derket holê (dîsa li Kurdistana sahaya [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]])<ref>Doç. Dr. Abdurrahman Adak, ''Newroz ji Perspektîfa Edebiyata Kurdî ya Klasîk'', BasNûçe (ji candname.com, 21.03.2017) http://candname.com/newroz-ji-perspektifa-edebiyata-kurdi-ya-klasik/</ref>. Di vê demê de helbestvanên herî navdar ev in: [[Mehwî|Mehwî Neqşebendî]] (1830-1904), [[Herîq|Mele Herîq]] (1851-1907), [[Wefayî]] (1838-192) û [[Nalî]] (''Mela Xidrî Ehmedî Şawêysî Mixayilî'', 1797-1856). Nalî yekemîn hozanê soran e ku [[qesîde]] û [[xezel]]ên xwe bi kurdî nivîsiye û hîmdarê ekola helbestî ya soranî ye. Hin ji misreyên wî êdî bûne methelok, ketine ser zimanê xelkê. [[Şêx Rizayê Talebanî|Şêx Riza Telebanî]] (1832-1909) di qada helbestên hicwî de nav û deng e. ''Ebdulla Misbah Beg (1862-1917)'', ku bêtir bi navê [[Edeb]] ''Misbeh el-Diwan'' tê nasîn. Helbestên wî ji alî bedewî û estetîkê ve pirr dewlemend in û wan ji bo evîna jina xwe nivîsiye<ref>[[Joyce Blau|Joyce BLAU]], ''HÊMIN Jî MIR,'' Kovara [[Hêvî (kovar)|Hêvî]], HEJMAR 5 / GULAN 1986, rûpel 20. http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/V7EL2B5DY4.pdf</ref>. [[Kurdî (Mistefa Beg)|Kurdî]] (1809-1849) di helbestên xwe de piranî derheqa dildarîyê nivîsandiye. [[Bêhûd]] (1878-1955) û [[Ziver]] (1875-1948) welatperwerîya xwe di helbestên xwe de dîyar kirine. [[Sebrî]] (1881-1944) derheqa ayîn û dînê misilmanîyê û her wiha evînê helbestan nivîsandiye<ref name=":13" />.

==== Beşa Nûjen ====

===== Helbest =====
[[Hecî Qadirê Koyî|Hecî Qadir Koyî]] (1816-1894) ye ku xasîtiya afirandinên wî hakimiyeteke mezin a teknîkên helbestî, naverokeke civakî û bikaranîna zimanekî sade ye û ew wekî damêzrênera wêjeya/helbesta nûjen a hemû zaravayên kurdî tê naskirin<ref name=":23" />. Helbestên Hecî Qadir Koyî cara yekem gelê kurd romantîze kiriye û wateyên "weten, milet, dewlet" guherandiye<ref>Farangis Ghaderi, ''Hecî Qadirê Koyî û Hilatina Neteweperweriya Kurdî,'' [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014), rûpel 50.</ref>. [[Pîremêrd]] (1867-1950), yek ji pêşengên helbesta modern e û helbestên klasîk ji rastiyê dûr dîtiye û rexne kiriye<ref>Farangis Ghaderi, ''Ji nû ve Hizirîna li ser Peydabûna Helbesta Kurdî ya Modern'', Zarema, hejmar 3 (2015), rûpel 139.</ref>.

===== Çîrok û Roman =====
Çîroka yekem a soranî di sala 1920an de bi saya pêşbirkekî rojnameya ''Pêşkewtin'' (1920-1922) hatiye weşandin a ku di vê pêşbirkê de xelata çîroka yekemîn girt ''Cûr û Ga Şitêkî Çak e'' ya [[Şêx Nûrî Şêx Salih]] e. Lê kesên ku ''Le Xewma'' ya [[Cemîl Saîb]] wekî çîroka yekem dibînin jî hene<ref name=":25" /> ku ev çîrok di sala 1925 û 1926an de di rojnameyên ''Jiyanewe'' û ''Jiyan''ê de wek 23 beş hatiye weşandin<ref>Haşim Ahmedzade, ''Di Rabêja Vebêjî ya Kurdî ya Modern de Rastî û Honak'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 107.</ref>. Saîb bi [[Rastîparêzî|realîzma]] rexnegir kelepûra dîrokê wergirtiye<ref>Hîmdad Husên Bekir, ''Ciyê Cemîl Saib di Çîroka Hunerî ya Kurdî de'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 5 (2015), rûpel 123.</ref>.

Yekem romana soranî, ''Meseley Wîjdan'', ji aliyê [[Ehmed Muxtar Caf]] ve di salên 1927-28an de hayiye nivîsandin û di 1970ê de ji aliyê [[Îhsan Fuad]] ve li [[Bexda]]yê tê çapkirin<ref name=":25" />. Ev berhem, dikare weke çîrokeke dirêj bê hesibandin<ref name=":26" />. Çîrok û destanên kurdî ên weke Şahmaran<ref>{{Jêder-malper |url=https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eahmaran_%28pirt%C3%BBk%2C_2011%29 |sernav=Şahmaran/Abdusamet Yigit |tarîxa-gihiştinê=2018-04-06 |tarîxa-arşîvê=2021-01-16 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210116070449/https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eahmaran_(pirt%C3%BBk,_2011) |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>, çîrokên keçekelok<ref>[http://rojevakurdistan.org/kurdi/16491-ciroken-kecelok-2-u-3 Çîrokên Keçelok 2 û 3/Abdusamet Yigit]{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }}</ref> û hwd wê çîrokna civakî ên kurdistanî ên gelirî û pirr kevn bin.

===== Şano =====
''[[Komeley Zanistî Kurdan]]'' a ku di 1926an de li [[Silêmanî]] hat avakirin, ji bo avakirin û pêşketina şanoya kurdiya soranî roleke girîng lîst. Yekem lîstika soranî a bi navê ''Îlm û Cehlê'' di 1920an de ji aliyê [[Fuad Reşîd Bekir]] ve hat nivîsandin û ew bi xwe derxist li ser dîkê. Lîstik li ser du birayan e ku yekî jîr û ê din tiral e. ''Zulmî Qeyser Nêron'' lîstikekî din a Bekir e ku adebte kiriye. Lîstika yekem a çapkirî ''Mem û Zîn'' a [[Pîremêrd]] e û di 1934an de hatiye weşandin û di eyda [[Remezan (meh)|Remezanê]] de çar rojan li ser dîkê maye<ref>Mahroo Raşidîrostamî, ''Destpêka Şanoyê li Başûrê Kurdistanê'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 2 (2014).</ref>. Di 1957an de bi pêşengiya [[Nermîn Nakam]], jin weke lîstikvan di şanogeriya kurdî de cih girtibû. Koma yekem a fermî a şanoya kurdî bi navê ''Tîpî Nwandin û Mosîqay Silêmanî'' di sala 1969an de dest bi xebatê kiriye<ref>Mahroo Raşidîrostamî, ''Di Salên 1970yî de li Başûrê Kurdistanê Şano'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar 3 (2015), rûpel 157.</ref>. Di 1985an de cara ewil şanonameyên nîvîskareke jin [[Leylan Şefîqe Elî Hiseyn]] bi navên ''Şaciwanî Derbend Feqerew'' û ''Keyxan'' du şanoname li Silêmanî tê çapkirin. Li gorî berhema Yasîn Qadir Berzincî a bi navê ''Şanoy Kurdî'' (2007) hin ji şanonamenûsên herî berhemdar ev in: [[Heme Kerîm Remezan Hewramî]], [[Emînê Mîrza Kerîm]], [[Pîremêrd]], [[E. B. Hewrî]], [[Fetah Kerîm Kawe]], [[Mistefa Nerîman]], [[Zekî Ehmed Henarî]], [[Ebdulrezaq Bîmar]], [[Şêrko Bêkes]], [[Mehdî Omêd]], [[Ehmed Salar]], [[Mihemed Ebdulrehman Zengine]]…<ref name=":27" />

=== Wêjeya zazakî ===
{{Gotara bingehîn|Wêjeya zazakî}}
[[Wêne:Mewlıd (Ehmedê Xasi) Peni.jpg|thumb|''[[Mewlida Nebî]]'']]
Zimanê [[zazakî]], ji zaravayên kurdî yên din pirtir nêzî hewramî be jî destpêk û geşedana wêjeyên wan ji hev cuda ne û di nav kurdî de wêjeya herî dawî dest pê kiriye ya zazakî ye<ref name=":5">[[Roşan Lezgîn|Roşan LEZGÎN]], ''Modern Kirmancca (Zazaca) Edebiyati''. http://www.zazaki.net/file/modern-kirmancca-edebiyati.pdf</ref>. ''[[Mewlida Nebî]]'' ya [[Ehmedê Xasî]] (1867-1951) destpêka edebîyata nivîskî ya kirdkî (zazakî) ye. Di 25 adarê 1899 de li Dîyarbekirê di Çapxaneyê Lîtografya de bi 400 nusxeyan hatiye çapkirin.<ref>Roşan LEZGÎN, ''Mewlidê Kirdî''. http://www.zazaki.net/haber/mewlid-neb-y-ehmed-xas-57.htm</ref> Berhema din jî ''[[Bîyîşê Pêxamberî]]'' ya [[Usman Efendiyê Babij|Usman Efendîyê Babij]] (1852-1929) e ku [[Celadet Alî Bedirxan]] wê di 1933an de li Şamê çap kiriye<ref>[[Qanatê Kurdo]] (Wer. [[Tosinê Reşîd]]), ''Lêgerîna Zaza'', Belavgeha Hogir Hogir Verlag Bonn. http://www.orientalstudies.ru/eng/images/pdf/b_yusupova_2016.pdf</ref>. Piştî li [[Tirkiye]]yê qedexekirina zimanên ji bilî tirkî, demeke dirêj bi zimanê zazakî berhem nehatin nivîsandin.

==== Avakirin ====
[[Wêne:Tirej 4.jpg|thumb|çep|Kovara ''[[Tîrêj (kovar)|Tîrêj]]'' (hj. 4)]]
Berhemên nûjen ên zazakî piştî salên 1970ê ji aliyê [[Malmîsanij]] ve hatin nivîsandin û di kovara ''[[Tîrêj (kovar)|Tîrêj]]'' de hatin weşandin. Ev kovar, di heman demê de yekem kovar e ku di nav sînorên Tirkiyeyê de xwerû bi zimanê kurdî (kurmancî û kirmancî) dest bi weşanê kiriye û ji bo avakirina wêjeya zazakî peywirekî girîng hilgirtiye <ref name=":5" />. Wekî mînak helbestên nûjen a yekemîn ''Etnik'' û ''Kıtabê Ramıtey'' û çîroka nûjen a yekemîn ''Engıştê Kejê'' (bi navlêka ''M. Birîndarî''<ref>Murad Aygun, ''Destpêk ra Heta Ewro Edebiyatê Kirmanckî de Hîkaye'', [[Zarema (kovar)|Zarema]], Hejmar: 5 (2015), rûpel 127.</ref>) di vê kovarê de hatine weşandin. Di heman demê de Malmîsanij wekî damêzrenerê wêjeya nûjen a zazakî tê qebilandin, ji ber ku yekemîn pirtûka helbestan a nûjen ''Herakleîtos'' (1988) û yekemîn ferhenga ''Zazakî - Tirkî'' (1987) ên wî ne û xebatên xwe yên [[folklor]]î jî di ''Folklorê Ma ra Çend Numûney'' (1991) de hev daye<ref name=":5" />.

==== Geşedan ====
Îro di wêjeya zazakî de gelek nivîskar û helbestvanên serkeftî hene. Hunermendên zazakî-nivîs di gelek şaxên wêjeyê de berhaman didin. Di warê çîrokê de [[Roşan Lezgîn]], [[J. Îhsan Espar]], [[Murad Canşad]], [[Huseyîn Karakaş|Hüseyin Karakaş]], [[Ömer Faruk Ersöz]] navûdeng in<ref>Yusuf Aydogdu, ''Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni,'' Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/220221 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180602071618/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/220221 |date=2018-06-02 }}</ref>. Her wiha [[Deniz Gündüz|Deniz Gunduz]], [[Munzur Çem]] û [[Jêhatî Zengelan]] him di warê çîrokê de û him jî romanê de xwediyê berheman in. [[Îlhamî Sertkaya]] jî romanan nivîsandiye. Di warê helbestê de ji bilî hunermendên hat rê dan, [[Çetîn Satıcı]], [[W. K. Merdimîn]], [[Zulkuf Kişanak]], [[Newzat Valêrî]] û [[Fexrî Ergun]] berhemdar in<ref name=":5" />.

== Weşanxaneyên kurdî ==
* [[Nûbihar (weşanxane)]]

== Binêre ==
* [[Lîsteya zanyarên kurd]]
* [[Lîsteya nivîskarên kurd]]
* [[Lîsteya pirtûkên der barê wêjeya kurdî]]

== Girêdanên derve ==
* {{Tr}} [[Roşan Lezgîn]], [http://www.zazaki.net/yazi/yazi/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-168.htm ''Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181126180420/http://www.zazaki.net/yazi/yazi/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-168.htm |date=2018-11-26 }}. ''[[zazaki.net]]'' (9/05/2011)

== Çavkanî ==
{{Çavkanî|2}}

{{Wêjevanên kurd}}
{{Zaravayên zimanê kurdî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Wêjeya kurdî| ]]
[[Kategorî:Zimanê kurdî]]