Çavkaniya Zimanê lîtvanî bibîne

{{Agahîdank ziman
| nav                = Lîtvanî
| navê xwemalî       = lietuvių kalba
| renga malbat       = Hind û Ewropî
| dewlet             = {{Ala|Lîtvanya}}, {{Ala|Letonya}}, {{Ala|Belarûs}}, {{Ala|Polonya}}
| herêm              = 
| nexşe              = Map of Lithuanian language.svg
| binnexşe           = Belavbûna zimanê lîtvanî
| firehiya nexşe     = 
| zimanê zikmakî     = 3 milyon<ref>[https://www.ethnologue.com/language/lit Ethnologue]</ref> (2012)
| malbat2            = [[Zimanên Hînd û Ewropî]]
| malbat3            = [[Zimanên baltikî]]
| malbat4            = [[Zimanên baltikî yên rojhilatî]]
| malbat5            = 
| malbat6            = 
| iso1               = lt
| iso2               = lit
| iso3               = olt (lîtvaniya kevn)
| agahdarî           = 
}}
'''Lîtvanî''' (lietuvių kalba) zimanê fermî yê [[Lîtvanya]] û [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Li Lîtvanyayê nêzîkî 2,8 milyon<ref>{{Jêder-malper |paşnav1=Rodiklių duomenų bazė |sernav=Oficialiosios statistikos portalas |url=https://osp.stat.gov.lt/statistiniu-rodikliu-analize/?hash=ea516958-db7e-431f-931e-0f42e7f9e6bc&portletFormName=visualization#/ |malper=osp.stat.gov.lt }}</ref> kesên ku zimanê wan ê zikmakî lîtvanî ye dijîn û nêzîkî 170.000 kes jî li derveyî welêt dijîn. Lîtvanî zimanekî [[baltikî]] ye ku gelekî nêzîkî [[Zimanê letonî|letonî]] ye.<ref name="Dahl">{{Jêder |paşnav=Dahl |pêşnav=Östen |sernav=The Circum-Baltic Languages |tarîx=2001 |xebat=Studies in Language Companion Series |cild= |rr=43 |weşanger=John Benjamins Publishing Company |isbn=9789027230591 |paşnav2=Koptjevskaja-Tamm |pêşnav2=Maria |doi=10.1075/slcs.55.02dah }}</ref> Ew bi [[alfabeya latînî]] tê nivîsandin.

== Dîrok ==
Zimanê lîtvanî bi rêjeyeke bilind şêweyê xwe yê ku ji zimanmalbata [[Zimanên Hindû-Îranî|Hînd û Ewropî]] tê diparêze.<ref>{{Jêder-kitêb |paşnav=Zinkevičius |pêşnav=Z. |lînka-nivîskar= |sernav=Rytų Lietuva praeityje ir dabar |weşanger=Vilnius: [[Mokslo ir enciklopedijų leidykla]] |sal=1993 |cih= |rûpel=9 |jêgirtin=...linguist generally accepted that Lithuanian language is the most archaic among live Indo-European languages... | isbn =5-420-01085-2 }}</ref> Ji bo vê yekê lîtvanî bo lêkolînerên ku li ser zimanên Hînd û Ewropî lêkolînan dikin gelekî girîng e. Nivîsarên herî kevnare yên bi lîtvanî [[Lavaya Yezdan|Wirda Yezdan]] û [[Silava Feriştehê]] ({{bi-en|hail mary}}) ne ku di navbera salên 1503-1525an de hatine nivîsandin. Lîtvaniya wêjeyî ji hin aliyan ve ji lîtvanî diveqete. Mînak; qertafên ku diênine dawiya peyvan dirêjtirin. Ev şêwe heta sala 1650yî didome. Di sala 1864an de zimanê lîtvanî ji aliyê [[Mikhail Muravyov]], fermandarê Lîtvanyayê yê hikûmeta [[Rûsya]]yê, ve hat qedexekirin. Lê dîsa jî çapbûna pirtûkên lîtvanî li [[DYA]]yê û [[Prûsyaya Rojhilatî]] berdewam kir. Di salên 1800î de sê zaravayên serekên yên lîtvanî hebûn; li derdora [[deryaya Baltik]] ''Zaravayê Jêrîn ê Lîtvanî'', di zimanê helbestê de ''Zaravayê Rojhilatî yê Lîtvanî'' û li tixûbê Prûsyaya Rojhilatî ''Zaravayê Rojavayî yê Lîtvanî'' dihatin axaftin. Zimanê niha yê wêjeyî ji aliyê [[Jonas Jablonskis]] (1860-1930) ve bi 32 tîpan hatiye standartkirin ku ev ji zaravayê rojavayî yê lîtvanî pêk tê. Lîtvanî yek ji du zimanên [[baltikî]] ye ku li ser dinê tê axaftin.<ref name="Dahl"/> Yê din jî [[letonî]] ye. [[Prûsiya kevn]], zimanekî baltikî yê ku di demên nêz de dihate axaftin; lê di sedsala 19an de hatiye jibîrkirin.

== Belavbûna Herêmî ==
Lîtvanî di serî de li Lîtvanyayê, dû re li welatên mîna [[DYA]], [[Estonya]], [[Arjentîn]], [[Kanada]], [[Ûrûgûay]], [[Îslenda]], [[Danîmarka]], [[Brezîlya]], [[Fransa]], [[Rûsya]], [[Norwêc]], [[Îrlenda]], [[Awistralya]], [[Brîtanya]] nêzîkî 4,000,000 kes vî zimanî dipeyivin.
[[Wêne:Oldest surviving writing in Lithuanian language.jpg|thumb|181 px|Nivîsa herî kevnare ya zarê lîtvanî (nêzîkî 1503), ji ya orjînal/xwerû (sedsala sêzdemîn) ji nûve hatiye nîvîsandin]]

== Rewşa Fermî ==
Lîtvanî zarê dewleta [[Lîtvanya]]yê û zimanekî fermî yê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.

== Zarava ==
Zarê lîtvanî xwedî du zaravayan e ku ew; [[Aukštaičių]] (ango [[Okstatî]]:Li jor Lîtvanyayê tê axaftin) û [[Žemaičių/Žemaitiu]] (ango [[Samogetî]], li jêr Lîtvanyayê tê axaftin) ye.<ref>{{Jêder |sernav=Nexşeya zaravayên lîtvanî |url=http://samogitia.mch.mii.lt/KALBA/girdstr.en.htm#Map |tarîxa-gihiştinê=2008-03-04 |tarîxa-arşîvê=2011-03-05 |urlya-arşîvê=https://www.webcitation.org/5wy7PMm0r?url=http://samogitia.mch.mii.lt/KALBA/girdstr.en.htm#Map |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Cudahiyên mezin di navbera lîtvaniya standart û zaravayê Samogetî de hene. Zaravayê samogetî yê nûjen di bin bandora zimanê [[Kuronî|Kurenî]] de (îng:''Curonian language''), ji sedsala sêzdemîn-şanzdemîn de gihîştiye rewşa niha. Her du zarava xwedî sê devokan e. [[Samogetî]] tê dabeşîn mîna rojava, bakur, başûr; [[okstatî]] jî mîna rojava (Suvalkiečiai), başûr (Dzūkai) û rojhilat hatiye dabeşîn. Lîtvaniya standart ji okstatiya rojavayî û zaravayekî [[lîtvanyaya biçûk]] pêk tê. Bandora zaravayên din di derbara peyvan de xwe dide nîşandan.
== Alfabe ==
A Ą B C Č D E Ę Ė F G H I Į Y J K L M N O P R S Š T U Ų Ū V Z Ž

a ą b c č d e ę ė f g h i į y j k l m n o p r s š t u ų ū v z ž

== Rêziman ==
Zimanê lîtvanî di nava zimanên Hînd û Ewropî de xwedî dewlemendiyên xwerû ye. Mîna [[kurmancî]] hebûna nêr û mê di nava xwe de diparêze. Bi piranî peyvên nêr di dawiyê de bi tîpa -'''s''' û yên mê jî bi -('''i''')'''a''' an jî -'''ė''' xelas dibin. Lê belê lîtvanî jî mîna kurdî ne xwedî ristek standart e. Ji ber ku gelek ciyawazî tên bikaranîn. Peyvên nêtarî di lîtvanî de tune ne, belam hin bêje xwedî herdu zayendan jî ne. Ev peyv bi piranî bêjeyên di derbara mirovan de û yên ku bi tîpa -'''a''' xelas dibin in. Mînak ;''elgeta'' kesê parskirinê dike,''naktibalda'' - kesê naraze.
Di dema bikaranînê de peyv bi gelek şêweyên cuda tên hemberî mirov. Di lîtvanî de bêjeyên yekjimar an jî pirjimar hene. Lê hin peyv cot in jî di vê dabeşê de. Hin peyvên yekjimar; ''pienas''- şîr ,''laimė'' -şadî ; yên pirjimar ;''miltai'' - ard , ''kelnės'' - şal. Peyvên di zimanê lîtvanî de ji wayên li jêr pêk tên:

1.[[Navdêr]] (Daiktavardis)

2.[[Rengdêr]] (Būdvardis)

3.[[Lêker]] (Veiksmažodis)

4.[[Hejmarkî]] (Skaitvardis)
 
5.[[Cînav]] (Įvardis)
 
6.[[Hoker]] (Prieveiksmis)

7.[[Bireser]] (Dalelytė)
 
8.[[Daçek]] (Prielinksnis)

9.[[Yekbûn]] (Jungtukas)

10.[[Baneşan]] (Jaustukas)

11.[[Peyvên dengvedan]] (Ištiktukas)

[[Wêne:Mazvydo katekizmas.jpg|thumb|250px|rast|Pirtûka pêşîn ku bi Lîtvanî ye ji aliyê [[Martynas Mažvydas]] ve di sala 1547'a de hatîye nivîsandin ]]

== Kişandina Çend Lêkeran ==
'''Ajotin/Siwarbûn''' :Joti
* Štai jis grakščiai joja ant asilo. :Li kerê pir baş siwar dibe.
* Mes dar nejojome ant arklio! :Em hê li hêsp siwar nebûn.
* Įsivaizduok! Mano tėvas jos kupranugariu! : Bifikire! Bavê min ê li hêştirekê siwar bibe.
'''Bûyîn''' : Būti
* Jis yra mokytojas. : Ew mamosteyek e.
* Mes jau buvome filme. :Em jixwe li wî fîlmî bûn.
* Kaip čia bus? :Ma dê çawa li vir be?
'''Cûtin/mijîn''' : Čiulpti
* Vaikas čiulpia saldainį. :Zarok şekirekî dicûwe.
* Vampyras čiulpė kraują. : Duh vampîrê xwîn dimijt.
* Ar vampyrai mums čiulps kraują? :Ma vampîr dê xwîna me bimijin?
'''Kirin''' : Daryti
* Ką darai? :Çi dikî?
* Vakar jie darė skrybėles. :Duh şewqe çêdikirin.
* Ar jūs darysite man valgyti? :Ma tu yê ji min re tiştinên xwarinê çêbikî?

'''Ketin''' :Griūti
* Kai jis girtas, jis visąlaik griūna ant grindų. :Dema serxweş e hertim dikeve.
* Deja, pastatas sugriuvo. :Mixabin xanî hilweşî.
* Negi griūsi? :Ma tu yê ji dil bikevî?
'''Beşdarbûn/tevlîbûn''' :Dalyvauti
* Vyrai dalyvauja rinkimuose. :Zilam tevlî hilbijartinê dibin.
* Ar jūs dalyvavote vakarėlyje? : Ma tu beşdarî partiyê bûyî?
* Ar jūs dalyvausite mūsų pietuose? : Ma tu yê tevlî şîva me bibî?
'''Tirsîn''' : Bijoti
* Kodėl jo bijai? Ma tu çima ji wî ditirsî?
* Vaikystėje aš bijojau kaimyno. :Hinga ez zarok bûm ji cîranê xwe ditirsam.
* Tikiuosi, manęs niekas nebijos. :Ez hêvî dikim ti kes dê ji min netirse.
'''Xapandin''' : Apgauti
* Jis visuomet tave apgauna. :Ew (nêr) te hertim dixapîne.
* Kodėl apgavai tą berniuką? :Ma te çima ew (nêr) xapand?
* Rytoj ji manęs neapgaus. :Ew ê (mê) nikaribe min sibe bixapîne.

'''Strîn/Strandin''' :Dainuoti

'''Tevlîbûn''' : Dalyvauti

'''Ketin''' : Griūti

'''Ceribandin''' :Pabandyti

'''Domandin''' :Tęsti

'''xwarin''' :Valgyti

'''Vexwarin/Noşîn''' :Gerti

'''razan/raketin''' :Miegoti, Užmigti

'''darîkirin/temaşe kirin''':Sekti, Stebėti, Žiūrėti, Budėti, Tykoti, Laukti

'''Şûştin''' :Nusiprausti

'''Meşîn''' :Eiti pasivaikščioti(derketine meşê)

'''Pêjandin/Kelandin''' :Virti, Kepti

'''Dîtin''' :Matyti, Žiūrėti, Stebėti
 
'''Guhdarkirin''' :Klausyti

== Peyvên Sereke yên Axaftinê ==
Sveikas! Sveika! : Silav!

Labas! : Merheba!

Labas rytas! Labą rytą! : Roj baş! Beyanî baş!

Labas vakaras! Labą vakarą! : Êvar baş!

Laba diena! Labą dieną! : Roj baş!

Sveiki atvykę! : Bi xêr hatin!

Kaip kelionė? Kaip sekėsi kelionėje? : Rêwîtiya we çawa derbas bû?

Kaip sekasi? : Tu çawa yî?

Ačiū, gerai. : Spas, baş im.

Prašau, Prašom, Nėra už ką. : Spas xweş!

Puikiai. :Pir baş e.

Viso gero! Viso labo! : Bimîne di xweşiyê de! Bi xatirê te!

Iki ryt(ojaus)! : Heta sibe! (Bi xatirê te)

Labos nakties! Labanakt! : Şev baş!

Perduokite saviškiams linkėjimų. : Silavên min li malbata xwe bike!

Atleisk, Atsiprašau, Dovanok : Bibore!

Prašau, Prašom, Prašyčiau :Ji kerema xwe re!

== Gencîneya Peyvan ==
=== Pîşe/Kar/Şixul ===
{| class="wikitable"
|Studentas
|Xwendekar/Qutabî
|-
|medžiotojas
|Nêçîrvan
|-
|Sekretorė
|Sekreter
|-
|Padavėjas
|Garson
|-
|Inžinierius, Mechanikas, Mašinistas
|Endazyar
|-
|Aktorius
|Niyarvan/Weyno/Aktor/lîstikvan
|-
|Artistė, Aktorė
|Niyarvan/Weynê/Aktrîs/lîstikvan
|-
|Daktarė
|Bijîşk/Tixtor
|-
|Žurnalistė
|Rojnamevan
|-
|Daininikė
|Stranbêj
|-
|Mokytojas
|Mamoste
|-
|Dailininkė
|Wênesaz
|-
|Sportininkas
|Werzîşkar
|-
|Lakūnas
|Pîlot
|-
|Auklė, Slaugytoja
|Hevşîre
|-
|Advokatas, Teisininkas
|Parêzer
|-
|Valdininkas, Klerkas
|Karmend
|-
|Mokslininkas
|Zanyar
|-
|Policininkas
|polîs (Mêr)
|-
|Policininkė
|polîs (jin)
|-
|Namų šeimininkė, Neseseras
|Kebanî/Kevanî
|}

=== Hin Peyv ===

'''Kitik/Pisîk''' : Katė

'''Mal/Xanî''' : Namas

'''Biha/nirx''' : Kaina

'''Dara berûyê''' : Ąžuolas

'''Qaz''' : Žąsis

'''Zilam/Mêr''' : Vyras

'''Jin/Pîrek''' : Moteris

'''Kur/Law''' : Berniukas

'''Keç/Dot''' : Mergaitė

'''Lê/Belam''' : Bet

'''Şekir''' : Cukrus

'''Li vir''' : Čia

'''Kevneşopî''' : Tradicija

'''Bikarhêner''' : Naudotojas

'''Derî''' : Durys

'''Du derî''' : Dvejos Durys

'''Niha/êsta''' : Dabar

'''Ji ber ku/Çimkî''' : Nes

'''Qeşa/Cemed''' : Ledas

'''Gol''' : Ežeras

'''Winda''' : Pasimetęs

'''Roj''' : Saulę , Saulė

'''Wênekêşî''' : Fotografija

'''Xew''' : Miegas

'''Bext''' : Likimas

'''Piropind''' : Voras

'''Penîr''' : Sūris

'''Al''' : Vėliava

'''Kesk/Hêşîn''' : Žalias

'''Germ''' : Karštas

'''Sar/Cemidî''' : Šaltas

'''Ev''' : Šitas

'''Kêzik''' : Vabzdys

'''Cejna Zayînê''' : Kalėdos (bi piranî "sersal") , Noelas

'''Dara cejna zayînê''' : Kalėdų eglutė

'''Gora Cejna zayînê''' : Kalėdų savaitė

'''Diyariya Cejna zayînê''' : Kalėdų dovanos

=== Jimare/Hejmar : (Skaičius, Kiekis) ===

'''Sifir''' : Nulis

'''Yek''' : Vienas

'''Du''' : Du

'''Sê''' : Trys

'''Çar''' : Keturi

'''Pênc''' : Penki

'''Şeş''' : Šeši

'''Heft''' : Septyni

'''Heşt''' : Aštuoni

'''Neh''' : Devyni

'''Deh''' : Dešimt

'''Yanzdeh''' : Vienuolika

'''Dozdeh''' : Dvylika

'''Sêzdeh''' : Trylika

'''Çardeh''' : Keturiolika

'''Panzdeh''' : Penkiolika

'''Şazdeh''' : Šešiolika

'''Hivdeh''' : Septyniolika
 
'''Hijdeh''' : Aštuoniolika

'''Nozdeh''' : Devyniolika

'''Bîst''' : Dvidešimt

'''Bîst û yek''' : Dvidešimt vienas (dvidešimt vieneri)
 
'''Sî/Sih''' : Trisdešimt

'''Çil''' : Keturiasdešimt

'''Pêncî''' : Penkiasdešimt

'''Şêst''' : Šešiasdešimt

'''Heftê''' : Septyniasdešimt

'''Heştê''' : Aštuoniasdešimt

'''Nod''' : Devyniasdešimt

'''Sed''' : šimtas

'''Du sed''' : Du šimtai

'''Hezar''' : Tūkstantis

'''Du hezar û şeş''' : Du Tūkstančiai Šeši.

'''Deh hezar''' : Dešimt tūkstančių

'''sed hezar''' : Šimtas tūkstančių

'''milyonek''' : Milijonas

=== Roj(an) :(Diena) ===

{| class="wikitable"
|Pirmadienis
|Duşem
|-
|Antradienis
|Sêşem
|-
|Trečiadienis
|Çarşem
|-
|Ketvirtadienis
|Pêncşem
|-
|Penktadienis
|în
|-
|Šeštadienis
|Sebt/Şemî
|-
|Sekmadienis
|Yekşem/Lehd
|}

=== Cînavên Kesan : (Priklausomas įvardis) ===

'''Ez''' : Aš

'''Tu''' : Tu

'''Ew''' (Nêr) : Jis
 
'''Ew''' (Mê) : Ji

'''Em''' : Mes

'''Hûn/Win''' : Jūs.
 
'''Ewan/wan''' (Nêr) : Jie

'''Ewan/wan''' (Mê) : Jos

=== Rewşa Hewayê : (Oras, Oro stovis) ===

Audra : '''Bahoz'''

Dangus : '''Ezman'''

Debesis : '''Ewr'''

Debesuota : '''Bi ewr'''

Drėgmė : '''Hêw'''

Drėgnas : '''Hêwî'''

Dulksna : '''peşikîn/Bapeşk'''

Griaustinis : '''Dengê Ewran'''

Karštas : '''Germ'''

Karštis : '''Tîn'''

Ledas : '''Qeşa/Cemed'''

Lietus : '''Baran'''

Oras : '''Hewa'''

Rūkas : '''Mij'''

Saulė : '''Roj'''

Sniegas : '''Berf'''

Temperatūra : '''Germahî'''

Vėjas : '''Ba'''

Žaibas : '''Çirûsk'''

=== Dem/Wext: (Laikas) ===

Valanda : '''Saetek / Katjimêrek/ yek demjimêr'''
 
Minutė : '''Deqîqeyek/ yek xulke'''
 
Sekundė : '''Çirkek/ yek çirk'''
  
Diena : '''Roj'''

Šiandien : '''îro'''

Vakar : '''Duh'''

Ryt(oj) : '''Sibe'''

Užvakar : '''Pêr'''

Poryt : '''Dotir Roj'''

Šį vakarą : '''îşev'''

Savaitė : '''Heftî'''

Šią savaitę : '''Ev Heftî/Vê heftîyê'''

Mėnuo : '''Meh/mang/Heyv'''

=== Meh/Heyv : (Mėnuo) ===

 
'''Kanûna paşîn''' : Sausis

'''Sibat''' : Vasaris

'''Adar''' : Kovas

'''Nîsan''' :Balandis

'''Gulan''' : Gegužė

'''Hezîran''' : Birželis

'''Tîrmeh''' : Liepa

'''Tebax''' : Rugpjūtis

'''Îlon''' : Rugsėjis

'''Çiriya pêşîn''' : Spalis

'''Çiriya paşîn''' : Lapkritis

'''Kanûna pêşîn''' : Gruodis

=== Demsal : (Metų laikai) ===
  
 
'''Bihar''' :Pavasaris

'''Havîn''' : Vasara

'''Payîz''' : Ruduo
 
'''Zivistan''' : Žiema

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Zimanên baltikî|litvani]]
[[Kategorî:Zimanên Lîtvanyayê]]
[[Kategorî:Zimanên Polonyayê]]