Çavkaniya Împeratoriya Bîzansê bibîne

{{Agahîdank welat2/wîkîdane}}
'''Împeratoriya Bîzansê''' ({{Bi-grc|Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων|Basileía tōn Rōmaíōn}}) an jî '''Împeratoriya Romayê ya Rojhelat''' an '''Serdema Bîzansê''' berdewamiya [[Împeratoriya Romê]] bû ku navenda wê li bajarê [[Konstantînopolîs]] bû di dema Antîka Dereng û [[Serdema Navîn]]de. Nîvê rojhilatê împeratoriyê ji şert û mercên ku bû sedema hilweşîna Rojava di sedsala 5an a zayînê de rizgar bû, û heya ketina Konstantînopolîsê ji bo [[Împeratoriya Osmanî]] di sala 1453an de hebûna xwe domand. Hêzên [[aborî]], [[çand]]î û [[Leşker (leşkerî)|leşkerî]] li cîhana [[Deryaya Navîn]]. Têgîna "Împeratoriya Bîzansê" tenê piştî hilweşîna împeratoriyê hate çêkirin; hemwelatiyên wê siyasetê wekî "Împeratoriya Romayê" û ji xwe re "Romî" bi nav dikirin.

Serdema Bîzansê di serdema {{Girêdan|Antîka Dereng|en|Late Antiquity}} de dest pê dike. Paytexta Romaya rojhilat, [[Konstantînopolîs]] ([[Stembol]]), bû bajarê herî mezin ê [[Deryaya Navîn]]. Di sedsala 5-an de, [[Barbar]]an [[împeratoriya Romê ya rojava]], di nav de paytexta [[Roma]] bixwe, dagir kirin.<ref> Kaldellis, Anthony (2022). "From "Empire of the Greeks" to "Byzantium"". In Ransohoff, Jake; Aschenbrenner, Nathanael (eds.). The Invention of Byzantium in Early Modern Europe. Harvard University Press. pp. 349–367. ISBN 9780884024842. (bi inglîzî)</ref> Konstantînopolîs bû paytexta Împeratoriya Romê berî dawiya sedsala 5-an. Li rojavayê împeratoriyê êdî împerator tune bûn.<ref> Kaldellis, Anthony (2022). "From "Empire of the Greeks" to "Byzantium"". In Ransohoff, Jake; Aschenbrenner, Nathanael (eds.). The Invention of Byzantium in Early Modern Europe. Harvard University Press. pp. 366–367. ISBN 9780884024842. The Crimean War had a profound—and unrecognized—impact by forging a new distinction between "Byzantine/Byzantium" and "Greek/Greece," in a context in which the "empire of the Greeks" had become a politically toxic concept to the Great Powers of Europe. In response, European intellectuals increasingly began to lean on the conceptually adjacent and neutral term Byzantium in order to create a semantic bulwark between the acceptable national aspirations of the new Greek state, on the one hand, and its dangerous imperial fantasies and its (perceived) Russian patrons, on the other. (bi inglîzî)</ref> [[Împerator]]ên Romê ji Konstantînopolîs hukumdariya împeratoriyê domandin. Konstantînopolîs jî paytext dimîne dema ku artêşa [[Iustinianusê Mezin]] Roma vegirt. Di sedsala 7-an de, [[misilman]]an du ji sê paran împeratoriya Romayê bi dest xistin: [[Filistîn (herêm)|Filistîn]], [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], û [[Misira kevnare|Misir]]. Serdema di navbera serketinên misilmanan û [[Sefera Xaçperestan a çarem]] de wekî "Serdema Bîzansê ya Navîn" tê zanîn.

Împeratorî di dirêjahiya dîroka xwe de çend çerxên paşveçûn û vejandinan derbas kir, piştî hilweşîna Rojava di dema serweriya [[Iûstînianos I]] (r. 527–565) de, ku bi kurtî gelek ji [[Îtalya]]yê û peravên Rojavayê Deryaya Navîn ji nû ve bi dest xist, gihîşt asta herî mezin. Xuyabûna belayê û şerekî wêranker bi [[Gelê Farsê|Farisiyan]] re çavkaniyên împeratoriyê westand; fethên [[Xelîfetî|misilmanên destpêkê]] yên ku li pey wê hatin windakirina parêzgehên herî dewlemend ên împeratoriyê - [[Misir]] û [[Sûrî|Sûriyê]] - ji [[Xelîfeyên Raşidûn]] re. Di 698an de, perçeyên [[Afrîka]] ji dagirkeriyên [[Xanedana Emewiyan|Emewiyan]] re winda bû, lê paşê împeratorî di bin [[Xanedana Îsauriyan]] de aram bû. Împeratorî di bin [[Xanedana Makedonî]] de karîbû careke din berfireh bibe, ji nû ve vejîna du sedsalê derbas bû. Ev yek di sala 1071ê de bi têkçûna [[Împeratoriya Selçûqiyan|tirkên Selcûqî]] di [[Şerê Milazgirê]] de bi dawî bû. Paşê, demên şerê navxweyî û ketina Selçûqiyan bû sedema windakirina piraniya [[Asyaya biçûk]]. Împeratorî di dema restorasyona Komneniyan de vegerî, û Konstantînopolîs dê heta sedsala 13an bajarê herî mezin û dewlemend ê [[Ewropa]]yê bimîne.

Di dema Sefera Xaçperestan a çarem de, şervanên pîroz ên [[Dêra Katolîk]] Konstantînopolîsê dagir kirin û talan kirin. Împeratoriya Romê di çend dewletan [[Rûm (kes)|Rûm]] de parçe bû û "Latîniyan" {{Girêdan|Împeratoriya Latînî|en|Latin Empire}} li Konstantînopolîsê saz kirin. Beşek ji axa Rûmayiyan ji hêla împeratoriya [[Venedîk]]iyan ve dihat birêvebirin. {{Girêdan|Mixaêl VIII Palaiologos|en|Michael VIII Palaiologos}}, hukumdarê {{Girêdan|Împeratoriya Îznîkê|en|Nicene Empire}}, Konstantînopolîs ji bo Rûmayiyan dagir kirin.<ref> Bury, John Bagnеll, ed. (1920). The Early History of the Slavonic Settlements in Dalmatia, Croatia, & Serbia – Constantine Porphyrogennetos, De Administrando Imperio, Chapters 29–36. New York: Macmillan. (bi yewnanî)</ref> Di sedsala 15-an de, Împeratoriya Romê ji hêla [[Împeratoriya Osmanî]] ve hate dagir kirin. Serdema di navbera serketinên Katolîk û serketinên Osmaniyan de wekî din "Serdema Bîzansê Derengtir" tê zanîn.<ref> Ahrweiler, Hélène; Laiou, Angeliki E. (1998). "Preface". Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire. Washington, DC: Dumbarton Oaks. ISBN 978-0-88402-247-3. (bi inglîzî)</ref><ref> Apostolides, Sophocles Evangelinus (1992). Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods. Hildesheim: Georg Olms. ISBN 978-3-487-05765-1. (bi inglîzî)</ref>

[[Dîroknas|Dîrokzanên]] bi kurtî '''Bîzans''' ({{Bi-de|Byzanz}}, {{Bi-tr|Bizans}}) jê re dibêje. Nav ji navê bajarê Konstantînopolîsê berî [[Konstantînê Mezin]] tê: {{Bi-grc|Βυζάντιον|Buzántion}}, {{Bi-la|Byzantium}}. Konstantin bajarekî nû li rûmeta xwe li {{Ziman|la|Byzantium}}, li ser [[Bosfor]]ê ava kir. Konstantîn ({{Bi-grc|Κωνσταντῖνος|Kōnstantînos}}, {{Bi-la|Constantinus}}) navê bajêr kir Konstantînopolîs ({{Bi-grc|Κωνσταντινούπολις|Kōnstantinoúpolis}}, {{Bi-la|Constantinopolis}}).<ref> Angold, Michael (1997). The Byzantine Empire, 1025–1204: A Political History. London: Longman. ISBN 978-0-582-29468-4. (bi inglîzî)</ref>

[[Wêne:Byzantine Empire animated.gif|thumb|Guhertîna xakên Rûmê di dîrokê de]]
[[Wêne:Europe and the Near East at 476 AD.png|thumb|Împeratoriya Romê (''zer'') di sala 476]]

== Antîka Dereng ==

Dema [[Koça Qewman]], di [[sedsala 4'an]] de, şunda [[împeratoriya Romê ya rojava]] dem bi dem bi destên [[German]]an, [[Got]]an û [[hûn]]an bin ket. Li ber, di [[378]]an de [[Got]]an Împeratoriya Romê {{Girêdan|Cenga Hadrianopolis|el|Μάχη της Αδριανούπολης|tr|Hadrianapolis Muharebesi|en|Battle of Adrianople}} de bin xistî bû. Di [[410]]an de bajarê [[Rom]] bi destên [[Gotên Rojava]] hat dagir kirin. [[Vandal]]an [[Mexrib]], [[Hispania]], û [[Nîvgirava Îtalyayê]] dest xwe xistin. Di [[sedsala 5'an]] de qomên [[german]]an bi êrîşên dawî împeratoriya Romê ya rojava hilweşandin. Li wê demê şunda li paş Împeratoriya Roma Împeratoriya Romaya Rojhelat, ango Bîzans tenê ma.<ref> Ash, John (1995). A Byzantine Journey. New York: Random House Incorporated. ISBN 978-1-84511-307-0. (bi inglîzî)</ref>

Dema [[Iustinianusê Mezin]], [[sedsala 6'an]] de, Împeratoriya Romê li rojava xakên Împeratoriya Romaya Rojavayê berê [[Hispania]], [[Mexrib]] û [[Îtalya]] şunda dest xwe xistin. Li rojhelat jî bi [[Sasanî]]yan re peymana aşîtîye kir. Wê wextê sînorên Împeratoriya Bîzans gehîştina nêzî Împeratoriya Roma û dema wêya herî baş bû.<ref> Bayless, William N. (1976). "The Treaty with the Huns of 443". The American Journal of Philology. 97 (2): 176–179. doi:10.2307/294410. JSTOR 294410. (bi inglîzî)</ref> Di [[532]]an de li Konstantînopolîs raperîna [[Nika]] derket. Ew encax heftekê de kanîn rakirin, lê paş ew hat rakirin nêzî nîvî Konstantînopolîs hat kuştin. Dema Iustinianus I de di 532an de [[Ayasofya]] hat çêkirin. Paş [[550]]anan de beravên [[Deryaya Navîn]] bi tunî kete bin sehêtê Rûm. Dema împeratoriya Iustinianus I [[Dad]]a Roma di ''{{Girêdan|Corpus Iuris Civilis|en}}'' de hat revîze kirin.<ref> Baynes, Norman Hepburn; Moss, Henry St. Lawrence Beaufort, eds. (1948). Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization. Oxford, England: Clarendon Press. (bi inglîzî)</ref>

Dema [[Theodosius II]] ([[408]]–[[450]]) ji bo li êrîşên Atilla biparêza [[Sûrên Konstantinopolis]] hatmezin kirin.<ref> Baynes, Spencer (1907). "Vlachs". Encyclopædia Britannica (11th ed.). New York. (bi inglîzî)</ref>

== Serdema Bîzansê ya Navîn ==
Di destpêkên [[sedsala 7'an]] de [[Avar]] û [[Bulgar]]an [[Balkan]], [[Sasanî]]yan jî [[Misir]], [[Filistîn (herêm)|Filistîn]], [[Ermenistan]] dest xwe xistin. Lê Împerator [[Hêrakleios]] ew dernan heta [[627]]'an bi piranî şunda dest xwe xistin. Wê demê şunda Sasanî êdî hat dagirtin jî wê carê êrîşên [[Ereb]]an û [[Misilman]]an dest pê kir.<ref> Beckwith, John (1993) [1970]. Early Christian and Byzantine Art. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-05296-1. (bi inglîzî)</ref> Di [[20'ê gelawêjê]] [[636]]'an di {{Girêdan|Cenga Yermûk|ar|معركة اليرموك|en|Battle of the Yarmuk|he|קרב הירמוך}} de [[Xelîfe]] [[Omer]] Rûm bin xist.<ref> Gabriel, Richard A. (2002). The Great Armies of Antiquity. Westport: Greenwood. ISBN 978-0-275-97809-9. (bi inglîzî)</ref> Pê re [[Misira kevnare|Misir]], [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Felestîn]] bi destên xelîfan ji Rûm hat standin. Êrîşên misilmanan de Rûm gelek xakên [[Anatolya]] û [[Mezopotamya]] winda kir. Di [[698]]'an bi [[Kartaca]] re Maxrîb bi tunî ji dest der ket. Konstantînopolîs, ji bo [[Hedîs]] (''Hadîs-î Şerîf'') û mizgîniya [[Mihemed]] [[pêxember]], sê caran di [[626]], [[674]]–[[678]] û [[717]]–[[718]]'an de hat dorpêç kirin. Gorî hin kesan mirina Hêrakleios şunda [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]] êdî dibe Împeratoriya Bîzansê. Ber mirîna xwe Hêrakleios şuna [[Latînî]] yewnanî kira zimanê fermî. Li ser pereyan, paşnavê împeratorên {{Bi-la|augustus}}, {{Bi-grc|βασιλεύς|basileús|wate=key}} re guhert.<ref> Beaton, Roderick (1996). The Medieval Greek Romance. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-415-12032-6. (bi inglîzî)</ref>

Di dawiya [[sedsala 7'an]] de li rojhelat êrîşên misilmanan, li rojava jî êrîşên [[Slav]] û [[Balkan]]an dewam kir. {{Girêdan|Konstans II|el|Κώνστας Β΄|tr|II. Konstans|en|Constans II}} di navbera [[661]]–[[668]]'an de paytext bira {{Girêdan|Siracusa|it||en|Syracuse, Italy}} ({{Bi-grc|Συράκουσαι|Surákousai}}), lê paş ew mir şunda paytext şunda hat anîne Konstantînopolîs e.<ref> Béhar, Pierre (1999). Vestiges d'Empires: La Décomposition de l'Europe Centrale et Balkanique. Paris: Éditions Desjonquères. ISBN 978-2-84321-015-0. (bi inglîzî)</ref><ref> Bowersock, G.M. (1997). Julian the Apostate. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-48882-3. (bi inglîzî)</ref>

Li {{Girêdan|Iustinianus II|el|Ιουστινιανός Β´|tr|II. Justinianos|en|Justinian II}} şunda împeratorî ji {{Girêdan|xanedana Hêrakleiosi|el|Δυναστεία του Ηρακλείου|tr|Herakleios Hanedanı|en|Heraclian dynasty}} de derbaza {{Girêdan|xanedana Îsauriyan|el|Δυναστεία των Ισαύρων|tr|İsauria Hanedanı|en|Isaurian dynasty}} bû. Dema Împeratorê herî pêş de ji xanedanê isauriyan {{Girêdan|Leon III|el|Λέων Γ´|tr|III. Leon|en|Leo III the Isaurian}} de dorpêç kirina [[Ereb]]an Konstantînopolîs hat şunda pijiqandin. Lê ew gelek zor di siya [[Agirê Yewnanî]] (ing., Greek Fire) û zivistanakê tund de ancax hat pijiqandin bû.<ref> Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-415-16111-4. (bi inglîzî)</ref>

Di [[sedsala 8'an]] dema Leon III de îkonên Xiristîyanî hat qedexe kirin. Di {{Girêdan|Konsûla Nikaia Duyem|en|Second Council of Nicea}} de di [[787]]an de şunda serbest kirin.<ref> Birkenmeier, John W. (2002). The Development of the Komnenian Army: 1081–1180. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-11710-5. (bi inglîzî)</ref>

Di [[866]] bi {{Girêdan|Basileios I|en|Basil I}} re text derbaza {{Girêdan|xanedana Makedonî|el|Δυναστεία των Μακεδόνων|tr|Makedon Hanedanı|en|Macedonian dynasty}} bû. Ew dema xanedenê Makedonî de, wek {{Girêdan|Ronesensa Makedonî|en|Macedonian Renaissance}} tê zanîn, xakên Anatoliyê şunda hatin hel girtin.<ref> Brooke, Zachary Nugent (1962). A History of Europe, from 911 to 1198. London: Methuen. (bi inglîzî)</ref> Bin împeratoriya [[Nikêforos II Fokas]] Girava [[Kreta]] hat şunda dest xwe xistin. Dema {{Girêdan|Ioannês I Tzimiskês|en|John I Tzimiskes}} de Sûrî û Felestîn şunda hat dagirkirin. Di dest xanedanê Makedoniyan de împexratoriyê di [[sedsala 10'an]] û destpêkên [[sedsala 11'an]] de dema xweya herî rind dît.<ref> Browning, Robert (1983). "The Continuity of Hellenism in the Byzantine world: Appearance or Reality?". In Winnifrith, Tom; Murray, Penelope (eds.). Greece Old and New. New York: Macmillan. pp. 111–128. ISBN 978-0-333-27836-9. (bi inglîzî)</ref><ref> Bryce, James (1901). Studies in History and Jurisprudence, Vol. 1. H. Frowde. ISBN 978-1-4021-9046-9. (bi inglîzî)</ref> Paş di [[987]]an de xwenga împeratorê {{Girêdan|Basileios II|en|Basil II}} bi key rûsî {{Girêdan|Volodimêrê I|ru|Владимир Святославич|en|Vladimir the Great}} re zewiciya şunda Rûsan nêzî bi tunî derbaza [[Ortodoks|Xiristîyaniya ortodoks]] bûn. {{Girêdan|Dêra Rusî|ru|Русская православная церковь|en|Russian Orthodox Church}} hat girêdana {{Girêdan|Dêra Konstantînopolîsê|el|Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία|tr|Rum Ortodoks Kilisesi|en|Greek Orthodox Church}} bû. Basileos II paş şerên bi salan {{Girêdan|Yekem Împeratoriya Bulgarî|bg|Първа българска държава|tr|Birinci Bulgar İmparatorluğu|en|First Bulgarian Empire}} dagir kir.<ref> Browning, Robert (1992). The Byzantine Empire. Washington, DC: The Catholic University of America Press. ISBN 978-0-8132-0754-4. (bi inglîzî)</ref> Di [[1018]]'an de Bulgaristan û [[Çemê Dunayê]] ket bin destên Rûm.[[Wêne:Shepherd-byzanz 1000-enhanced 1-1900x1500.jpg|thumb|Rûm ({{Bi-en|Byzantine Empire}}) û Ewropa di 1000'î de]]Dûv di [[1071]]'an de împerator {{Girêdan|Romanos IV Diogenês|en|Romanos IV Diogenes}} [[Şerê Milazgirê|Cenga Malazgîrt]] hembera siltanê [[Selçûqî|Selçûqan]] {{Girêdan|Alp Arslan|en|Alp Arslan|tr|Alp Arslan}} bin ket û dîl bû re [[Anatolî]] 10 salan de bi piranî ji dest Rûm de derbaza Selçûqan bû. Di [[1075]]'an de dewleta Selçûqiyan bi paytexta Nikaia ([[Îznîk]]) hat saz kirin.<ref> Burns, Thomas S. (1991). A History of Ostrogoths. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20600-8. (bi inglîzî)</ref>

=== Seferên Xaçiya ===
[[Wêne:Bizancio1081AD-la.svg|thumb|Împeratoriya Romê di dema Aleksios I Komnênos de {{Nêzîkî}}1081]]

Dû binketinî [[Milazgir]] re bi {{Girêdan|xandedana Komnênoi|el|Δυναστεία των Κομνηνών|tr|Komninos Hanedanı|en|Komnenos}} hewlaka ji bo împeratoriyê şunda ra kin he bû. Wê demê li [[Selçuk]]an bêtir [[Norman]]an êrîşa Rûm dikir. {{Girêdan|Aleksios I Komnênos|el|Αλέξιος Α΄ Κομνηνός|tr|I. Aleksios|en|Alexios I Komnenos|fr|Alexis Ier Comnène}} ji bo [[Norman]]an ji [[Wênîs]]iyan re hevkarî kir. Paş di [[1085]]an de împeratorê Normanan {{Girêdan|Robert Guiscard|en|4=fr|6=tr}} û di [[1086]]an de jî siltanê Selçukan [[Silêman Şah]] mir şunda ew hereşeyan ra bûn.<ref> Bury, John Bagnall; Philotheus (1911). The Imperial Administrative System of the Ninth Century: With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos. London: Oxford University Press. (bi inglîzî)</ref>

Di [[1095]]an de di ji bo [[Orşelîm]]ê ji misilmanan bistînin bi banga împerator Aleksios Kommênos [[Sefera Xaçiyayê Yekem]] hat kirin. Lê ew leşkerên pêş de çû bûn di [[1096]]an de nêzî bi tunî hat kuştin. Li wan şunda heman ordiyakê din hat şandin. Wê carê di [[1097]]–[[1099]]an de Rûm bajarên li rojavaya Anatolî wek [[Nikaia]], [[Efes]], [[Sardîs]] şunda standin.<ref> Cameron, Averil (1979). "Images of Authority: Elites and Icons in Late Sixth-century Byzantium". Past and Present. 84 (1): 3. doi:10.1093/past/84.1.3 (bi inglîzî)</ref>

Dema {{Girêdan|Manouêl I Komnênos|el|Μανουήλ Α΄ Κομνηνός|tr|I. Manuil|en|Manuel I Komnenos|ru|Мануил I Комнин}} de [[1147]]–[[1149]]an de [[Sefera Xaçiyayê Duyem]] hat dar xistin. Lê paş di [[1176]]an de di [[Cenga Mîryakefalon]] de hat bin xistin şunda Anatoliya nêzî bi tunî bi dest selçukan ket.

{{Girêdan|Aleksios IV Angelos|el|Αλέξιος Δ΄ Άγγελος|tr|IV. Aleksios|en|Alexios IV Angelos}} xast ku [[Sefera Xaçiyayê Çaram]] dar xa jî, wî ji bo textê ji dest bavî xwe bistîna ew wergera ser Konstantînopolîs kir.<ref> Cameron, Averil (2006). The Byzantines. Oxford, England: Blackwell. ISBN 978-1-4051-9833-2. (bi inglîzî)</ref> Bi serweriya [[Wênîs]]iyan di [[1204]]an de [[Şovalye|Şovalyan]] Konstantînopolîs dagir kirin û {{Girêdan|Împeratoriya Latînî|en|Latin Empire}} saz kirin.<ref> Cameron, Averil (2009). Οι Βυζαντινοί (bi yewnanî). Athens: Psychogios. ISBN 978-960-453-529-3.</ref>

== Serdema Bîzansê Derengtir ==
[[Wêne:LatinEmpire2.png|thumb| Sefera Xaçiyayê Çaram şunda Împeratoriya Romê {{Nêzîkî}}1204.]]Paş [[Latînan]] Konstantînopolîs dagir kirin Rûm kirina sê paran; {{Girêdan|Împeratoriya Îznîkê|en|Nicene Empire}} ([[Nikaia]]), {{Girêdan|Despotiya Epirosê|el|Δεσποτάτο της Ηπείρου|tr|Epir Despotluğu|en|Nicene Empire}} û [[Împeratoriya Trebzonê]]. [[Theodoros I Laskaris]] di [[1208]]an de Împeratoriya Nikaia de wek împeratorê Roma danezanîn û împeratoriya îznik li Ewropa û [[Anatolî]] fireh kir.<ref> Chapman, John H. (1971). Studies on the Early Papacy. Kennikat Press, University of Michigan. ISBN 978-0-8046-1139-8. (bi inglîzî)</ref> Ji dûv wî re {{Girêdan|Ioannês III Doukas Vatatzês|el|Ιωάννης Γ´ Δούκας Βατάτζης|tr|III. İoannis|en|John III Doukas Vatatzes}} (1222–1254) sînorên împeratoriyê Îznîk li rojhelat, di siya selçukan li hemberan [[Mongol]]an di [[1243]]an dagir bûbû, şunda fireh kir.<ref> Chrysos, Evangelos (1992). "Byzantine Diplomacy, CE 300–800: Means and End". In Jonathan Shepard, Simon Franklin (ed.). Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990 (Society for the Promotion of Byzantine Studies). Variorum. ISBN 978-0-86078-338-1. (bi inglîzî)</ref>

Pişt re {{Girêdan|Mixaêl VIII Palaiologos|en|Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγος|tr|VIII. Mihail|en|Michael VIII Palaiologos|fr|Michel VIII Paléologue}} (1259–1282) di [[1259]]an derbaza texta Împeratoriya İznikê bû şunda di [[1261]]an de Konstantînopolîs ji Latîniyan stand û dawiya Împeratoriya Latîni de. Li wê şunda li taxtê {{Girêdan|xanedana Palaiologoi|el|Δυναστεία των Παλαιολόγων|tr|Paleologos Hanedanı|en|Palaiologos}} dest pê kir û wan Rûm heta dawiya karger kir.
[[Wêne:ByzantineEmpire1265.svg|thumb|Împeratoriya Romê di [[1265]]]]Dûv [[Selçuk]]an helweşiyan re li Anatolî hin [[Mîratî]]yên wek [[Menteşeyan]], [[Aydın]]an, [[Germiyan]]an, [[Saruhan]]an, [[Karasi]]yan û [[Osmanan]] hati bûn sazkirin. Wê demê li Rûm jî gelek şerên hûndur der di ketin. Di [[1282]]an de heta [[1354]]an 4 şerê hûndurî der ketî bûn.<ref> Comrie, Bernard (1987). "Russian". In Shopen, Timothy (ed.). Languages and Their Status. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. pp. 91–152. ISBN 978-0-8122-1249-5. (bi inglîzî)</ref>

Di [[sedsala 14'an]] de ji bo li Anatolî [[Osmanan]] li ewropa jî [[Bulgar]]an û [[Sirb]]an xak ji dest Rûm distandin Rûm ancax bi Konstantînopolîs, [[Selanîk]] û bi çend bajaran din ma bû. Dema Xiristîyanan li Ewropa ji hev re ceng dikirinî, ji [[1352]]an de, Osmanan li Ewropa û [[Trakya]] ji xak dest xwe dixistin. Heta [[1370]]anan [[Trakya]]yiyan bi pirani hati bû dagir kirîn.<ref> Davies, Norman (1996). Europe: A History. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820171-7. (bininglîzî)</ref> Di [[1362]]an de jî paytext ji [[Bursa]] de biri bûn [[Hadrianopolis]] ([[Edirne]]) Paş serfiraziya di [[1371]]an de di [[Cenga Maritza]] de hembera [[Serb]]an, [[Osmanan]] [[Makedonya]] jî hel girt û Rûm herî biçûk bû. Rûm pir caran li yekbûnaka xiristiyanan û [[dêr]]an ji bo Osmanan ji Ewropa derxin digerîyen.<ref> Fouracre, Paul; Gerberding, Richard A. (1996). Late Merovingian France: History and Hagiography, 640–720. Manchester, England: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-4791-6. (bi inglîzî)</ref> Lê gelê Rûm bi gotina 'Fesan Osmanan şaşikan [[Kardinal]]an çêtir e' beşdar ne dibûn. Dûv binketinên hembera Osmanan di [[Cenga Kosovaya Yekem]] de di [[1389]]an re di [[1391]]an de Osmanan Konstantînopolîs dorpeç kir. Paş dorpeçkirinakê heft mehan re Rûmê danê Osmanan dayî û sazkirana taxaka misilmanan li Konstantînopolîs pejirand û derpêçkirin hat ra kirin. Paş di [[Cenga Nikopolis]] (Niğbolu) di [[1396]]an de artêşa leşkeran xaçan de pêk hati bû bin xist.<ref> Friell, Gerard; Williams, Stephen (2005). Theodosius: The Empire at Bay. Routledge. ISBN 978-1-135-78262-7. (bi inglîzî)</ref> Dawiya Rûm êdî xwuya dibû. Lê ji bo [[Timur]] Osmanan di [[1402]]an li [[Enqere]] bin xistin ûmre dewleta Rûm çend deh salan din dewam kir.<ref> Dennis, George T. (1985). Three Byzantine Military Treatises. Washington, DC: Dumbarton Oaks. (bi inglîzî)</ref>

=== Ruxîn ===
Paş Osmanan [[Dema Fetret]] derbaz kir şunda vegirtina Konstantînopolîs armanç kirin. Çi qas Konstantînopolîs ne bajarê wek berê mezin bû jî. her dem armanca Osmanan de bû. Bi dawî di [[29'e gulanê]] 1453an de [[Osmanan]] bi fermandariyan Mehmet II Konstantînopolîs vegirtin.<ref> Duiker, William J.; Spielvogel, Jackson J. (2010). The Essential World History. Boston: Wadsworth. ISBN 978-0-495-90227-0. (bi inglîzî)</ref> Împeratorê Rûmê dawî {{Girêdan|Konstantinos XI Palaiologos|el|Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος|tr|XI. Konstantinos|en|Constantine XI Palaiologos|it|Costantino XI Paleologo}} dema cengê mirî bû. Ew roja [[Serdema Navîn|serdema navîn]] dest pê dike ye.<ref> Ene D-Vasilescu, Elena (2021). Michelangelo, the Byzantines, and Plato. Oxford: Indep. ISBN 9781800498792. (bi inglîzî)</ref>

Osmanan paş Konstantînopolîs di [[1461]]an de jî dawiya Împeratoriya Trebzonê de.<ref> Ene D-Vasilescu, Elena (2021). Creation and Time. Byzantine and Modern. Oxford: Indep. ISBN 9781800498815. (bi inglîzî)</ref>

== Çand û avakarî ==
[[Wêne:Hagia Sophia Mars 2013.jpg|thumb|Çebûnekî Bizanzîyan]]
Ayasofya, dêreke kevnar a bîzansî ye ku li taxa Eminönü ya [[Stembol]]ê ye.

Avahiya ku wek dêr hatibû lêkirin, heta demekê bû mizgeft û piştre wek muzexane hate bikaranîn.
Mûzexaneya Ayasofyayê li li taxa Eminönüyê li hêla Ewropayê ye.<ref> Esler, Philip Francis (2004). The Early Christian World. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-415-33312-2. (bi inglîzî)</ref> Gava ev qubeya basîlîka di sedsala 6mîn de hate avakirin, weke mînakeke bèhempa yê mîmarî hate dîtin.<ref> Ene D-Vasilescu, Elena (2018). Heavenly sustenance in Patristic texts and Byzantine iconography. Nourished by the Word. Basingstoke and London: Palgrave. ISBN 978-3-319-98985-3. (bi inglîzî)</ref>

Ayasofya ku mînaka herî dawî ya mîmariya antîk e, dêra sereke ya împeratoriya û navenda olî ya xirîstiyanên [[ortodoks]] bû.

Gava [[Iustinianus I]] bû împeratorê romê, wî bi lêkirina ew meztirîn avahiya wê demê hêza xwe nîşanî hemû cîhanê da.

Ayasofya ji ber hemû taybetiyên xwe bi dîroka kûr a împeratoriya ve girêdayî ye, ji ber ku bi lêkirin û hêza wê ya sembolîk xwediyê girîngbûneke bilind bû. Lewra ji aliyê oldarên xirîstiyan ve hê jî wek perestgeheke pîroz tê dîtin.<ref> Evans, James Allan Stewart (2005). The Emperor Justinian and the Byzantine Empire. Westport: Greenwood. ISBN 978-0-313-32582-3. (bi inglîzî)</ref>

Di sala 1453an de gava [[Konstantînopolîs]] ji aliyê osmanan ve tê dagirkirin, çan û gelek xemilandinên xirîstiyan ên Ayasofyayê tên jêbirîn.

Ji ber hêjayiya xwe Ayasofya di sedsalên 16 û 17an de ji [[Împeratoriya Osmanî]] re bû mînak ji bo lêkirina mizgeftan. Wek mînak, mizgefta Sultan Ahmet (Siltan Ehmed) û Mizgefta Şîn kopyeyên Ayasofyayê ne.<ref> Evans, Helen C. (2004). Byzantium, Faith and Power (1261–1557). New York, NY: Metropolitan Museum of Art/Yale University Press. ISBN 978-1-58839-114-8. (bi inglîzî)</ref>

== Kronolojî ==

* 286: Serokatiya împeratoriyê ji hêla împaratorên [[Diocletianus]] û [[Maksîmianus]] ve dibe du nîvan. Heta hilweşîna împeratoriya li rojava di sedsala 5-an de dê împeratorên hevpar hebin.
* 330: [[1'ê gulanê]] [[Konstantînê Mezin]] bajarê xwe yê nû bi merasîmekê vekir: [[Konstantînopolîs]] wek {{Bi-la|Nova Roma|wate=Roma Nû}}.
* 395: [[Theodosiusê Mezin]] mir.
* 476: Dawî împaratorê romî li rojava, {{Girêdan|Romulus Augustulus|en}}, tê avêtin. [[Konstantînopolîs]] dibe tekane paytexta împeratoriya romê.
* 532–537 [[Iustinianus I]] [[Ayasofya]] çê kir.
* 533: Serdarê [[Belîsarios|Belisarius]] [[Kartaca]] hundura Rûm kir.
* 533–554 Generalên [[Iustinianus I]] Mexrib, Îtalya ji [[Vandal]]an û [[Ostrogot]]an standin.
* 582: [[Awar]]an û [[Slav]]an Balkan zor kirin.
* 610: Hêrakleios zimanê navên împeratoran di "[[împerator]]" de wek „Βασιλέυς ([[Basileus]])“ guhert.
* 611–619: [[Sasanî]]yan xakên Rûmên Rojhelatî hel girtin.
* 622: Hêrakleios ji bo xakên dest Sasaniyan bistîna dest bi êrîşan kir.
* 626: [[Awar]]an, [[Slav]]an û [[Sasanî]](Farsan) Konstantînopolîs dorpeç kir. Xaka dawiya li Spanya bi dest [[Got]]ên Rojava ket.
* 627: Bin xistina [[Sasanî]]yan li [[Kurdistan]]ê. Xakên dest Sasaniyan ketinî şunda hat hel girtin.
* 636: Bin Ketina [[Cenga Yermuk]] hemberê [[Ereb]]an. Heta [[640]] Kurdistan û xakên rojhelatî dest Ereban ket.
* 697/698: [[Kartaca]] dest [[Ereb]]an ket.
* 730–843: Berhevdana ji bo îkonan([[icon]])
* 797: Împeratorbanû [[Irene]]: Ew jina herî pêş de bû di dîroka Împeratoriya Roma de. [[Papa]]ye [[Rom]] ew wek împeratorbanu nepirijand û Keyê Fransa, wek keyê Roma dît.
* 907: Êrîşên [[Rus]]anên Konstantînopolîs ji derya de. Di 911 û 940an jî dewam kir.
* 944: Rûman li Kurdistanê [[Ûrfa]] ji Ereban stand.
* 1018: Dagirkirina Keyaniya Bulgaran.
* 1054: Veqetîna Dêra Konstantînopolîs ([[Ortodoks]]) û [[Rom]]([[Katolîk]])
* 1071: Bin ketina [[Cenga Malazgirt]] hembera [[Selçuk]]an.
* 1096: [[Sefera Xaçiyayê Yekem]].
* 1176: Bin ketina [[Cenga Miryakefelon]].
* 1186: Dest derketina [[Bulgaristan]].
* 1204: [[Sefera Xaçiyayê Çaram]], Sazkirina [[Împeratoriya Latînî]]
* 1261:Şunda vegirtina Konstantînopolîs; Şunda yek kirina împeratoriyê (Der ve Împeratorita Trabzon)
* 1274: Li [[Konsula Lyon]] Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê nêzik hat betal kirin.
* 1352: [[Osmanan]] li dest bi dagir kirina xakên ewropa kir. Anatolî bi nêzî ji dest der kerî bû.
* 1439: Di [[Konsula Florenz]] Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê ew şunda hat betal kirin.
* [[29'ê gulanê]] 1453: Konstantînopolîs derbaza Osmanan bû.
* 1461: Împeratoriya Trabzon jî bi destên Osmanan hat hilwaşandin.

== Mijarên têkildar ==
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Împeratoriya Seleukî]]
* [[Împeratoriya Romê]]
* [[Tirk]]
* [[Selcûqî]]
* [[Împeratoriya Osmanî]]
* [[Yewnanistan]]
* [[Atîna]]
* [[Zimanê yewnanî]]

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê|Byzantine Empire}}
* [http://www.fordham.edu/halsall/byzantium Li ser dîroka Bîzans] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141008060507/http://www.fordham.edu/halsall/byzantium/ |date=2014-10-08 }} (Îngîlizî)
* [http://www.fordham.edu/halsall/medweb Linkên li ser Bîzans] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120430093810/http://www.fordham.edu/halsall/medweb/ |date=2012-04-30 }} (Îngîlizî)
* [https://web.archive.org/web/20091023050212/http://geocities.com/Athens/Oracle/7823/germ/eroberung.html Vegirtina Konstantinopolis di 1453 de]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 286an]]
[[Kategorî:Avabûnên 330î]]
[[Kategorî:Dewletên berê li Ewropayê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 390î de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1453an de hilweşiyan]]
[[Kategorî:Împeratoriya Bîzansê| ]]
[[Kategorî:Împeratoriyên berê|Bîzansê]]
[[Kategorî:Konstantînopolîs]]
[[Kategorî:Welatên berê yên li rojavayê Asyayê]]
[[Kategorî:Yewnanistan]]