Çavkaniya Împeratoriya Rûsî bibîne

{{Wergerîne|ar|bijartî=1}}
{{Agahîdank welat2/wîkîdane
| wdneyîne           = Zimanên tên bikaranîn
| mapframe           = na
| wêneyê nexşe       = Russian Empire (orthographic projection).svg
}}
'''Împeratoriya Rûsî''' ({{Bi-ru|Российская Империя|Rossiyskaya Imperiya}}) an jî '''Rûsyaya Çarî''' [[împeratorî|împeratoriya]] ku di sala 1721an de ji hêla [[çar]] [[Pyotrê Mezin|Pyotrê yekem]] hatiye sazkirin.<ref> Klaus Zernack: Handbuch der Geschichte Russlands, Band II: 1613–1856. Vom Randstaat zur Hegemonialmacht. Hiersemann Verlag, Stuttgart 1986, S. 353.</ref> Ew li ser axên ko îroj [[Rûsya]] dewletên [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] yê berê û hin herêmên [[Fînlenda]] û [[Polonya]]yê û [[Alaska]]yê rûniştibû. Wê dewletê li ser axên ku pê re YKSS li ser hatibû sazkirin heta [[Şoreşa Şibatê]] ya [[1917]]an bû serwerî ajot.<ref> Vgl. etwa Andreas Zimmermann, Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge, Springer, Berlin/Heidelberg/New York 2000, S. 86. 90.</ref>

== Erdnîgarî ==
Împeratorî di navbera 1742 û 1867an de (bi tevlêbûna xaka dewletên îroyîn [[Estonya]], [[Letonya]], [[Lîtvanya]] li [[Dewletên Baltîk]], [[Fînlenda]], beşeke mezin ji [[Polonya]], herêmên li bakurê rojhilatê [[Tirkiye]] û [[Alaska]]) gihîştiye asta herî mezin. Bi vî awayî (piştî [[Împeratoriya Mongolan]]) di dîrokê de dewlet an serweriya herî mezin a hevgirtî.

Di sala 1917 de, împeratorî bi deh welatên cîran re sînor bû: [[Norwêc]], [[Swêd]], [[Împeratoriya Almanî]], [[Awistirya-Mecaristan]], [[Romanya]], [[Împeratoriya Osmanî]], [[Xanedana Qacaran|Farîs]], [[Efxanistan]], [[Çîn]] û [[Korêya Bakur]] bi [[Japon]]. Di heman demê de bi [[Deryaya Baltîk]], [[Deryaya Reş]], [[Deryaya Qezwînê]], [[Okyanûsa pasîfîk]], [[Deryaya Oxotskê]], [[Deryaya Bering]], [[Deryaya Sîbîryaya Rojhilat|Deryaya Sîbîryayê ya Rojhilat]], [[Deryaya Laptev]], [[Deryaya Karayê]], [[Deryaya Barents]] û [[Deryaya Navîn]] re hevsînor e.

Axa Rûsyayê herî dawî bi qasî 22,7 mîlyon kîlometre çargoşe hema hema şeşemîn axa erdê girtibû. Ew ji Deryaya Reş û Deryaya Baltîk heta Okyanûsa Pasîfîk bi awayekî rojava-rojhilat bi qasî 10,000 kîlometre dirêj bû. Ji bakur ber bi başûr ve bi qasî 5000 kîlometre dirêj bû.

== Nifûs ==
Împeratoriya Rûsyayê karaktera piretnîkî ya Rûsyayê ya Tsardomê mîras girt û di dirêjahiya hebûna xwe ya 196 salan de pêşdeçûna wê domand. Gelên ku piştgiriya dewletê dikirin [[Rûs]] ("Rûsên Mezin") bûn, [[Ukraynî]] ("Rûsên Biçûk") û [[Belarûs]]î jî wekî parçeyek yekpare ya gelên rûsî yên sêalî dihatin hesibandin.

Ji demên berê ve, împeratorî hejmareke mezin ji eşîrên piçûktir [[Fînlenda|Finî]] û Siberî û her wiha [[Teterên Krîmê]], Çuvaş û Başkîran di nav xwe de dihewand. Bi bidestxistina parêzgehên Deryaya Baltîkê di destpêka sedsala 18-an de, ji bilî gelên Baltîk, nifûsek girîng a [[Alman|Alman-Baltîk]] hate zêdekirin, ku paşê di siyaset û civaka Rûsyayê de rolek girîng lîst.

Berfirehbûna nav Asyaya Navîn ku di nîvê sedsala 18an de dest pê kir koçerên [[Qazaxistan|Qazax]] zêde kir û dabeşkirina Polonyayê nifûsek girîng a [[Polonya|Polon]] û Cihû zêde kir. Di sala 1917de, dora du-sêyan hemî Cihûyên li cîhanê li Împeratoriya Rûsyayê dijiyan, pirraniya wan li devera ku jê re tê gotin Pale of Settlement.

Li Fînlendaya Mezin a Rûsyayê, mijarên Romanovan Fînlendî û Swêdî bûn. Zêdetir berfirehbûna rûsan gelên Qefqasya û cihêreng ên Asyaya Navîn kirin bindestên taca Rûsî. Li gorî serjimêriya yekem a tev-Rûsya ya 1897an, Rûsiyên Mezin tenê ji sedî 49ê nifûsa giştî ya împeratoriyê pêk tînin.

Vê serjimêriya ku hema berî destpêka sedsala 20an hate kirin nifûsa 125,640,021 kesan da. Fînlenda, [[Buxara]] û Khiva li vir nehatin hesibandin.<ref> demoscope.ru/weekly</ref>

== Girêdanên derve ==

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1721ê li Rûsyayê]]
[[Kategorî:Dewletên dîrokî]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1917an de hilweşiyan]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1721ê de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Împeratoriya Rûsî| ]]
[[Kategorî:Împeratoriyên berê|Rûsî]]
[[Kategorî:Monarşiyên berê]]
[[Kategorî:Monarşiyên berê yên li Ewropayê|Rûsî]]
[[Kategorî:Monarşiyên berê yên Asyaya Rojavayê]]
[[Kategorî:Rûsya]]
[[Kategorî:Welatên berê yên li rojavayê Asyayê]]