Çavkaniya Îslam bibîne

{{Îslam}}
'''Îslam''', '''îslamiyet''' an jî '''misilmanetî''' ({{bi-ar|إسلام|îslām}}) navê dîn û ayîneke [[yekxwedayî]] ya [[Îbrahîm]]î ye, ku pirtûka wê ya pîroz [[Quran]] e. Li gorî baweriya îslamê Quran gotina [[Xwedê]] ye û ji ber vê hindê nehatiye guherandin. Li gorî îslamê pirtûkên [[Încîl]], [[Tewrat]] û [[Zebûr]] jî ji hêla Xwedê ve hatine şandin, lê ew, bi destê mirovan hatine guherandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.hakikat.com/hakikat-dergisi/88/bunlarla-bu-kadar-dostluk-kurduguna-gore-meger-bu-da-onlardanmis-bunu-ayet-i-kerimeden-ogreniyoruz |sernav=Bunlarla Bu Kadar Dostluk Kurduğuna Göre Meğer Bu da Onlardanmış. Bunu Âyet-i Kerime’den Öğreniyoruz |paşnav=hakikat.com |malper=www.hakikat.com |ziman=tr |tarîxa-gihiştinê=2023-03-29 }}</ref> ''[[Sunet]]'' yanê kirin û gotinên [[Muhemmed]] jî di jiyana bawermendên [[misilman]] de rolek girîng dilîzin. Piraniya [[hedîs]]an di pirtûkên [[Sehîhî Muslîm|Muslîm]], [[Sunenî Tîrmîzî|Tîrmîzî]] û [[Sehîhî Buxarî]] de hatine komkirin.

Bi qasî 2 mîlyar şopînerên xwe ji sedî 25% nifûsa cîhanê ye, ku wekî misilman tê zanîn, duyem mezintirîn ola cîhanê ye. Misilman piraniya nifûsa 47 welatan pêk tînin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.pewforum.org/The-Future-of-the-Global-Muslim-Population.aspx |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê=2012-06-08 |roja-arşîvê=2011-02-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110209094904/http://www.pewforum.org/The-Future-of-the-Global-Muslim-Population.aspx |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.foreignpolicy.com/articles/2007/05/13/the_list_the_worlds_fastest_growing_religions |sernav=The List: The World's Fastest-Growing Religions |tarîxa-gihiştinê=2012-04-15 |tarîxa-arşîvê=2012-05-26 |urlya-arşîvê=https://archive.today/20120526191903/http://www.foreignpolicy.com/articles/2007/05/13/the_list_the_worlds_fastest_growing_religions |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Misilman bawer dikin ku îslam guhertoya bêkêmasî û gerdûnî ya baweriyeke pêşîn e, ku berê gelek caran bi pêxemberên wekî [[Adem]], [[Îbrahîm]], [[Mûsa]] û [[Îsa]] ve hatiye eşkere kirin.

Bajarên [[Meke]], [[Medîne]] û [[Orşelîm]]ê sê cihên herî pîroz ên îslamê ne. Îslam berî zayînê di destpêka sedsala 7an de li [[Nîvgirava Erebistanê]] ya bajarê Mekê, ji sedsala 8an de bi [[Emewî|Xelîfeta Emewî]] ji rojavayê [[Nîvgirava Îberî]] heta rojhilatê [[Çemê îndusê]] dirêj bû.

Berfirehbûna cîhana misilmanî bi [[Xelîfetî]] û dewletên cihêreng yên wekî [[Împeratoriya Osmanî]], bazirganî û misilmanbûna bi çalakiyên mîsyonerî ve girêdayî bu.

Piraniya misilmanan ji du mezheban e: [[Sunîtî]] (%85-90) an [[Şiîtî]] (%10-15). Cûdahiyên Sunî û Şiî ji nakokiyên li ser dewsa Mihemed derketin û girîngiya siyasî ya berfireh û hem jî aliyên teolojîkî û dadrêsî wergirtin.

Nêzîkî ji sedî 12% misilmanan li [[Îndonezya]]yê û herwiha welatekî bi piraniya misilmanên herî şênî dijîn; 31% li Başûrê Asyayê, rêjeya herî mezin a misilmanên li cîhanê dijîn; 20% li [[Rojhilata Navîn]] û [[Afrîkaya Bakur]]; û 15% li [[Afrîka]] heta bin [[Sahara]]yê. Herwiha civakên misilmanên mezin wekî li [[Amerîka (parzemîn)]], [[Çîn]] û [[Ewropa]]yê jî zêdetir heye.

== Wateya bêjeya ''îslam'' ==
Rehê bêjeya ''îslam'' xwediyê du wateyan e;
* 1) [[Aştî]] û [[tendirustî]]
* 2) Radestê Xweda bûn, gura wî kirin e<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.tarihbilimi.gen.tr/islamiyetin-kelime-ve-terim-anlamlari/ |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê=2021-07-07 |roja-arşîvê=2021-07-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210709184906/https://www.tarihbilimi.gen.tr/islamiyetin-kelime-ve-terim-anlamlari/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

== Destpêka îslamê ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka îslamê}}

Muhemmed Pêxember di sala 570an de li bajarê [[Meke]] li [[Erebistana Siyûdî]] ya îro hatiye dinê. Di 40 saliya xwe ango di sala 610an de [[Cebraîl]] ayetên yekem yên [[Quran]]ê ji wî re anî. Ji wê rojê şûn de di navbera 23 salan de ji Pêxember Muhemmed re hemû Quran ayet bi ayet tê. Îslam dînê [[Xwedê]] ya dawî û neguhertî ye û ji ber vê yekê [[misilman]] xwe mîna warîsên Mesihî û Mûseviyan dibînin. Muhemmed Pêxemberê dawî yê cîhanê ye û bi vî avayî muhira hemû [[pêxember]]ên li berî xwe ye. Misilman hemû pêxemberên ku di [[Încîl]] û [[Tewrat]] ê de tên navdan wekî pêxemberên Xwedê nas dikin û hurmetê nîşanê wan didin.<ref>Salih Suruç, Allah'ın Elçisi Hz. Muhammed'in Hayatı, Timaş Yayınları 2012</ref>

== Bingehiyên dînê îslamê ==

=== Pênc mercên îslamê ===

==== Bêjeya şehadetê ====
{{Gotara bingehîn|Şehadet}}
* Ez şehadetî dikim ku ji bilî [[Xwedê]] qet xuda/Îlahekî din tune û [[Muhemmed]] resûlê Xwedê ye.
* Erebiya wî : لا اله الا الله محمد رسول الله

[[Wêne:Ashhadu_an_la_ilaha_illa_llah_(alif_highlighted).png|thumb|200px|Eşhed bi erebî]],
[[Wêne:Islam by country.svg|thumb|Dewletên Îslamî]]

Di gora îslamê, gava ku mirovek bixwezî bibe misliman, bese tenê vî şehadetê ji dil û can yanê bi niyetekî rast li ba du misilmanan bibêje. Herweha va hevoka şehadetê di guhên zarokên, ku yên nu hatine dinê, û di guhên mirovên ku êdî dimirin de jî tê gotin. Bêjeya şehadetê di jiyana Mislimanan de cîhekî bilind digirî. Her Misliman roj bi roj di nimêj û banga nimêj de şehadetê tinîn. Lêbelê divê rind bê zanîn, meriv hema devkî vê gotinê bêje, wateya wê nizanibe û jiyana xwe li gor emir û fermanê Xwedayê Mezin rêvenebe nabe misliman. Belkî xwe dixapîne.

Di serî deberya her tiştî seba merivek bibe misliman gotî birêk û pêk wateya ''La îlahe Îlahe Îllallahê'' baş hîn be. Peyre bi dil û can vê gotinê bêje û pêwîstiyê wê pêk bîne. Seba em vê rin hîn bin emê neçar vê mijarê hinekî dirêj bikin.

==== Nimêjkirin ====
* [[Nimêj]] ji bona misilmanan ferd e.
[[Wêne:Selimiye Camii ve Mavi Gökyüzü.jpg|thumb|200px||Mizgeft cîhê ku misilman tê de nimêj dikin, Mizgefta Selimiyeyê]]
Misilman di rokî de pênc caran nimêja ferd dikin. Her nimêj demekî xwe heye û [[bangevan]] di wan deman de mirovan bangê nimêj dike: nimêja sibêh, nimêja nîvro, nimêja berê êvarê, nimêja êvarê û nimêja şevê. Li gori ve sise nimej bi şev u dido bi rone.
Di berê nimêjê de bi avê [[destnimêj]] tê girtin. Lê gava ku av nebe an newe dîtin, mirov dikare bi ax û xaliyê jî destnimêj bigirî. Mirovên rêwî yan jî nexweş dikanin wekî rehetiyekek çend nimêjên xwe bi hevra yan jî dûra dû tengasiyê an bi kurtî bikin. Li roja [[în]]iyan, nimêja îniyê di [[mizgeft]]an de bi cemaetê tê kirin û xutbe tê xwendin. Di cejnên dînî de jî, wekî cejna [[Remezan]]ê û [[Cejna Qurbanê|Qurbanê]], nimêja cejnê tê kirin û piştî nimêjê mirov cejnên hevûdin bimbarek u pîroz dikin. Her weha wek mînak çend nimêjên din jî hene: nimêja li ser miriyan, nimeja diyariya mizgefte, nimêja terawiha, nimeja piştî rojhelat, nimeja tezbîha, sineten ratibe nimêjên ferd, sunnete nimêja witir û nimêja sinneta destnimêj.<ref>Ömer Seyfeddin, İlk Namaz, Timas Yayinlari, 2011, ISBN 979-975362862-3</ref>

==== Dayîna zekatê ====

[[Zekat]] salê de carekî di hêla mirovên bawermend de ji bona belengazan, nexweşan, bêkesan û mirovên din yên hêwceyî tê dayin. Dayina zekatê girêdayiya dewlemendiya mirovan e.

==== Rojiya Remezanê ====

Li gora îslamê [[rojî]] di meha [[Remezan]]ê de tê girtin. Ji ber ku mehên [[erebî]] di gora hîvê tên hesaw kirin, dema meha Remezan ê her sal cuda ye. Di vî meha de mirov her roj ji berbangê hettanî roj çû ava yanê êvarê ne tiştekî dixun ne jî vedixun. Ji bona ku di rojanê birçî nebin, pirraniya mirovan şev re dibin paşîvê û zikê xwe têr dikin. Rojiya Remezan ê bi cejnekî mezin tê dawîkirin.

==== Çûyîna [[hec]]ê ====

[[Wêne:Kaaba mirror edit jj.jpg|thumb|200px|Kabe li Îslamê ew lazime ku her misilman biçe mala Xwedê bo [[hec]]ê</small>]]

Di gora îslam ê gerê her misilman di jiyana xwe de carekî here hec. Hec bi ziyaret kirina [[Kabe]] yê li bajarê [[Meke]] yê li welatê [[Erebistana Siyûdî]] ê tê şindê. Lêbelê hec girêdayiya dewlemendî û tenduristi ya mirovan e. Ji bona mirovên belengaz û nexweş hec ne mecbûr e. Ji mirovên ku çûne hec hecî tê gotin. Di hec de bawermend li dor Kabê digerin, rojekî li ser tipikê Erafatê disekinin, di navbera herdû tipikên bi nav [[Sefa û Merwe]] baz didin, qurbanan dikin û wekî sembolekî [[Şeytan]] kevir dikin.

=== Her şeş şertên baweriyê ===

Di Quran a pîroz de ji bona van şertan baweriyê re aha tê gotin:
"Gelê bawermend! Hûn bi [[Xwedê]] û Pêxemberê wî re û bi vê pirtûka re, ku wî ji Pêxemberê xwe re şandiye û bi wî pirtûka re ku wî hina berê şandî bû, bawer bikin. Û kîjan mirov bi Xwedê re û bi firîşteyên wî re û bi pirtûkên wî re û bi Pêxemberên wî re û bi roja dawiyê bawerî neke, ew di wundabûnekî dûr de wunda buye." [[Sûre]] ya [[Nîsa]] 4/136

Û di hadîsa Muhemmed de jî aha tê gotin:
"Bawerî ji van mercan pêk tê: Bi Xwedê û firîşteyên wî, bi pirtûk û Pêxemberên wî, bi roja dawî û qederê bawer bike."

* Bawerî bi Xwedê re

Xwedê afirandêr, reb û xwediyê hemû tiştan e. Hemû tişt girêdayî wî ne, lê Ew girêdayî tu tiştî nînê.
Bawerî ji mezintiya Xwedê re. Tenê ji Wî re perestî tê kirin û tenê ji wî alîkarî tê xwestin.
Ji yêkbûna Xwedê re bawerî. Ji bilî Xwedê qet Xwedayên din tunin. Ew ne hatiye dinê ne jî yeki aniye dinê.

* Bi [[firîşte]]yên wî re

Firîşte yek ji bendên Xwedê ne û ji nûrê hatine afirandin. Mirov wan nikarin bi çavan bibînin, lêbelê ew me dibînin. Vatiniya firîşteyan perestina û cîh anîna fermanên Xwedê ye. Wekî hemû [[Olên semîtîk|dînên semîtîk]] di Îslamê de jî çar serfîrişte hene: [[Cibrayîl]] ji hêla Xwedê de wahiyê ji pêxemberan re tîne, [[Mîxayîl]] gerdûnê birêve dibe, [[Îsrafîl]] di roja heşir û meşirê pifê sûrê dike û firîştê mirinê bi nav [[Azraîl]] rihê mirovan digirî.
   
* Bi pirtûkên wî re ([[Încîl]], [[Tewrat]], [[Zebûr]], [[Quran]])

Xweda yê Dilovan li her demê ji pêxemberên xwe re pirtûk û rûpelên pîroz şandiye. Bi van pirtûk û rûpelan Xwedê ji mirovan re fermanên xwe agahdar kiriye. Pirtûk û rûpelên ku em dizanin vana ne:

a) Tewrat, ji [[Mûsa]] re hatiye şandin û pirtûka pîroz yê Zarokên Îsraêlê.

b) Încîl, ji [[Îsa]] re hatiye wahiy kirin û pirtûka pîroz yê [[îsewî]]yan.

c) Zebûr a [[Dawid]]

d) Rûpelên [[Îbrahîm]]

e) û pirtûka pîroz yê herî dawî bi nav Qurana pîroz e ku ji pêxemberê dawî Muhemmed re hatiye şandin. Êdî li gora Îslam ê li hettanî roja qiyametê qet pêxember û pirtûk jî nayên şandin.

* Bi hemû pêxemberên wî re

Xwedê li her demê ji mirovan re pêxember şandine. Pêxember ê yekem [[Adem]] e û yê herî dawî [[Muhemmed]] Pêxember e. Di Îslam ê de pêxember jî tenê mirovin, lê hinek pêxember bi destûra Xwedê ji bona mirovan re mucîze hene. [[Îsa|Îsa Pêxember]] nexweş pak dikirin û mirî sax dikirin. Xwedê bi hezkirina xwe şiv/çoyê di destê [[Mûsa|Mûsa Pêxember]] kiriye mar û behra mirî kiriye du parçe. Li gora zanayên misilmanan Xwedê hemû bi hevra 120 hezar pêxember şandine û pirraniya van pêxemberan di hêla gellê xwe de hatine kuştin.

* Bi roja dawiyê (Roja Axretê) re

Roja axretê roja dawî yê cîhanê ye. Di wî rojê Xwedê hemû mirovan ji gorê dîsa bi zindî derdixinî û wan li derekî kom dike. Ew Xwedê yê ku cara yêkemin mîrov ji tune bûne afirand, di cara duyem de jî dikanî wan zindî bike. Roja Exerê Xwedê li ser buyeroja mirovan biryar dide û [[bihuşt]] û [[dojeh]] tên eşkere kirin.
Herweha pejirandina ji roja dawiyê re yêk ji şeş şertên baweriyê yên Îslam ê ye.

* Bi [qederê] re

Bawerî ji zanayina bêdawî û hîkmeta Xwedê re. Gerdûn bi daxwaza Xwedê hatiye afirandin û ji ber vê yekê Xwedê hemû tiştên di gerdûnê de dizane û hemû tişt li ba wî hatiye nivisîn. Bê daxwaz û ferman û afirandina wî qet tiştek çê nabe û nayê holê.

== Çend aliyên dînê îslamê ==
[[Wêne:Muslims schools.png|300px|thumb|Mezheb di Îslamê]]
=== Sunî ===
{{Gotara bingehîn|Sunî}}
Di dirokê de dînê îslam ê di çend aliyan va ji hev cihê buye. Di roja îro de 90% ji hemû misilmanan sunî ne. Lêbelê sunî bi xwe ji di hêla çend [[mezheb]]an de belav bûne. Navê mezhebên sunî [[henefî]], [[malikî]], [[henbelî]] û [[şafî]] ne. Di nav vana de jî mezheba henefî ya herî mezin e. Pirraniya kurdan xwe wekî şafî dihesibinin, lê yên henefî jî hene.
[[Wehabî]] bi xwe ji aliyekî henbeliyan re tê gotin, ji ber ku ewna mezheba henbelî hinekî cûda şîrove dikin.

=== Şiîtî ===
{{Gotara bingehîn|Şiîtî}}
Şiî bi pirraniya piştvanên xwe di îslamê de yên duyem in. Mîna suniyan çend aliyên şiiyan jî hene: îmamî bi piranî li welatê [[Îran]], [[Iraq]], [[Behreyn]] û [[Libnan]] ê dijin. Dûra [[îsmaîlî]] jî hene û li dewleta [[Hindistan]], [[Pakistan]], [[Efxanistan]] û [[Tacîkistan]]ê dijin. [[Zaîdî]] jî yek ji komala şiiyan in û tenê li welatê [[Yemen]]ê tên ditin.

=== Xaricî ===
{{Gotara bingehîn|Xaricî}}
Xaricî di roja îro de komala yê herî piçûk ê dînê îslam ê ne. Tenê aliyekî xariciyan bi nav [[îbadî]] hetanî roja îro hatiye. Xaricî tenê li başûrê [[Cezayêr]] ê, [[Oman]]ê û [[Cerba]]yê hene.

=== Elewîtî ===
{{Gotara bingehîn|Elewîtî}}
Navê baweriyeke dînî li Kurdistan, Anatoliya û Rojhilata Navîn e. Ji navê pismamê pêxemberê dînê îslamê [[Muhemmed]] ji [[Elî]] navê xwe digire.

== Wateya dînê Îslamê ==

[[Gerdûn]]a ku em tê de dijîn bi sazûmaniyekî hatiye çêkirin. Di navbera hemû tiştên, ku di vê gerdûnê de cîh digrin de, nizamek heye. Hemû tişt bi avayekî bêkêmasî şinda xwe di vî pilana mezin de digirin. [[Roj]], [[heyv]], [[stêrk]] û tiştên ku em dibînin yan jî hina nabinin ji vî destûra Xwedê re teslîm bûne.

B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm<br />
"Me esman û zemîn û tiştên ku di nav wan herduyan de ne bi dadvanî û ji bo demekî navdayî afirandiye" (Qurana Pîroz, Sûreya [[Ehqaf]]: 46/3)

Ji xêncî mirovan, hemû gerdûn ji destûra Xwedê re bi dil an jî bê dil îte'et dikin. Bê şik ev bêkêmasiya gerdûnê ji radestiyê pêk tê. Bi vî avayî Îslam ji mirovê yekemin [[Adem]] heta pêxemberê dawî Muhemmed navê hemû dînên xwedayî ye.

B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm<br />
"Di roja îro de min ji we re, dînê we pêk aniye û min qenciyên xwe ji we re paşî anî û min ji bo we dînê bi navê Îslam hilbijartiye" (Quran a Pîroz, Sûreya [[Maîde]]: 5/3)

"Me ji her Pêxemberî berî te şandiye re herdem wiha wehiy kiriye: Qet Xudayekî din ji pêştirê min tunin, êdî hûn ji min re perestî bikin." (Sûreya [[Enbiya]]: 21/25)

Lêbelê di piştî derketina rastiyê, teslîm bûn dîsa di destê mirovan de ye. Di dirokê de gellek komal ji bo înkariya xwe hatine tunekirin.

''B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm''<br />
"Me qet welatek bê hişyardarekî tune nekiriye. Ew hatine hişyar kirin. Bi rastî em ne sîtemkar in." (Sûreya [[Şûera]]: 26:208-209)

Li gor dînê îslamê an mirov wekî ku Xwedê ji wan dixwaze radest dibin, bawer dikin an jî rik dikin, li dû hewesên xwe diçin û dijî Xwedê derkevin. Lê her çendî mirovahî teral û bedbîn be jî ev banga Yezdanî heya roja dawiyê wê berdewam bike. Wê hinek bawerbikin û hinek jî înkar bikin. Lewra Xwedê Teala jî azadiya bawerkirin û înkarkirinê daye eşrefê mexlûqan.

== Cejn û rojên girîng yên îslamê ==

== Gelheya misilmanan ya li gorî welatan ==

== Kurd û îslamiyet ==
{{Gotara bingehîn|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}}

Hevnasbûna gelê kurd bi îslamê re digîhîje dema [[Muhemmed]] (Mihemed) pêxember.<br> [[Cabanê Kurdî]] û kurê wî [[Meymûnê Kurdî]] di dema Muhemmed de bûne misilman.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.risaleajans.com/islam/kurtler-yuzlerce-alim-ve-komutan-yetistirdi |tarîxa-gihiştinê=2016-09-04 |tarîxa-arşîvê=2016-10-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20161022152134/http://www.risaleajans.com/islam/kurtler-yuzlerce-alim-ve-komutan-yetistirdi |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>Alûsî, Ruhu'l Meanî</ref>

Li gorî hin çavkaniyan ji [[Cizîr]]ê jî kurd çûne [[Erebistana Siûdî]] li wê derê bûne misilman.<ref>[[Adnan Demircan]], Kürtler (Tarih)</ref> Lê piraniya kurdan di dema [[Omer]] de di navbera salên 637-642an de bûne misilman.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.islamhouse.com islamhouse]
* [http://www.cik-baweri.com/ Civaka Îslamiya Kurdistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100124085547/http://www.cik-baweri.com/ |date=2010-01-24 }}
* {{Wîkîferheng-biçûk|Îslam}}

{{Mijarên îslamê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 610an]]
[[Kategorî:Dînên îbrahîmî]]
[[Kategorî:Dînên monoteîst]]
[[Kategorî:Îslam| ]]