Çavkaniya Ûrûguay bibîne

{{Bêçavkanî|tarîx=adar 2024}}{{Wergerîne|pt|ziman2=de|ziman3=hr|bijartî=1}}

{{Agahîdank welat2
| nav                = Ûrûguay
| navê rastî         = ''{{ziman|es|República Oriental del Uruguay}}''
| navê hevbeş        = Ûrûguay
| konvansiyonel navê dirêj = Komara Rojhilatnasiyê ya Ûrûguayê
| wêneyê ala         = Flag of Uruguay.svg
| wêneyê mertal      = Coat of arms of Uruguay.svg
| dirûşma netewî     = {{Navê rastî|es|"Libertad o Muerte"|italics=off|nolink=on}}
| dirûşma bi kurdî   = {{Biçûk|"Azadî an Mirin"}}
| sirûda netewî      = ''[[Sirûda Neteweyî ya Ûrûguayê|Himno Nacional de Uruguay]]''<br/>{{Biçûk|''Sirûda Neteweyî ya Ûrûguayê''}}<br/><center>[[Wêne:United States Navy Band - National Anthem of Uruguay (short with intro).ogg]]</center>
| wêneyê nexşe       = Uruguay (orthographic projection).svg
| wêneyê nexşe2      = Uruguay UNOCHA.png
| nexşe mezinî       = 220px
| paytext            = [[Montevideo]]
| bajarê mezin       = paytext
| latd               = 34
| latm               = 53
| latNS              = S
| longd              = 56
| longm              = 10
| longEW             = W
| zimanên fermî      = [[Zimanê spanî|Spanî]]
| komên etnîkî       = {{Unbulleted list|87.7% [[Spîyên Amerîkaya Latîn|Spî]]|4.6% [[Afro-Ûrûguayan|Reş]]|2.4% [[Gelên xwecih|Xwecih]]|0.2% [[Asyayê Amerîkaya Latîn|Asyayî]]|5.1% Yên din/Netû}}
| komên etnîkî sal   = 2011<ref>{{Jêder-malper |sernav=Atlas Sociodemografico y de la Desigualdad en Uruguay, 2011: Ancestry |ziman=es |format=PDF |weşanger=National Institute of Statistics |url=http://www.ine.gub.uy/biblioteca/Atlas_Sociodemografico/Atlas_fasciculo_2_Afrouruguayos.pdf |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140209083630/http://www.ine.gub.uy/biblioteca/Atlas_Sociodemografico/Atlas_fasciculo_2_Afrouruguayos.pdf |tarîxa-arşîvê=9 sibat 2014 |rûpel=15 }}</ref>
| dîn                = 
| demonîm            = [[Gelên Ûrûguayê|Ûrûguayî]]
| awayê rêveberiyê   = [[Komar]]a [[Sîstema serokatiyê|serokatiyê]]
| sernav rêber1      = [[Serokê Ûrûguayê|Serok]]
| navê rêber1        = [[Luis Lacalle Pou]]
| sernav rêber2      = [[Cîgirê Serokê Ûrûguayê|Cîgirê serokê]]
| navê rêber2        = [[Beatriz Argimón]]
| sernav rêber3      = 
| navê rêber3        = 
| sernav rêber4      = 
| navê rêber4        = 
| sernav rêber5      = 
| navê rêber5        = 
| pêşvebirî          = [[Meclîsa Giştî ya Ûrûguayê|Meclîsa giştî]]
| meclîsa jorîn      = [[Senatoya Ûrûguayê|Senato]]
| meclîsa jêrîn      = [[Meclîsa Cîgirên Ûrûguayê|Meclîsa cîgiran]]
| awayê serxwebûnê   = [[Serxwebûn]] {{Nobold|ji [[Împeratoriya Brezîlê]]}}
| nota serxwebûnê    = 
| bûyera avakirinê1  = Beyan
| dema avakirinê1    = 25 tebax 1825
| bûyera avakirinê2  = [[1828 Peymana Montevideo|Naskirin]]
| dema avakirinê2    = 28 tebax 1828
| bûyera avakirinê3  = Makezagon
| dema avakirinê3    = 18 tîrmeh 1830
| bûyera avakirinê4  = 
| dema avakirinê4    = 
| bûyera avakirinê5  = 
| dema avakirinê5    = 
| rûerd              = 
| rûerd km2          = 176.215
| rûerd magnitude    = 
| rûerd rêz          = 89.
| rûerd jêrenot      = 
| av                 = 1,5
| gelhe texmînkirin  = 3.427.000
| gelhe texmînkirin sal = 2016
| gelhe texmînkirin rêz = 134.
| gelhe giştî        = 3.286.314<ref>[https://web.archive.org/web/20140209083630/http://www.ine.gub.uy/censos2011/resultadosfinales/analisispais.pdf Resultados del Censo de Población 2011: población, crecimiento y estructura por sexo y edad] ine.gub.uy</ref>
| gelhe giştî sal    = 2011
| gelhe giştî rêz    = 
| gelhe tîrbûn km2   = 18,6
| gelhe tîrbûn rêz   = 198.
| hejmara endaman    = 
| TBH PHK            = $73.930 trilyon<ref name=imf2>{{Jêder-malper |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=58&pr.y=5&sy=2016&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=298&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |sernav=Report for Selected Countries and Subjects |xebat=World Economic Outlook |weşanger=International Monetary Fund }}</ref>
| TBH PHK sal        = 2016
| TBH PHK rêz        = 91.
| TBH PHK her kesekî = $21.570
| TBH PHK her kesekî rêz = 61.
| TBH nomînal        = $54.374 trilyon
| TBH nomînal sal    = 2016
| TBH nomînal rêz    = 78.
| TBH nomînal her kesekî = $15.864
| TBH nomînal her kesekî rêz = 45.
| Gini               = 41,6 <!--tenê hejmar-->
| Gini sal           = 2014
| Gini guherandin    = kêmbûn<!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin-->
| Gini rêz           = <ref>{{Jêder-malper |url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=UY |sernav=GINI index (World Bank estimate) |weşanger=World Bank |tarîxa-gihiştinê=9 çiriya paşîn 2016 }}</ref>
| Gini çavk          = 
| PPM                = 0,793 <!--tenê hejmar-->
| PPM sal            = 2014
| PPM guherandin     = zêdebûn<!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin-->
| PPM rêz            = 52.
| PPM çavk           = <ref>{{Jêder-malper |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |sernav=2015 Human Development Report Statistical Annex |tarîx=2015 |tarîxa-gihiştinê=14 kanûna pêşîn 2015 |weşanger=United Nations Development Programme |rûpel=8 }}</ref>
| dirav              = [[Pesoya Ûrûguayê]]
| dirav kod          = UYU
| demjimêr           = [[Amerîka/Montevideo|UYT]]
| utc offset         = -3
| hatûçûn            = rast
| koda înternetê     = [[.uy]]
| iso3166kod         = 
| koda telefonê      = [[+598]]
| berdilê hîmander   = 
| wêne nexşe3        = 
| nexşe sernav3      = 
| jêrenot a          = 
| jêrenot b          = 
}}

'''Ûrûguay''' ({{IPA-ku|u:|r|u:|'|ɡ|u|a|j}};<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Longman pronunciation dictionary |pêşnav=John C. |paşnav=Wells |weşanger=Longman |cih=Harlow, England |sal=1990 |isbn=0-582-05383-8 |rûpel=755 }} entry "Uruguay"</ref><!--{{respell|URU|gu-ay}}--> {{IPA-es|uɾuˈɣwai̯}}), bi fermî '''Komara Rojhilatnasiyê ya Ûrûguayê''' ({{bi-es|República Oriental del Uruguay}}), [[welat]]ekî li başûrê [[Amerîkaya Başûr]]ê ye. Sînorên xwe li bakur bi [[Brezîl]], li rojava [[çemê Ûrûguay]] û [[Arjentîn]], li başûr û rojhelat jî [[Okyanûsa Atlantîk]] re hene. Li Arjentîn bi çemê Ûrûguay û devoka (ango li ku çem digîhî deryayê) wî çemî, [[Rio de la Plata]] vediqete. Ew li [[Sûrînam]] şunda welata herî biçûkê duyemê [[Amerîkaya Başûr]]ê ye. Nêzî nîviya gelheya xwe li bajarê herî mezin û paytexta [[Montevideo]]yê dijî ye.

== Nav ==
Navê "Ûrûguay" ji zimanî [[guaraní]] de tê ye. Lê di çi de derketi ye bi tunî nê vebirî ye. Du gumanên wê wiha dibejin, yek "çemê uruyan" (''uru'' cûrekî çûkan e), yeka din jî "çûkên boya bûyî" ne.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}}
[[Wêne:Venado-Campo-UY-Ozotoceros bezoarticus.jpg|thumb|{{Girêdan|Ozotoceros bezoarticus|en|4=es}}]]

== Erdnîgarî ==
Bi 176.220&nbsp;km² (li 2.600&nbsp;km² rû bi avê hatiye girtin) rûerda xwe Ûrûguay li [[Sûrînam]] şunda duyemîn welatê herî biçûk ê [[Amerîkaya Başûr]] e (çi qas [[Guayana Fransî]] jî lê biçûktir e jî, ji bo nê serxwebû ye nêya hesandin). Rûya Ûrûguayê bi piranî rast e. Li rûerda bitenê %10an xwe ji 200 m bilindtir e. Xala di welat de herî bilind bi 514 m [[Cerro Catedral]] e.

Li bakur bi Brezîlê re 985&nbsp;km, li rojava bi Arjentînê re 579&nbsp;km sînorên xwe hêne. Dirêjahiya beravên xwe ya bi [[Okyanûsa Atlantîk]] re 660&nbsp;km ye.

[[Wêne:Uruguay_T2.png|thumb|çep|200px|Ûrûguay ji ezman de]]

=== Çem ===
Çemê Ûrûguay herî mezin [[Çemê Ûrûguay]] e û bi tunî 1790&nbsp;km ye. Ew bi [[Río de la Plata]] va sînorên rojava pêk tî ne. [[Río Negro]] çemekî Ûrûguayê din î giring ne. Ew bi 750&nbsp;km Ûrûguayê bi bakur rojavayî û başûr rojhilatî da derbaz dike.

[[Río de la Plata]] teva Okyanûsa Atlantîk dibe. Cîh lê tal dibe devokê herî mezina dine pêk tî ne.

=== Sirişt ===
Sirişta Ûrûguayê sirişteke germ e. Ew qas ku germahiyên bin sifir hinde nizanîn. Nîvekiya salîniya niqira germê 17,5&nbsp;°C ye. Mehaya herî germ bi nîvekî 32&nbsp;°C germahî kanûna paşîn, Mehaya herî sar jî bi nîvekî 6&nbsp;°C hezîran e. Li sala nêzî 1000&nbsp;mm/sal barî dibare. Meha herî barî jî adar e.

== Gel ==
Ûrûguay bi piranî, bi 88%, ji kesên [[ewropî]] yê koçkirî, 8% [[mestîz]]an û xulamên [[afrîkî]] yên ku hatin anîn de pêk hatî ye. Gelê xwe yê ji Ewropayê hatî: [[spanî]], [[îtalî]], [[îngilîz]], [[portûgalî]], [[rûs]], [[Zimanê îrlendî|îrlendî]], [[fransî]] ne. Dimatiyên, anku, mirovên resas ên Ûrûguayê ([[charrúas]], [[guanaes]], [[yaros]] û [[chanaes]] in.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}}
[[Wêne:Playa Pocitos.jpg|thumb|rast|200px|[[Montevideo]], paytexta Ûrûguayê]]

=== Ol ===
[[Ûrûguayî]] bi piranî 74% [[xiristiyan]]ên [[katolîk]] ên romî ne. Li wan bêtir 2% [[Protestanî|protestan]], 2% [[cihû]] û xristiyanên ermenî jî hene. 21% ji gelî xwe li oleke din an jî li ti olê na binî ne.

== Werziş û spor ==
Li Ûrûguayê spora herî navdar [[futbol]] e. Ew du caran di 1930an de li welatî xwe û di 1950an li [[Brezîl]]ê di [[Kasa Cîhanê]] de bû [[şampiyon]], ango yekem. Kasa Cîhanê ya [[FIFA]] herî pêş de di 1930an de li Ûrûguayê hat organîzekirin û paş di finalê de Ûrûguayê Arjentîn daxist şunda bû şampiyon. Ûrûguay bi tunî 14 caran bi Arjentînê va welata di [[Copa América]] de herî pir şampiyon bûye.

[[Basketbol]] û [[rugbî]] jî hin werzişên din ên li Ûrûguayê navdar in. Di [[2005]]an de [[Esteban Batista]] bû [[basketbolvan]]ê herî pêş de ko yê ketî [[NBA]].
[[Wêne:Rio de la Plata BA 2.JPG|thumb|200px|Río de la Plata.]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Uruguay}}
* [http://www.ine.gub.uy/ INE] - enstîtûya netewiya statistîkan
* [http://www.parlamento.gub.uy/ Poder Legislativo] - Rûpela fermiya Parlamena Ûrûguayê
* [http://www.presidencia.gub.uy/ Presidencia de la República Oriental del Uruguay] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110224050955/http://www.presidencia.gub.uy/ |date=2011-02-24 }} - Rûpela fermiya serokkomarîye
* [http://portal.gub.uy/ Portal del Estado Uruguayo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110809113827/http://portal.gub.uy/ |date=2011-08-09 }}

{{Welatên Amerîkayê}}
{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|33|S|56|W|display=title}}

[[Kategorî:Avabûnên 1820î li Amerîkaya Başûr]]
[[Kategorî:Dewletên endamê Neteweyên Yekbûyî]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1825an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Koloniyên spanî yên berê]]
[[Kategorî:Ûrûguay| ]]
[[Kategorî:Welatên Amerîkaya Başûr]]