Çavkaniya Afrîka bibîne

{{Agahîdanka giştî}}
'''Afrîka''' ({{bi-la|Africa}}), piştî [[Asya]]yê parzemîna duyem a herî mezin û parzemîna duyem a herî qerebalixê cîhanê ye. Afrîka bi qasî 30.3 milyon km² ku giravên cîran jî tê de ye, ji %20 ji rûerda bejahiya [[cîhan]]ê û %6 ji rûbera tevahiya cihanê pêk tîne. Li gorî daneyên sala 2021ê bi nifûsa 1.4 milyar kesê ji sedî 18 nifûsa mirovî ya cîhanê pêk tîne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://population.un.org/wpp/ |sernav=World Population Prospects - Population Division - United Nations |malper=population.un.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-14 }}</ref> Li gorî daneyên sala 2012an de nifûsa Afrîkayê li gorî parzemînên din ên cîhanê nifûsa herî ciwantirîn e ku temenê navîn 19.7 e. Li gorî daneyên heman salê temenê navînî ya li seranserê cîhanê 30.4 e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.huffpost.com/entry/african-youth-innovation-_b_3904408 |sernav=African Youth, Innovation and the Changing Society |tarîx=2013-09-11 |malper=HuffPost |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-14 }}</ref> Li gel cûrbecûr çavkaniyên dewlemendên xwezayî, Afrîka parzemîna herî feqîrê cîhanê ye ku li gorî nifûsê piştê [[Okyanûsya]]yê duyem parzemîna herî feqîrê cîhanê ye. Zanyaran vê yekê bi faktorên cihêreng ve girêdidin ku nav de [[erdnîgarî]], [[avhewa]], [[eşîrtî]], [[kolonyalîzm]], [[Şerê Sar]], [[neokolonyalîzm]], nebûna [[Demokrasî|demokrasiyê]] û [[gendelî]] hene.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Collier |pêşnav=Paul |paşnav2=Gunning |pêşnav2=Jan Willem |tarîx=1999-08-01 |sernav=Why Has Africa Grown Slowly? |url=https://pubs.aeaweb.org/doi/10.1257/jep.13.3.3 |kovar=Journal of Economic Perspectives |ziman=en |cild=13 |hejmar=3 |rr=3–22 |doi=10.1257/jep.13.3.3 |issn=0895-3309 }}</ref> Tevî vê kombûna kêm a dewlemendiyê, berfirehbûna aborî ya vê dawiyê û nifûsa mezin û ciwan Afrîkayê di çarçoveyek gerdûnî ya berfireh de dike bazarek aborî ya girîng.

Parzemîn li aliyê bakur bi [[Deryaya Navîn]], li aliyê bakurê rojhilat bi [[Bejahiya Suezê]] û [[Deryaya Sor]], li aliyê başûrê rojhilat ji aliyê [[Okyanûsa Hindî]] û li aliyê rojava jî ji aliyê [[Okyanûsa Atlantîk]]ê ve dorpêçkirî ye. Parzemîn Madagaskar û arşîpelên (komgirav) cihêreng vedihewîne. Li parzemînê 54 dewletên serwerî ku bi tevahî hatine nas kirin, heşt bajar û giravên ku beşek ji dewletên ne-afrîkî ne û du dewletên serbixwe yên de facto yên bi sinor an ne naskirî ne, hene. Ev hejmar [[Malta]] û [[Sîsîlya]], ku ji hêla jeolojîk ve beşek parzemîna Afrîkayê ne, vedihewîne. [[Cezayir|Cezayîr]] ji hêla rûberê ve welatê herî mezin ê Afrîkayê ye û [[Nîjerya]] jî ji hêla nifûsê ve welatê herî mezinê Afrîkayê ye. Welatên Afrîkî bi damezrandina [[Yekîtiya Afrîkayê]] ku navenda wê li [[Addis Ababa]]yê ye, bi hev re hevkariyê dikin.

Afrîka li ser ekvator û merîdyenê despêkê cih digire. Afrîka yekane parzemîn e ku ji herêmên germ ên bakur (ji herêmên nerm ên ber bi herêmên nerm ên başur ve) berbi herêmên başûrê germ ve dirêj dibe.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.visualgeography.com/continents/africa.html |sernav=Africa {{!}} Visual Geography |tarîx=2011-04-24 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 |tarîxa-arşîvê=2011-04-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110424072430/http://www.visualgeography.com/continents/africa.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Piraniya parzemînê û welatên parzemînê li nîvkada bakur in û bi beşeke girîng û hejmarek welatên parzemînê li nîvkada başûr in. Piraniya parzemînê li herêmên tropîkan de ye ku ji xeynî beşekî mezin ji [[Sahraya Rojava]], [[Cezayir|Cezayîr]] û [[Misir]] serê bakurê [[Morîtanya]]yê û tevahiya herêmên Fasê, [[Ceuta]], [[Melilla]] û [[Tûnis]] li jor, li ser [[Kelûya Kêvjalê]], li herêma nerm a bakur cih digirin. Li aliyê din ê parzemînê, başûrê [[Namîbya]], başûrê [[Botswana]], beşên mezin ên Afrîkaya Başûr, tevahiya herêmên [[Lesoto|Lesotho]] û [[Eswatînî]] û herêmên başûr ên [[Mozambîk]]ê û [[Madagaskar]]ê li jêr, li [[Kelûya Karê]], li herêma nerm a başûr cih digirin.

Ji ber ku parzemîn herî kêm ji windabûna megafauna Pleyistosenê bi bandor bûye, Afrîka di warê biyolojîkê de parzemînekî pir dewlemende ku cureyên herî zêde yê megafauna lê hene.<ref>{{Jêder-malper |url=https://africacenter.org/spotlight/african-biodiversity-loss-risk-human-security/ |sernav=African Biodiversity Loss Raises Risk to Human Security |paşnav=Studies |pêşnav=the Africa Center for Strategic |malper=Africa Center for Strategic Studies |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-10-14 }}</ref> Lêbelê di heman demê de Afrîka bi giranî ji gelek pirsgirêkên jîngehê bi bandor bûye ku di nav de çolbûn, kêm bûna daristanan û kêmbûna avê heye. Tê payîn ku ev fikarên hawîrdorê yên domdar xirabtir bibin ji ber ku guheztina avhewa bandorê li Afrîkayê dike. Panela Guhertina Avhewayê ya Navdewletî ya Neteweyên Yekbûyî, Afrîkayê wekî parzemîna ku herî zêde ku ji ber guherîna avhewayê di xeternakê de ye, destnîşan kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch19s19-3-3.html |sernav=19.3.3 Regional vulnerabilities - AR4 WGII Chapter 19: Assessing Key Vulnerabilities and the Risk from Climate Change |tarîx=2013-03-12 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-30 |tarîxa-arşîvê=2013-03-12 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20130312104158/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch19s19-3-3.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

== Welatên Afrîkayê ==
{{Columns-list|colwidth=15em|
* {{Ala|Afrîkaya Başûr}}
* {{Ala|Angola}}
* {{Ala|Bênîn}}
* {{Ala|Botswana}}
* {{Ala|Burkîna Faso}}
* {{Ala|Bûrûndî}}
* {{Ala|Cezayir}}
* {{Ala|Cîbûtî}}
* {{Ala|Çad}}
* {{Ala|Erîtrea}}
* {{Ala|Etiyopya}}
* {{Ala|Gabon}}
* {{Ala|Gambiya}}
* {{Ala|Gana}}
* {{Ala|Gînê}}
* {{Ala|Gînê-Bissau}}
* {{Ala|Gînêya Rojbendî}}
* {{Ala|Hebeşîstan}}
* {{Ala|Kamerûn}}
* {{Ala|Kenya}}
* {{Ala|Komara Afrîkaya Navend}}
* {{Ala|Komara Kongoyê}}
* {{Ala|Komara Demokratîk a Kongoyê}}
* {{Ala|Komor}}
* {{Ala|Lesoto}}
* {{Ala|Lîberya}}
* {{Ala|Lîbya}}
* {{Ala|Malawî}}
* {{Ala|Malî}}
* {{Ala|Maroko}}
* {{Ala|Misir}}
* {{Ala|Madagaskar}}
* {{Ala|Morîtanya}}
* {{Ala|Mozambîk}}
* {{Ala|Namîbya}}
* {{Ala|Nîjer}}
* {{Ala|Nîjerya}}
* {{Ala|Peravê Diranfîl}}
* {{Ala|Rwanda}}
* {{Ala|Sahraya Rojava}}
* {{Ala|Senegal}}
* {{Ala|Sierra Leone}}
* {{Ala|Somalya}}
* {{Ala|Sûdan}}
* {{Ala|Swazîland}} 
* {{Ala|Tanzanya}}
* {{Ala|Togo}}
* {{Ala|Tûnis}}
* {{Ala|Ûganda}}
* {{Ala|Zambiya}}
* {{Ala|Zîmbabwe}}
* {{Ala|Sûdana Başûr }}
}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
{{Parzemîn}}
{{Dewletên Afrîkayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Afrîka| ]]
[[Kategorî:Herêm]]
[[Kategorî:Parzemîn]]