Dagirkeriya dewleta tirk li bakurê Sûriyê

Dagirkeriya dewleta tirk li bakurê Sûriyê
Military occupation
Dagirkeriya dewleta tirk li bakurê Sûriyê
Dewlet	Sûrî
Paytext	Ezaz
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Dagirkeriya dewleta Tirk a li bakurê Sûriyê encama operasyonên leşkerî yên dewleta Tirk ên ji sala 2016an û vir ve ye, ku di bin navên “Operasyona Mertalê Firatê”, “Operasyona Çiqlê Zeytûnê” û “Operasyona Kaniya Aştiyê” de pêk hatine. Armanca fermî ya van destwerdanan "têkoşîna li dijî komên terorîst" ên weke YPGê û mîlîsên DAIŞê, û avakirina herêmeke bi navê "herêma ewlekarî" li ser sînorê Tirkiye û Sûriyê bû. Bi vî rengî leşkerên tirk bi alîkariya çeteyên îslamîst herêmek bi dirêjahiya sed kîlometre û kûrahiya derdora 30 kîlometreyan, ku bi giranî kurd lê dijîn, dagir kirin.

Encamên dagirkeriyê

Dagirkeriya dewleta tirk li bakurê Sûriyê ji bo herêmê encamên giran derdixe holê. Binesaziya herêmên bi bandor, ku ji ber şerê navxweyî yê Sûriyeyê gelek zirar dîtibû, ji ber nebûna piştgirî û plansaziyê hê jî nikare bê avakirin.

Dagirkerî bandorên demdirêj li ser tevahiya civaka Sûriyê jî dike. Nakokiyên di navbera komên etnîkî û dînî de, bi taybetî di navbera kurd û ereban de, zêde bûne. Ji ber ku rêyên bazirganiyê û zeviyên çandiniyê ji ber şer bandor bûne, rewşa aborî ya herêmê metirsîdar e. Wekî din, nediyariya domdar tê vê wateyê ku gelek niştecîhên penaber nikarin an naxwazin vegerin.

Bi giştî operasyonên leşkerî di pêkhateya civakî û demografîk a herêmê de birînên kûr hiştine. Civaka xwecihî ya cihêreng li herêmên dagirkirî tê guhertin, û herêmên hatine dagirkirin bi xizanî, bêewlehî û nebûna binesaziyê re rûbirû ne.

Guhertina demografîk

Dagirkerî bû sedema koçberiyeke mezin, ji ber ku bi sed hezaran, bi taybetî sivîlên kurd, ji herêmên xwe reviyan. Li şûna wan, niştecihên ereb hatin bicihkirin, ku hin ji wan bi qestî ji aliyê Tirkiyê ve li herêmê hatin bicihkirin. Rexnegir vê yekê weke veguherîna demografîk û paqijkirina etnîkî bi nav dikin.

Encamên civakî û demografîk li van hemû herêman giran in. Gelek komên etnîkî yên ku ji berê ve bi hev re dijiyan, wek kurd, ereb û suryanî ûyd, ji ber siyaseta dagirkeriyê ya Tirkiyeyê ji hev cuda bûne. Aloziyên di navbera komên etnîkî de jî zêde bûne, ji ber ku niştecihên nû bi gelemperî wekî amûrên hêza dagirker têne hesibandin. Di heman demê de, ji ber ku elîtên herêmî li şûna aktorên tirkparêz hatine guhertin, avahiyên desthilatdariya kevneşopî jî hatine hilweşandin.

Rêveberiya di bin kontrola tirk de

Rayedarên tirk li herêmên dagirkirî rêveberiyek ku defakto di bin kontrola tirk de ye ava kirin. Di dibistanan de mufredata tirkî tê dayîn, lîreyê tirkî weke navgîneke peredanê hatiye desteserkirin û hêzên ewlekariya tirk jî amade ne. Li dibistanan dersên mufredata tirkî têne dayîn û saziyên tirk ên wekî postexane hatine destpêkirin û întegrasyona bi Tirkiyê re zêde dibe. Rexnegir vê yekê wekî fethkirineke gav bi gav dibînin.

Binpêkirinên mafên mirovan

Binpêkirinên mafên mirovan ên weke talankirin, revandin û îşkencekirin ji aliyê milîsên bi piştgiriya Tirkiyê ve gelek caran hatine belgekirin. Ev milîs, ku pir caran ji serhildayên sûrî yên berê pêk tên, ji hêla gelek niştecîhan ve wekî keyfî û zordest têne dîtin.

Pirsgirêkên siyasî

Dagirkerî kêşeyên jeopolîtîk jî zêde kir. Tirkiye bi taybetî ji aliyê Yekîtiya Ewropa û DYAyê ve rastî rexneyên navneteweyî hat, ji ber ku ew weke êrîşeke leşkerî ya ku hiqûqa navneteweyî binpê dike tê nirxandin. Hêzên kurd, ku di şerê li dijî DAIŞIê de hevkarên nêzîk ên hevpeymaniya navdewletî ne,ji ber êrîşên Tirkiyê derbeke mezin xwarin û ev yek jî rewşa ewlekariya herêmê xirabtir kir. Di heman demê de, hikûmeta Sûriyê ev derfet bikar anî û beşek ji wê navçeyê ku rasterast di bin kontrola Tirkiyê de ne, vegerandin. Di heman demê de rejîma Sûriyê ev derfet ji bo vegerandina beşek ji herêmê bikar anî.

Dewleta Tirkiyê hewl da ku di şerê navxweyî yê Sûriyê de herêmên dagirkirî ji bo bazarên siyasî bikar bîne. Vê yekê muzakereyên aştiyê zêdetir aloz kir. Herêmên dagîrkirî li bakurê rojhilatê Sûriyê hîna xala sereke ya pevçûnan in, ji ber ku welatên din jî li herêmê çalak in û car caran li dû berjewendiyên hevrikiyê ne. Fermo, dagirkeriya tirk dînamîkên aloz ên şerê navxweyî yê Sûriyeyê nîşan dide, û aliyên wê yên berfireh ên herêmî û navneteweyî.

Çareseriyên ji bo bidawî kirina dagirkeriyê

Ji dema hilweşandina rejîma Esed ve, hikûmeteke veguhêz hatiye avakirin, da ku hilbijartin bêne kirin û piştre gav bi gav pirsgirêkên heyî yên welat bêne çareser kirin. Yek ji van jî wê li ser herêmên bakur ên ku ji aliyê dewleta tirk ve hatine dagirkirin be.

Çareseriyeke muhtemel a ji bo bidawîkirina dagirkeriya dewleta tirk li bakurê Sûriyeyê pêwîstî bi danûstandinên dîplomatîk, zextên navneteweyî û hevkariya herêmî heye. Pêşî, pêvajoyeke aştiya berfireh ji bo Sûriyê divê di bin çavdêriya Neteweyên Yekbûyî de ji nû ve bê aktîvkirin û hemû aktorên bandordar, di nav de Tirkiye û nûnerên kurdan, bên ser maseya danûstandinan. Armanc divê peymanek be, ku yekparçebûna axa Sûriyê garantî bike û garantiyên ewlehiyê yên li ser sînorê Tirkiyê pêşkêşî Tirkiyê bike, da ku tirsa xwe ya derbarê sînorên xwe ji holê rake.

Vekişîna hêzên Tirkiyê û çekdarên hevalbendên wê bi çavdêriya navdewletî karibe gav bi gav çêbibe, ligel vegera xelkê awarebûyî di bin parastina Neteweyên Yekbûyî de. Ji bo misogerkirina vegeran, alîkariyên nûavakirinê yên berfireh dê hewce be, ku divê ji hêla civaka navdewletî ve bê fînanse kirin, ji bo vegerandina binesaziyê, dezgehên perwerdehiyê û lênihêrîna tenduristî li deverên zirardar.

Di bin çavdêriya Neteweyên Yekbûyî de avahiyeke îdarî ya pir-etnîkî dikare bê avakirin, ji bo sivikkirina aloziyên di navbera kurd, ereb û komên din de. Di heman demê de, divê hêzên ewlehiyê yên ku cihêrengiya etnîkî ya herêmê nîşan dide, bêne perwerdekirin, da ku rê li ber êrîş û xirabkirina desthilatê bigirin. Projeyên aborî yên ku hemî civakan tevdigerin dikarin bên piştgirî kirin, ji bo aramkirina herêmê di warê aborî de û çêkirina bingehê ji bo pêkvejiyana aştiyane. Di heman demê de divê Tirkiye bi zextên dîplomatîk û teşwîqên aborî were îqnakirin, da ku dev ji siyaseta xwe ya dagirkeriyê berde.

Diyaloga herêmî ya di navbera Tirkiye, Sûriye û aktorên kurd de dê ji bo avakirina hevbaweriyê girîng be. Di vir de navbeynkarên wek YE an DYA dikarin roleke sereke bilîzin.