Here naverokê

Ewista

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.

Nas (Aşna) Bîyayîş

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zûwanê Evesta yan zî Evestakî miyan zûwananê Îrankî de zûwanê herî kihan o ku ey ra belgeyî nuştekî mendiyê. Evestakî serba Zerdeştiyan zûwano pîroz o (zey zûwanê Erebkî serba Muslmanan). Evesta nameyê pertokê (kitabê) Zerdeştî yo. Zûwanê Evesta be Sanskirîtkî û zûwanê Medkî zaf nezdî yo û zûwananê ewroyîne ku bakûr û rojawayê Îranî de qise benê, înan (Medkî û Evesta) ra ciya bîyayê. O yo ku zûwananê Kurdkî, Sêmnankî, Sengiserkî, Mazenderankî, Gîlekî, Talişkî, Rackî, Tatkî û Belûçkî be yewbînî zaf nezdî yê. Labelê elementên Evestakî di zûwananê Kurdkî de her zûwanê bîn ra vêşêr mendiyê û hefzkerdiyê. Niya bidê acêr:

Evestakî Kurdkiya Bakûr Kurdkiya Başûr Kirmanckî Hewramkî Mazenderankî Farskî
eîte- hatin hatin/hetin amayen amay beomên ameden
espe hesp esp estor esp esp esb
ezim ez min ez min, ez (Hewramkîyo kihan) mên men
dvere derî derga ber ber der der
ene hinase henase, henîsk; hena nefes henase; hena dem demobazdem
vate- gotin, bêtin witin, wetin vaten watey beotên goften
kirite- kirin kirdin kerden kerdey hakordên kerden
mirite- mirin mirdin merden merdey bemordên morden
yeue ceh cew cew yew co
yûvane ciwan cûwan tenya ciwamêrd de cûwan cêvûn cevan
mawnge heyv mang, meng aşmî (menge zî heman kok ra ya) mang mûng mah
xverite- xwarin xwardin, xwerdin werden wardey xirnên xorden
kihere ker ker her her xer xer
huşke hişk wişk/hûşk wişk/hûşk wişk xişk xoşk
merite mêrd; mere merd; mirov mêrd; însan merd;inzan mird; adem merd; ênsan
eêwe yek yek, hew yew yew ay yêk
dvî du di dvî do do
des deh de des de, des deh deh

Pertokê (kitabê) Evesta ku ewro resîyo destê ma, eslê xo ra be alfabêtê Pehlewîkî û serdemê Sasaniyan de nusyayo. Çiku demek Evesta nusya hendî yew zûwanê zindî nebî û qise nebîyênê. Pêropiya Evesta di leteyan o: Gazeyan (bi Evestakî "Gatha", be wateyê/manayê "awaz", "lawike" û "hawar" ku heta ewro zî Kurdkî de vanê "gaze" yan zî "gazî") û Yesne (be wateyê/manayê "nimaj wendiş serba hûma" yan zî "roşan" ku ewro Kurdkî û Farskî de vanê "cejn"/"ceşn"). Dîmena (nîyadayişê) zûwannasî ra zûwanê Evesta bi di letan beno beş (taqsîm): Evestakîyo Verin û Evestakîyo Peyin. Evestakîyo Verin o yo ku Gazeyan der o û Evestakîyo Peyin zî yê Yesne yo. Hendek cîyawazî (farq) miyan înan de esto. Serba nimûne "sw-*" a Hind-Ewropakî Evestakîyo Verin de bena "hv-" labelê Evestakîyo Peyin de bena "xv-". Edî (tabîî) ku Evestakîyo Verin Evestakîyo Peyin ra kihanêr o.

Zûwanê Evestakî zaf nezdiyê Zûwanê Medan o. Gerçî Medkî ra zaf belgeyan û çiyên nuştekî yên bîn nemendiyê labelê be muqayîsekerdiş û pêmitişê çekuyî Medkî û ê zûwanî ku guman şeno Medkî ra ciya bîyayê, ma şikenîmê vajîmê Evestakî û Medkî zaf zaf nezdiyê yewbîniyê. Serba nimûne (mesela) merdim Medkî de vatênê "sipeke" (be wateyê/manayê "kûtik"). Ewro zî tayê zûwananê bakûr û rojawayê Îranî de vanê "sipe" (tayê zaravayên Kurdkî), "êspê" (Sêmnankî), "êsbe" (Talişkî), "esbe" (tayê zaravayên Kirmanckî). Acaba ku zûwanê Ruskî de zî be "kutik" vanê "sibaka". Zûwananê Sêmnankî, Talişkî, Kurdkî û Racî de "z" û "s" yên Îrankîyo Kihan mendiyê (zey Evestakî) labelê Farskîyo Kihan de înan herfan benê "d" û "th":

Evestakî Kurdkî Hewramkî Kirmanckî Talişkî Sêmnankî Farskîyo Kihan
zan- zanîn zanay zanayiş zinê bezenon dan-
ziride dil*, zirg zêl zerre dîl* dîl* dirid
thrî sê** hirê*** yerê*** sê** sê** çî
des de/deh**** de****, des des de**** des deth
ezim ez min, ez (kihan) ez az e/ed***** edem