Çavkaniya Ewropa bibîne

{{Agahîdank parzemîn
| sernav             = Ewropa
| wêne               = Europe-Europe (orthographic projection).svg
| herêm              = {{Convert|10180000|km2|sqmi|abbr=on}}{{Cref2|n|1}} (6em)
| gelhe              = 742.452.000{{Cref2|n|2}} (2013; [[Lîsteya gelhe ya parzemînan|3em]])
| tîrbûn             = 72,9/km<sup>2</sup> (2em)
| TBH nomînal        = 
| TBH PHK            = 
| demonîm            = [[Komên etnîkî yên Ewropayê|Ewropayî]]
| welat              = ~[[Lîsteya dewletên serbixwe û herêmên girêdayî yên li Ewropayê|50 welat]] (û ~[[Lîsteya dewletên serbixwe û herêmên girêdayî li Ewropayê#Welatên bi naskirina bi sînor|5 bi naskirina bi sînor]])<!--Zanibe: hejmara teqrîbî ne, wek ku ji aliyê diyar "~".-->
| lîsteya welatan    = 
| girêdanên wî       = [[Lîsteya dewletên serbixwe û herêmên girêdayî li Ewropayê#Herêmên girêdayî|4 girêdayî]]
| nenaskirin         = 
| ziman              = ~[[Zimanên Ewropayê|225 ziman]]<ref>[http://edl.ecml.at/LanguageFun/LanguageFacts/tabid/1859/Default.aspx Language facts – European day of languages], Council of Europe. Retrieved 30 Tîrmeh 2015.</ref>
| saet               = [[UTC−01:00|UTC−1]]<!--Azores--> heta [[UTC+05:00|UTC+5]]<!--Rûsya û Kazaxistan-->
| internet           = [[.eu]]
| bajarên mezin      = {{Collapsible list
  |awayê sernav = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;
  |sernav=[[Lîsteya herêmên bajarî li Ewropayê|Herêmên bajarî yên mezin]]<ref>''[http://esa.un.org/unpd/wup/CD-ROM/WUP2014_XLS_CD_FILES/WUP2014-F22-Cities_Over_300K_Annual.xls Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2014, by Country, 1950-2030 (thousands)], [http://esa.un.org/unpd/wup/CD-ROM/ World Urbanization Prospects, the 2014 revision]'', Population Division of the [[United Nations Department of Economic and Social Affairs]]. Standin 21 Tîrmeh 2015. Note: List based on estimates for 2015, from 2014.</ref>
  <!--1-->|{{Sembola alayê|TUR}} [[Stembol]]<!--14,163,989-->{{Biçûk| (nîvparzemîn)}}<ref>Stenbolê bajarê parzemînê li gedên e, bi navenda bazirganî û wê ya dîrokî û li ser du ji sê a nifûsa derewan li aliyê Ewropayê, û li ser yek ji sisyan ji nifûsa xwe ya li ser aliyê Asyayê ji gedên.</ref>
  <!--2-->|{{Sembola alayê|RUS}} [[Moskow]]<!--12.165.704-->
  <!--3-->|{{Sembola alayê|FRA}} [[Parîs]]<!--10.843.285-->
  <!--4-->|{{Sembola alayê|UK}} [[London]]<!--10.313.307-->
<!--5-->|{{Sembola alayê|SWE}} [[Stokholm]]<!--1.617.407-->
<!--6-->|{{Sembola alayê|ESP}} [[Madrîd]]<!--6,199,254-->
  <!--7-->|{{Sembola alayê|ESP}} [[Barselona]]<!--5.258.319-->
  <!--8-->|{{Sembola alayê|RUS}} [[Sankt Petersburg]]<!--4.992.991-->
  <!--9-->|{{Sembola alayê|ITA}} [[Roma]]<!--3.717.956-->
  <!--10-->|{{Sembola alayê|GER}} [[Berlîn]]<!--3.563.194-->
 }}
}}
'''Ewropa''' ({{bi-grc|Εὐρώπη|Eurṓpē}}, {{bi-la|Europa}}), parzemînek e ku ji nîvgiravên herî rojavayî yên [[ewrasya]]yê pêk tê ku bi tevahî li nîvkada bakur e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Europe |sernav=Europe {{!}} History, Countries, Map, & Facts {{!}} Britannica |tarîx=2023-10-07 |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-08 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://education.nationalgeographic.org/resource/europe-human-geography |sernav=Europe: Human Geography |malper=education.nationalgeographic.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-08 }}</ref> [[Afro-Ewrasya]] erdê bejahî hem bi [[Asya]]yê re parvedike û hem bi [[Afrîka]]yê re parvedike. Parzemîna Ewropayê li aliyê bakur bi [[Okyanûsa Arktîk]]ê re, li aliyê rojava bi [[Okyanûsa Atlantîk]]ê, li aliyê başûr bi [[Deryaya Navîn]] re û li aliyê rojhilat jî bi [[Asya]]yê sinorê parzemînî parvedike. Sinorê parzemîna Ewropayê veqetandina ji parzemîna Asyayê bi ava Çiyayên Ûralê, Çemê Ûralê, [[Deryaya Qezwînê]], Qefkasyaya Mezin, [[Deryaya Reş]] û rêyên avê yên [[Tengava Stembolê]] tê qebûl kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=National Geographic atlas of the world |tarîx=1999 |weşanger=National Geographic Society |isbn=978-0-7922-7528-2 |paşnavê-edîtor=National Geographic Society |çap=7 |cih=Washington, DC }}</ref>

Ewropa li dor 10 û 18 milyon km² (3.93 milyon sq mi), yan %2 ji rûberê cîhanê (%6.8% ji rûyê bejahiyê) vedigire ku ev yek Ewropayê wekê parzemîna herî biçûkê cihanê destnîşan dike. Di warê siyasî de Ewropa li dora pêncî dewletên serwer hatiye dabeş kirin ku [[Rûsya]] welatê mezintirîn û nifûsa herî mezin e Ewropayê ye ku ji %39 ji erdê Ewropayê vedigire û %15 ji nifûsa Ewropayê pêk tîne. Li gorî daneyên sala 2021an de bi tevahî nifûsa Ewropayê 745 milyon e (nêzîkî 10% ji nifûsa cîhanê) ku piştî Asya û Afrîkayê sêyem parzemîna herî mezin e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://population.un.org/wpp/ |sernav=World Population Prospects - Population Division - United Nations |malper=population.un.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-08 }}</ref> Avhewaya Ewropayê bi giranî ji aliyê germên Atlantîkê ve tê bandor kirin ku hewaya parzemînê bi zivistan û bi havînan jî nerm e. Ji deryayê wêdetir, cûdahiyên demsalî li nêzê peravê zêdetir diyar in.

Çanda Ewropî koka şaristaniya rojavayî ye ku çandeke dîrokî ye ku ji çanda [[Yewnanistana kevnare|Yewnanistana Kevnare]] û [[Romaya Kevnare]] vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Lewis |pêşnav=Martin W. |paşnav2=Wigen |pêşnav2=Kären |tarîx=2019 |sernav=The Myth of Continents |url=http://dx.doi.org/10.1525/9780520918597 |kovar= |doi=10.1525/9780520918597 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=KVMYJNvUiYkC&pg=PP5 |sernav=Ancient Greece: Birthplace of Democracy |paşnav=Covert |pêşnav=Kim |tarîx=2011 |weşanger=Capstone |isbn=978-1-4296-6831-6 |ziman=en }}</ref> Hilweşîna Împeratoriya Romayê ya Rojava di sala 476ê {{pz}} de û Serdema Koçberiyê ya ji ber hilweşîna împeratoriyê dawiya dîroka kevnar a Ewropayê û destpêka Serdema Navîn a Ewropayê dide destpêkirin. Ronesans li [[Fransa|Firansayê]] dest pê dike û li parzemîna mayî belav dibe ku eleqeyek nû bi humanîzm, keşfkirin, huner û zanistê bi xwe re tîne ku beşdarî destpêka serdema nûjen dibe. Ji Serdema Keşfê ku bi pêşengiya [[Spanya]] û [[Portugal]]ê pêk tê, Ewropa di pêwendiyên gerdûnî de bi gelek keşf û fethên li çaraliyê cîhanê de rolek serdest lîstîye. Di navbera sedsalên 16an û 20an de, hêzên ewropî di demên cûda de [[Amerîk]]a, nêzîkî temamiya [[Afrîka]], [[Okyanûsya]] û nêzîkî piraniya [[Asya]]yê kolonî kirin.

Serdema Ronahiyê [[Şoreşa Fransayê]] û Şerên Napolyon ji dawiya sedsala 17an heya nîvê yekem a sedsala 19an de Ewropayê ji aliyê çandî, siyasî û aborî ve diguherîne. Şoreşa Pîşesaziyê ku di dawiya sedsala 18an de li [[Brîtanya Mezin|Brîtanyaya Mezin]] dest pê dike ku li Ewropaya Rojava û di dawiyê de li cîhana berfireh di warê aborî, çandî û civakî guhertinên girîng dide destpêkirin. Herdu şerên cîhanê (şerê cîhanî yekem û duyem) li Ewropayê despêdike ku di nîvê sedsala 20an de ji ber ku [[Yekîtiya Sovyetê]] û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]] derdikevin pêş, serdestiya [[Ewropaya Rojava]] di warê çareserkirnên li cîhanê de kêm dibe. Heya Şoreşên sala 1989an ku dibe sedema hilweşîna [[Dîwarê Berlînê]] û hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, di dema [[Şerê Sar]] de Ewropa li ser xeta hesinî ya di navbera [[NATO]]yê li Rojava û [[Pakta Warşovayê]] de li rojhilat hatiye dabeş kirin.

Yekîtiya Ewropayê (YE) û [[Konseya Ewropayê]] du rêxistinên navneteweyî yên girîng in ku armanca rêxistinan di asta siyasî de temsîlkirina parzemîna Ewropayê ye. [[Konseya Ewropayê]] di sala 1948an de bi fikra yekkirina Ewropayê ji bo bidestxistina armancên hevpar û pêşîlêgirtina şerên pêşerojê hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/history-eu/1945-59_en |sernav=History of the European Union – 1945-59 {{!}} European Union |malper=european-union.europa.eu |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-10-08 }}</ref> Entegrasyona Ewropî ya ji aliyê hinek dewletan ve bûye sedema damezrandina [[Yekîtiya Ewropayê]] ku saziyek siyasî ya serneteweyî ye ku li ser bingeha pergala hiqûqa ewropî ye û di navbera [[konfederasyon]] û [[federasyon]]ê de ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ies.ee/iesp/No11/articles/03_Gabriel_Hazak.pdf |sernav=Wayback Machine |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-10-08 |tarîxa-arşîvê=2022-03-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20220319194121/https://www.ies.ee/iesp/No11/articles/03_Gabriel_Hazak.pdf |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Yekîtiya Ewropayê li [[Ewropaya Rojava]] despêkiriye û piştre jî bi hilweşîna Yekîtiya Sovyetê ku di 1991an de pêk hatiye ber bi rojhilat ve berfireh bûye. Piraniya endamên yekîtiyê diravek hevbeş, ewroyê qebûl kirine û beşdarî bazara yekgirtî ya ewropî û yekîtiya gumrikê bûne. [[Herêma Şengenê]] ku blokek mezinê welatan e kontrola sinorên navxweyî Ewropayê û koçberiyê betal kiriye. Hilbijartinên gelerî yên asayî her pênc salan carekê di nav Yekîtiya Ewropayê de pêk tên ku piştî hilbijartinên [[Hindistan]]ê wekê duyem hilbijartinên herî mezin ên demokratîkê li cîhanê tên dîtin.

== Bêjenasî ==
[[Wêne:Anaximander world map-en.svg|thumb|Li gorî Anaximander nexşeya yekem a cîhanê (sedsala 6an {{bz}}).]]
Di mîtolojiya yewnanî ya klasîk de, Europa (yewnaniya kevn: Εὐρώπη, Eurṓpē) prensesa fenîkî bû. Nêrînek din jî ev e ku navê Ewropayê ji hêmanên yewnaniya kevnar εὐρύς (eurús) 'berfireh, fireh' û ὤψ (ōps, gen. ὠπός, ōpós) 'çav, rû, rûy e', ji ber vê yekê Eurṓpē tê wateya 'berfireh'  nihêrîna fireh yan 'aliyê fireh'. ''Broad'' di dînê Proto-Hind-Ewropî ya ku ji nû ve hatiye avakirin de û helbestên ku jê re hatine terxankirin de bûye rengdêra Cîhanê. Nêrînek alternatîf a Robert Beekes ku ji bo navekî pêş-hindûewropî nîqaş kiriye, rave dike ku veqetandinek ji euros dê toponîmek cûda ji Europa derxe. Beekes li herêma Yewnanistana kevnar toponên bi navê Europayê û li Makedonyaya kevnar jî navên cihên wekî Europosê dîtiye.

== Erdnîgarî ==
== Dabeşkirin ==
{{Gotara bingehîn|Ewropaya Navendî}}
{{Gotara bingehîn|Ewropaya Rojava}}
{{Gotara bingehîn|Ewropaya Rojhilat}}

== Dîrok ==

== Gelhenasî ==
{{Gotara bingehîn|Ewropî}}

=== Ziman ===

=== Dîn ===

== Siyaset ==
{{Gotara bingehîn|Yekîtiya Ewropayê}}

== Dewletên Ewropayê ==
{{Nexşeya Ewropayê}}

Li Ewropa ev dewlet hene:

* {{Ala|Almanya}}
* {{Ala|Albanya}}
* {{Ala|Andorra}}
* {{Ala|Belçîka}}
* {{Ala|Bosniya û Herzegovîna}}
* {{Ala|Keyaniya Yekbûyî}} 
* {{Ala|Bulgaristan}}
* {{Ala|Çekya}}
* {{Ala|Danîmarka}}
* {{Ala|Estonya}}
* {{Ala|Fînlenda}}
* {{Ala|Fransa}}
* {{Ala|Îrlenda}}
* {{Ala|Îslenda}}
* {{Ala|Îtalya}}
* {{Ala|Kosovo}}
* {{Ala|Kroatya}}
* {{Ala|Makedonya}}
* {{Ala|Letonya}} 
* {{Ala|Liechtenstein}}  
* {{Ala|Lîtvanya}} 
* {{Ala|Lûksembûrg}}
* {{Ala|Mecaristan}} 
* {{Ala|Malta}}
* {{Ala|Moldova}} 
* {{Ala|Monako}} 
* {{Ala|Montenegro}} 
* {{Ala|Holenda}} 
* {{Ala|Norwêc}} 
* {{Ala|Awistriya}} 
* {{Ala|Polonya}} 
* {{Ala|Portûgal}} 
* {{Ala|Romanya}}
* {{Ala|Belarûs}} 
* {{Ala|San Marîno}}
* {{Ala|Swêd}}
* {{Ala|Swîsre}} 
* {{Ala|Serbistan}} 
* {{Ala|Slovakya}} 
* {{Ala|Slovenya}} 
* {{Ala|Spanya}} 
* {{Ala|Ûkrayna}} 
* {{Ala|Vatîkan}} 
* {{Ala|Yewnanistan}}

=== Welatên din ===
Welatin hene nîvî an jê ribek di Ewropa de ye ew evin.

* {{Ala|Rûsya}}
* {{Ala|Tirkiye}}
* {{Ala|Qazaxistan}}
* {{Ala|Kîpros}} 
* {{Ala|Ermenistan}} 
* {{Ala|Azerbaycan}}
* {{Ala|Gurcistan}}

== Dirav (pere) ==
[[Ewro]] navê diravê fermî yê van welatên Ewropayê ye (2011): 
* {{Ala|Almanya}}
* {{Ala|Awistriya}}
* {{Ala|Belçîka}}
* {{Ala|Estonya}}
* {{Ala|Fînlenda}}
* {{Ala|Fransa}}
* {{Ala|Holenda}}
* {{Ala|Îrlenda}}
* {{Ala|Îtalya}}
* {{Ala|Kîpros}}
* {{Ala|Lûksembûrg}}
* {{Ala|Malta}}
* {{Ala|Portûgal}}
* {{Ala|Slovakya}}
* {{Ala|Slovenya}}
* {{Ala|Spanya}} 

Wekî din Euro li paş [[dolar]]ên [[DYA]] duyem diravê ku herî zêde li cihanê danûstendin pê tê kirin.

== Binêre ==
* [[Êvaristan]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê|Europe}}
{{Wîkîferheng-biçûk|Ewropa}}
{{Wikiatlas|Europe}}
* [http://www.etymonline.com/index.php?search=europe&searchmode=none Etîmolojiya peyva "Ewropa"]

{{Parzemîn}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{YE}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Ewropa| ]]
[[Kategorî:Parzemîn]]