Hewramî (zarava)

Hewramî
Axiverê Xwecih	Îran Îraq
Herêm	Kurdistan
Axiver
Malbata zimanî	Zimanên hind û ewropî Zimanên hind û îranî Zimanên îranî Zimanên îranî yên rojava Zimanên îranî yên bakur-rojava Kurdî Zaza-Goranî Goranî Hewramî
Şiklê kevn
Kodên zimanê
ISO 639-3	hac
Nexşeya zaravayên kurdî

Hewramî yek ji zaravayê Kurdiya Goranî ye. Kesên hewramî ji zarê xwe re dibêjin: oramî, maçû an jî maço.

Li ser hewramî

Hewramî ji zaravayek goranî ye û ji sedsala 16. heta 21. an li Kurdistana Bakur û Rojhilat wek zimanek wêjeyî tê ber çavan. Li gor Muhemmed Emîn Hewramanî: Kurdiya Hewramanî zimanek berê ye (di sala koçî 132) û ne tenê dema Begê Erdelanê Baban, diçe demên berê û zimanê ol û wêjeyî ye. Hinek berhemên li ser Kurdiya Hewramanên nîşan didin û digihîjin demên 880 sal berê.

Herwiha, Hewramî zaraveyekî zimanê kurdî ye, li navendî Kurdistanê bi pirî ji êlen kurdên yarsan, ên ku ji zimanê xwe re maçû dibêjin, tê axavtin. Lê belê li Bahdînan jî êlen Şebek, Bacilan û Sarlî hewramî diaxivin. Hewramî lêkçûnekî zaf ligel zazakî û zaravêyen goranî heye. Pêtir ji % 30 yên wişeyên hewramî ligel zimanê avestayî yekin û bi zazakî, lekî û bacalanî ve, li gorî zimannasên kurd Malmîsanij û M. Izady tipekî, bi nave pehlevenkî di nav zimane kurdî de pêk tîne.

Zaravê hewramî demekî, li navendî Kurdistanê zimanê fermî bû, hetanî serê 1900 li herêma Mîren Erdelanê zimanê fermî bû, paşê şûna xwe da soranî. Îro kese ku hewramî diaxivin qasî 300.000 - 500.000 merivan ketine.

Devokên hewramî

• Hewramî-textî: li Rojhilata Kurdistanê devdore Pawe kurde-hewramî pê diaxivin.

• Hewramî-luhonî: li Başurê Kurdistanê, ji ber kêm kesan tê axavtin.

• Şayxanî: li çend gundên Helebçeyê tê axaftin.

• Kendûlî: bakurê Kirmaşanê li navçêya Kendûlê tê axavtin.

• Bacalanî: ev devoka êla Bacalan e, ji ber gelek kesan de, zaravê ku serbixwe hatiye naskirin. Gelekî nêzîkî Şebekî û Kendûlî ye, hinek zimannas ji wan her sê zaravan re goraniya eslî dibêjin.

• Şebekî: li Behdînan ji ber êla Şebek tê axavtin.

• Kakêyî: axivê wî zarê kurde-Kakêyî, li deşta Germiyan in.

Hewramî ligel zaravayên kurdî yên din

Kelhurî	Soranî	Lekî	Kirmaşanî	Kurmancî	Zazakî	Hewramî	Bacalanî
Mi	Min	Min	Min	Ez, Min	Ez	Amin, Min	Min, Emin
Ti	To	Tû	Tu	Tu, te	Ti, To	To, Etû, Tû	Ti, To
Mi kem	Min dekem	Min mekem	Min kem	Ez dikim	Ez keno	Amin/Min mekero	Min mekere
Mi çim	Min deçim	Min Meçim	Min çim	Ez diçim	Ez Şonu	Min milû	Min melû
Fire	Zor	Fira	Fere, zyad	Pir, Gelek, Zaf	Zaf	Zor/fira	fire
Wet	Got/Wit	Wat/vit	Wit	Got	Vat	Wat/vat	Wet
Îrênge	Esta	Îske/Îse	Îreňe, Îse	Niha, Vêsta, Nika	Nika	îse	êste
Hat-	Hat-	Het-	Hat-	Hat-	ame-	ame-	ame-
Hena	Bang, Deng	Hena	Deň	Deng	Veng	Deng	Deng
Kel´n	Gewre	Kel´n	Gewre, Qeü	Gewre, Gir, Mezin	Pîl	Gore	Gewre
Wa	Ba	Wa/va	Wa	Ba	Va	Va/Wa	Va
Waran	Baran	Waran/varan	Waran	Baran	Varan	Baran	Baran
Gen	Xirap	Gen/xiraw	Xeraw, Gen	Xirab/genî	Xirab	Xirab	xirab

Pirtûken hewramî

Hata serê 1900î de, 38 pirtûk bi zimanê kurdî hatibun nivîsandin, ji wan 18 hev bi zaravayê hewramî bûn, 10 hev bi soranî û 10 hev jî kurmancî. Lê belê ji wî virda hewramî rolla xwe ya zimanê edebî wenda kir û kem pirtûk bi zaravêye hewramî hatin nivîsandin.

Pirtukên bi hewramî yên dirokî

• Şîrîn u Xusrew (874 rûpel), ji Xanayê Qubadî (1700-1759). Weşandin 1975 Bexda.
• Diwan (789 rûpel), di sedsala 19an de ji helbestvan Feqe Qadirî Hemewend.
• Qur´an bi hewramî, di sedsala 19an de ji ber Nûr Elî Îlahî (Nuri Eli Shah) hatîye nivîsandin.

Literatûr

• Blau, Joyce: Gurani et Zaza. in R. Schmitt (ed.) Compendium Linguarum Iranicarum. Reichert Verlag, Wiesbaden 1989. ISBN 3-88226-413-6.
• Karl Hadank: Mundarten der Guran. Berlin 1930.
• Mihemed Emîn Zekî: Kurtedîroka kurd û Kurdistanê (450 rûpel; w: Dr. M. S. Cuma)
• Mehemed Emîn Hewramanî; Zarî Zimanî Kurdî Le Terazûyî Berawird da

Girêdanên derve

• Ferhenga Avesta-Îngilîzî
• Hawraman.se
• Farzin Hawramî
• Hereş Hawramî