Kakût

Kakût, qerqûde an jî îskelet (bi yewnanî skeletos tê wateya laşê ziwa) beşa laşê zindiyan e ku ji hestî û movikan pêk tê û alîkariya binyata bedenê dike. Du cure qerqûde hene ; Qerqûda-derveyî (Ekzoskelet) li dora laş hatiye pêçan û ji derve laşê zindiyan diparêze.Ev cureyê qerqûde bi giştî di laşê famîleya bêmazmazkan de peyde dibe û Qerqûda-navîn(Endoskelet) di hundirê laşê zindiyan de ye. Ev cureyê qerqûde di laşê ajalên famîleya mazmazkan de peyde dibe.

Kakûtê Mirovan

Di kakûtê mirovan da 206 parçe hestî hene. Siklê wan 206 hestiyan ji hev û din cur bi cur in. Gor fonksiyona xwe, her hestiyek siklekî girtiye. Skelet ji serî, marîpişt, sing, qor û pîlan pêk hatiye.

Di serî da tenê 20 hestî hene. 8 hestiyên serî mêjuyê diparêzin. 12 hestiyên serî ji hestiyê rû û devê mirovan pêk hatiye. Di navbera hestiyê çeneya jorîn u çeneya jêrîn da livoka hestiyê çeneyê heye. Mirov dikare bi wan herdu hestiyan, bi alîkariya masûlkan tiştan bicû û devê xwe bilivîne. Singê mirovan ji marîpişta sîng, parxan û hestiyê sing pêk tê. 12 parxanên mirovan hene. Wezîfeya parxanan parastina dil û pişikê ye. Parxanên ku digihijin hestiyê sing, hin nerm in û ji kirtikê hatine çêkirin.

Marîpişta mirovan ji 24 parçe hestiyan pêk hatiye. 7 ji wan li berê marîpişta histû (stû), 12 li marîpişta sing, 5 li marîpişta navpiştê, 5 li marîpişta rûniştekê û 3-5 marîpişta boçikê hatine avakirin. Wezîfeya marîpiştê ji aliyekî ew e, ku mirova tîk bigire, ji aliyê din jî mêjuyê marîpiştê biparêze. Ger ku mêjuyê marîpiştê bişke, dibe ku mirov şil (felc) bibe û nekare qorên xwe bileqîne. Ji ber ku ew hestiyê marîpiştê bi hevra bi alîkariya bendan, temar û deziyan hatine girêdan û mirov dikare xwe bilivîne û xwe li ser aliyê destê rastê, li ser aliyê destê çepê xarbike û histuyê xwe biçerixîne. Ew livinana bi alîkariya masûlkan û livokan tên çêkirin.

Di hindurê marîpiştê da mêjuyê marîpiştê cih digire. Ew ji mêjû destpê dike û tê heta dora hestiyê marîpişta nivpiştê ya duwemîn.

Ji mêjuyê marîpiştê birik derdikevin û dicin bedena mirovan. Ew birikana emir ji mêjû digirin û dibin masûlke û organan. Ji ber wî emrî masûlke dikarin fonksiyonên xwe bînin cih. Hengîl ji bo tîkmayîna mirovan gelek giring e. Hestiyê hengîlê, rûviya zirav (bimbar), rûviya stûr (sincaq) û wan organên ku di zikê mirovan da hene, diparêze û wan di şûnê da dihele. Ji aliyê din da ji hengîl, ji bo rêveçûna mirovan gelek giring e. Cava tê zanin, kulimeka mirovan di navbere hestiyê hengîlê û hestiyê qora jorîn da cih digire. Hestiyê hengîl bi temar, band û deziyan bi hestiyê qora jorîn û bi marîpiştê re hatiye girêdan.

Pilê mirovan ji hestiyê pilê jorîn, hestiyên pilê jêrîn û ji dest pêktê. Ew bi livoka pil (navbera girika pil û hestiyê berikê) bi hestiyê berokê re, bi alîkariya deziya hev û din va hatine girêdan. Ji we livokê re dibejin livoka gilor, ji ber ku mirov dikare we livokê li her alî da bicerixîne. Pilê jorîn bi livoka enîşkê, bi bask re (pilê jêrîn) hatiye girêdan. Bask ji du hestiyan pêktê: hestiyê baskê qalind (zendê stûr) û hestiyê baskê zirav (zendê zirav). Bask bi livoka zendikê bi dest re hatiye girêdan.

Zendik ji 8 hestiyên biçûk pêktê. Ew hestiyan, bi deziyan bi hev va hatine girêdan. Dawiya zendik, 5 hestiyên dest tên. Ew hestiyan, bi livok, masûlke u deziyan bi hestiyê tiliyan va hatine girêdan. Her tiliyek mirovan bi 3 hestiyan pêk tê. Ji wan re dibêjin xaxik. Ew bi livok û deziyan bi hev va hatine girêdan.

Qorê mirovan wekî pil û destan hatine çêkirin. Hestiyê qora jorîn, bi livoka kulemekê bi hengîlê re hatiye girêdan. Bi livoka jûnî ji bi binqore re (çîpikê) hatiye girêdan. Ji livoka jûnî re hin helan qomik jî tê gotin. Li ser livoka jûnî hestiyê qomikê (serçok) heye.

Binqor ji du hestiyan pêktê. Ji wan re, hestiyê binqora qalind û hestiyê binqora zirav tê gotin. Ew hestiyan bi livoka ling re hatine girêdan. Di livoka ling da jî, wekî livoka destan (zendik) 8 hestî hene. Ew jî bi hev re hatine girêdan. Hestiyê mezin, hestiyê paniyê ye.

Du livoka lingan 5 hestiyê ling tên. Ew hestiyan bi livoka bi hestiyê pêçîkan re hatine girêdan. Her pêçîkên mirovan ji 3 hestiyan pêk tê. Ji wan re dibêjin xaxikê lingan. Ew ji bi hevra, bi livokan u deziyan hatine girêdan.

Gireya hestiyê serî şûna kirtikan e. Di serê zarokan da, li salen jiyanen pêşîn, hindik hestî hene. Ji ber ku mêjuyê zarokan hê nû mezin dibe. Eger serî bi temami ji hestî be, mêjû nikare mezin be, ji ber ku şûna mezinbûnê tune. Ji ber vê yekê jî, navbera hestiyê serî bi kirtikê tê girtin. Ji ve re sille an ji nermik tê gotin. Kengî zarok mezin bûn, ketin sal 2yan, ew kirtikan hêdî hêdî dibin hestî. Temamî şeş şûne usa di serê mirovan da hene. Kirtika mezin, di nav hestiye serî da, li aliyê pêşiyê serî da ye (bi latînî: Fontanela).

Çavkanî

Salnameya Navenda Çanda Mezopotamya, Rûpela 13 îlon 2003
Ferhenga Enstîtuya Kurdî ya Stembolê, Zana Farqînî
Anatomiya Bedena Mirovan, (Hüseyin Bektaş) û Gîyanê mirovî, (Ezîz Reşîd Akreyî).