Çavkaniya Ludwik Lejzer Zamenhof bibîne

{{Agahîdank mirov/wîkîdane2
}}
'''Ludwik Lejzer Zamenhof''' (jdb. 15 [[kanûna pêşîn]] 1859 - m. 14 [[nîsan]] 1917)<ref name="YIVO">{{Jêder-malper |url=http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Zamenhof_Ludwik |sernav=Zamenhof, Ludwik (1859–1917) |paşnav=Gabriela Zalewska |sal=2010 |malper=The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe |weşanger=[[YIVO]] Institute for Jewish Research |kesên-din=Trans. by Anna Grojec |tarîxa-gihiştinê=19 kanûna pêşîn 2013 }}</ref> gelek caran wekî '''L. L. Zamenhof''' tê nasîn, çavbijîşk û [[zimannas]]ê [[Polonya|polonî]] û afirînerê zimanê [[Zimanê esperanto|esperantoyê]] ye ya ku li seranserê cîhanê [[zimanê çêkirî]] yê navnetewî yê herî navdar û berbelav e.<ref name="Jason Zasky">{{Jêder |sernav=Discouraging Words |kovar=Failure Magazine |tarîx=20 tîrmeh 2009 |pêşnav=Jason |paşnav=Zasky |jêgirtin=But in terms of invented languages, it's the most outlandishly successful invented language ever. It has thousands of speakers—even native speakers—and that's a major accomplishment as compared to the 900 or so other languages that have no speakers. – Arika Okrent |url=http://failuremag.com/feature/article/discouraging_words/ |tarîxa-gihiştinê=14 kanûna pêşîn 2019 |tarîxa-arşîvê=23 kanûna paşîn 2017 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170123202016/http://failuremag.com/feature/article/discouraging_words |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Zamenhof gava li xwendegehê bû, yekem carî zimanê xwe pêşde bir. Ew bi ramana cîhanek bêşer mezin bû. Bawer dikir ku ew dikare bi alîkariya zimaneke nû yê alîkar ê navneteweyî çêbike.<ref name="YIVO"/> Ziman dê alavek be ku mirov bi vê navgîna ragihandinê ya bêalî û dadperwer, wekhev bibin.<ref>Guilherme Moreira Fians, [http://aihr.uva.nl/content/events/lectures/2018/03/2-aclc-seminar-moreira-fians.html Hoping for the language of Hope] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191214214113/https://aihr.uva.nl/content/events/lectures/2018/03/2-aclc-seminar-moreira-fians.html |date=2019-12-14 }}, University of Amsterdam, ACLC Seminar, Amsterdam Institute for Humanities Research (AIHR),</ref> Wî, tevî şerên Cîhanê yên sedsala 20an bi serfirazî civatek ava kir ku îro berdewam dike.<ref>Federico Gobbo, [http://www.spui25.nl/spui25-en/events/events/2015/10/special-lecture-by-federico-gobbo.html An alternative globalisation: why learn Esperanto today?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190119121235/http://www.spui25.nl/spui25-en/events/events/2015/10/special-lecture-by-federico-gobbo.html |date=2019-01-19 }}, University of Amsterdam, 8th October 2015.</ref> Di heman demê de, ew bi navgîniya bikarhênerên xwe ve mîna zimanek xwezayî pêşve çû.<ref>[[Humphrey Tonkin]], Fourth Interlinguistic Symposium, p. 213, JKI-12-2017[1] ([http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf|date=2021-01-09}}).</ref>

[[UNESCO]] ji ber destkeftî û piştgiriya wî bo diyaloga nav-çandan, di 100 saliya mirina wî de Zamenhof wek yek ji kesayetiyên navdar ên sala 2017 hilbijart.<ref>Fourth [[Interlinguistics|Interlinguistic]] Symposium, p. 209, [http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf|date=2021-01-09}}][https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf Girêdana arşîvê]<span> 2021-01-09 li ser </span>[[Wayback Machine]]
[https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf Girêdana arşîvê]<span> 2021-01-09 li ser </span>[[Wayback Machine]]
[https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf Girêdana arşîvê]<span> 2021-01-09 li ser </span>[[Wayback Machine]]
[https://web.archive.org/web/20210109232438/http://jki.amu.edu.pl/files/JKI-12-2017%5B1%5D.pdf Girêdana arşîvê]<span> 2021-01-09 li ser </span>[[Wayback Machine]]
<span> </span>JKI-12-2017[1].</ref>

== Jînenîgarî ==

=== Salên destpêkê ===
[[Wêne:Zamenhof-1879.jpg|çep|thumb| Zamenhof, li dora 1879]]
Zamenhof di 15ê kanûna pêşîn de wekî kurê Markus Zamenhof (27 kanûna paşîn 1837 - 29 çiriya paşîn 1907) û Rozalia (Sofer) Zamenhof (1839 - {{Dîrok|1|îlon|1892}}) li Belostoka piretnîkî (niha Białystok li [[Polonya]]yê) ya [[Împeratoriya Rûsî]] ji dayik bû.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.culturepolonaise.eu/3,2,765,en,100th_anniversary_of_the_death_of_L_ZAMENHOF_the_creator_of_the_Esperanto |tarîxa-gihiştinê=2019-12-14 |tarîxa-arşîvê=2019-10-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191010160515/http://www.culturepolonaise.eu/3,2,765,en,100th_anniversary_of_the_death_of_L_ZAMENHOF_the_creator_of_the_Esperanto |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di wê demê de bajar ji ber Peymanên Tilsitê ya 1807ê li bin rêveberiya Hikûmeta Grodnoyê ya Împeratoriya Rusî bû. Dêûbavên wî di eslê xwe de ji [[Cihûtî|cihûyên]] [[Lîtvanya|litvanî]] bûn. Ev kom li [[Mîrîtiya Mezin a Lîtvanyayê]] ya berê dijiyan. Ew wekî duzimanî bi [[zimanê yîdîş]] û rûsî mezin bû.<ref name="Kiselman">{{Jêder-kitêb |url=http://www2.math.uu.se/~kiselman/pau2008.pdf |sernav=Esperanto: Its Origins and Early History |paşnav=Christer Kiselman |xebat=Prace Komisji Spraw Europejskich PAU. Tom II, pp. 39–56 |weşanger=[[Polish Academy of Learning]] |sal=2008 |rûpel=2 |jêgirtin=What was his first language? He wrote in a letter in 1901 that his "parental language" (mother tongue) was Russian, but that at the time he was speaking more in Polish (Zamenhof 1929:523). However, all other evidence points to Yiddish as his mother tongue and first language. |tarîxa-gihiştinê=15 kanûna pêşîn 2014 |tarîxa-arşîvê=4 adar 2016 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160304222655/http://www2.math.uu.se/~kiselman/pau2008.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Bavê wî mamosteyê almanî û frensî bû. Ji ber wî, Zamenhof hînî zimanên almanî, fransî û [[Zimanê îbranî|îbranî]] bû. Ew her wiha hin zimanên girîng ên Białystok jî dipeyivî: [[Zimanê polonî|polonî]] û [[Zimanê belarûsî|belarusî]]. Polonî bû zimanê dayikê yê zarokên wî ên li [[Warşova]]. Di dibistanê de wî xwendina zimanên klasîk ên latînî, yewnanî û aramî kir. Wî paşê hinekî hînî îngilîzî bû, lê bi ya peyvên wî ne pir baş bû. Ew bi litwanî û îtalî eleqedar bû û di sala 1880 de hînî [[Zimanê volapük|Volapükê]] bû. Bi vê awayê, sebebên çêkirina projeya wî ya zimaneke navneteweyî geş bû.<ref>Christer Kiselman, [http://www2.math.uu.se/~kiselman/pau2008.pdf "Esperanto: Its origins and early history"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304222655/http://www2.math.uu.se/~kiselman/pau2008.pdf |date=2016-03-04 }}, in Andrzej Pelczar, ed., 2008, ''Prace Komisji Spraw Europejskich PAU'', vol. II, pp. 39–56, Krakaw.</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Claude Piron |sal=1984 |sernav=Kontribuaĵo al la studo pri la influoj de la jida sur Esperanton |url=http://user.in-berlin.de/~maxnet/esperanto/piron/jida.htm |kovar=Jewish Language Review |cild=4 }}</ref>

Digel cihûyên yîdîşaxiv, di nav gelheya Białystokê de poloniyên [[katolîk]] ên [[Roma]]yê û rûsên [[ortodoks]] ên rojhilat (bi gelemperî mezheba fermî ya hukûmetê bû) û komên etnîk ên biçûk wekî belarûs û almanan hebûn. Zamenhof ji ber pevçûnên li nav van koman gelek xemgîn dibû. Ew texmîn dikir ku sedema sereke ya nefret û pêşdaraziyê ya li nav van koman tunebûna zimanek hevpar bû ku li hev du fam bikin. Heke zimanek wiha hebûya, Zamenhof îdîa dikir ku ew ziman dikare rola amûreke ragihandinê ya bêalî di nav mirovên xwedan etnîsîte û zimannasiyên cûda de bilîze.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.historytoday.com/richard-cavendish/birth-ludwig-zamenhof-creator-esperanto |sernav=Birth of Ludwig Zamenhof, creator of Esperanto {{!}} History Today |malper=www.historytoday.com |tarîxa-gihiştinê=9 tebax 2017 }}</ref>

Dema li Warşovayê li xwendegeha navînê Zamenhof hewl da ku bi rêzimaneke zengîn zimanek navneteweyî biafirîne lê encamê de xebateke tevlihev derket. Di dema hînbûna îngilîzî de wî biryar da ku divê rêzimana zimanê navneteweyî hêsan bibe. Ji xeynî zimanên dayikî yên dê û bavên wî yên [[rûsî]], [[Zimanê yîdîş|yîdîşî]], [[Zimanê polonî|polonî]], [[almanî]], [[Zimanê latînî|latînî]], [[îbranî]], [[frensî]], [[yewnanî]] û [[îtalî]] jî di sadekirina projeya rêzimanê de bûn alîkar.<ref>Holzhaus, Adolf: ''Doktoro kaj lingvo Esperanto''. Helsinki: Fondumo Esperanto. 1969</ref>

Di sala 1878ê de, projeya wî ya ''Lingwe uniwersala'' hat qedandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Exploring the Possibilities for the Emergence of a Single and Global Native Language |paşnav=Dufour |pêşnav=Fritz |weşanger=Fritz Dufour |sal=2017 |isbn= |cih= |rr=93 }}</ref> Lêbelê, Zamenhof hîn pir ciwan bû ku karê xwe bide çapkirin. Piştî mezûniyetê wî pêşî li Moskoyê paşî li Warşowayê dest bi xwendina bijîşkiyê kir. Di sala 1885an de Zamenhof zanîngehê qedand û li Veisiejaiyê wekî bijîşkê pratîsyen dest bi karê xwe kir. Piştî sala 1886ê ew li Płock û Viyanayê wekî bijîşkê çavan xebitî. Wî mirovên li wir baş dikir û heman demê de li ser projeya zimanek navneteweyî didomand.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.historytoday.com/archive/birth-ludwig-zamenhof-creator-esperanto |sernav=Birth of Ludwig Zamenhof, creator of Esperanto {{!}} History Today |malper=www.historytoday.com |tarîxa-gihiştinê=2019-07-15 }}</ref>
[[Wêne:Unua_Libro_ru_1st_ed.pdf|çep|thumb| Çapa rûsî ya ''Unua libro'' ("pirtûka yekem"), 1887]]
Wî bo weşandina pirtûkokê fonan berhev bike, du salan hewl da heya ku alîkarî ji bavê jina xwe ya paşerojê wergirt. Di sala 1887an de, pirtûka bi navê ''Между меѓународный язык.'' ''Предисловие и полный учебникь'' (''Zimanek'' Navneteweyî: Destpêk û pirtûkek ''bêkêmasî'') bi rûsî<ref>Keith Brown and Sarah Ogilvie, ''Concise Encyclopedia of Languages of the World'' (Elsevier, 2009: {{ISBN|0-08-087774-5}}), p. 375.</ref> li ser navê "Doktoro Esperanto" (Bijîşk Hêvîdar) hate çapkirin. Zamenhof di destpêka axaftina xwe de navê zimên wekî "Lingvo internacia" (zimanek navneteweyî) kir, lê yên ku ew fêr bûn dest pê kirin ku jê re bibêjin ''Esperanto'' û di demekê kin de navê zimên wekî fermî jî bû Esperanto. Ji bo Zamenhof, ev ziman, tenê amûrek ragihandinê ye û rêyek ji bo pêşxistina hevahengiya aştiyane ye di navbera mirovên xwedî çandên cûda de.<ref name="Jason Zasky"/>

=== Xebatên li ser yîdîşî û pirsgirêka cihûyan ===
[[Wêne:1910-Universo-p322-llzdet.jpg|çep|thumb|217x217px| Zamenhof li ser maseya xwe ya malê li [[Warşova]]yê, 1910 ]]
Zamenhof di sala 1879an de yekem rêzimana yîdîşî nivîsand. Ev xebata wî çend sal şûnde di kovara yîdîşî, ''Lebn un visnshaft de'' hate weşandin.<ref>[[Vilnius]], 1909; see Esperanto translation as ''Pri jida gramatiko kaj reformo en la jida'' (On Yiddish grammar and reform in Yiddish) in ''Hebreo el la geto: De cionismo al hilelismo'' (A Hebrew from the ghetto: From Zionism to Hillelism), ''Eldonejo Ludovikito'', vol. 5, 1976</ref> Nivîsa orîjînal a bêkêmasî di sala 1982an de, ji hêla Adolf Holzhaus ve bi wergera rûsî û esperantoyî, bi navê ''L. Zamenhof, provo de gramatiko de novjuda lingvo'' [Hewldanek li ser rêzimana zimanê nû-cihûyan], hat çapkirin. Di vê xebatê de, ew tenê raveya rêzimana yîdîşî nasewirîne, lê di heman demê de çend pêşniyaz bo derbasbûna tîpên Latînî û li ser rastnivîsê jî pêşkêş dike. Di heman heyamê de Zamenhof çend berhemên din jî bi zimanê yîdîşî nivîsand, dibe ku lêkolîna yekemîn a helbestên yîdîşî jî tê de.

Di 1882an de li [[Rûsyaya Çarî|Împeratoriya Rûsî]], pelên progromê pêk dihat û di vê heyamê de Zamenhof nêzîkî Hibbat Zionê bû ku ev pêşiya tevgera siyonîst bû.<ref name="maimon">{{Jêder-kovar |paşnav=N. Z. Maimon |tarîx=May–June 1958 |sernav=La cionista periodo en la vivo de Zamenhof |url=http://donh.best.vwh.net/Esperanto/Literaturo/Revuoj/nlr/nlr35/cionistau.html |kovar=Nica Literatura Revuo |hejmar=3/5 |rr=165–177 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20080719082100/http://donh.best.vwh.net/Esperanto/Literaturo/Revuoj/nlr/nlr35/cionistau.html |tarîxa-arşîvê=19 tîrmeh 2008 }}</ref> Lê wî di 1887an de dev ji tevgerê berda û di sala 1901ê de bi sernavê ''Hillelism'' daxuyaniyeke bi zimanê rûsî belav kir, di nav de got ku projeya [[Siyonîzm|siyonîst]] nikare pirsgirêkên gelê cihû çareser bike.

Di sala 1914an de wî vexwendinek ji bo tevlî rêxistina nû ya Esperantîstên Cihû, TEHAyê stand, lê paşve vegerand. Di nameya xwe de ji organîzatoran re, wiha digot, "Ez bi dilsoz im ku her netewparêzî ji mirovahî re tenê bêbextiya herî mezin pêşkêşî dike..." <ref name="maimon"/> Pirtûka pîroz a cihûyan [[Tanah]] ''a ku Tewrat û Zebûr dihewîne'', ji aliyê Zamenhof ve hat wergerandin bo esperantoyê.

Zamenhof di Warşovayê de di {{Dîrok|14|nîsan|1917}} de ji ber qeyrana dilê mir û li Goristana Cihû ya Okopowayê hate veşartin. Axaftina xêrxwaziyê ya ser gorê ji aliyê xaxem û pêşengehê Sînagoga Mezin a Warşowayê, Samuel Abraham Poznański ve hat kirin û got: "Dê demek were ku xelkê polonî fêm bike ka Xwedê çi kurek mezin daye axa wan."<ref>https://web.archive.org/web/20070630123854/http://www.szukamypolski.pl/rzeznia.php?id=22</ref>
[[Wêne:Ludwik_Zamenhof_speaking.ogg|rast|thumb|Zamenhof di Kongreya [[Zimanê esperanto|Esperantoyê]] ya Cîhanî de ye ya li [[Barselona]]yê ([[Ketelonya]], [[Spanya]]) di 1909an de hat lidarxisitin.]]

=== Malbat ===
Zamenhof û jina wî Klara Silbernik sê zarok, kurekî, Adem û du keçên xwe, Sofîa û Lidia mezin kirin. Her sê jî li [[Holokost]]ê hatine kuştin.<ref>
{{Jêder-kitêb |sernav=Mind & Society Fads |url=https://archive.org/details/mindsocietyfads0000hoff |paşnav=Hoffmann |pêşnav=Frank W. |paşnav2=Bailey |pêşnav2=William G. |weşanger=Haworth Press |sal=1992 |isbn=1-56024-178-0 }}, [https://books.google.com/books?vid=ISBN1560241780&id=AzFuFjFwVSYC&pg=PA116&lpg=PA116&ots=0lcH7-WVKp&sig=QChd-EaXKt3N25bdqBVPTajyaWU p. 116]: "Between world wars, Esperanto fared worse and, sadly, became embroiled in political power moves. Adolf Hitler wrote in ''Mein Kampf'' that the spread of Esperanto throughout Europe was a Jewish plot to break down national differences so that Jews could assume positions of authority.... After the Nazis' successful Blitzkrieg of Poland, the Warsaw Gestapo received orders to 'take care' of the Zamenhof family.... Zamenhof's son was shot... his two daughters were put in Treblinka death camp."</ref>

Bi taybetî Lidia Zamenhof baldariyek mezin nîşanî esperantoyî da û bi mezinbûnê ve bû mamosteya zimên, bi rêwîtiya [[Ewropa]] û [[Amerîka]]yê dersên esperantoyê da. Bi saya hevaltiya Martha Root baweriya [[behaîtî]] qebûl kir û bû yek ji endamên wê baweriyê ku yek ji rêgezên wê baweriyê zimaneke alîkar wekî pêdiviyeke dibîne.

Neviyê Zamenhof, Louis-Christophe Zaleski-Zamenhof (kurê Adam), ji salê 1960ê heta tarîxa mirina wî ya 2019an ve li Fransayê dijiya.

=== Felsefeya olî ===
Ji bilî xebata xwe ya zimanî, felsefeyek olî ya Zamenhof hebû ku wî jê re ''Homaranismo'' digot (ev term bi esperantoyî ye, bi gelemperî wekî "hûmanîzm"[''mirovhezî'']<ref>[http://ses.library.usyd.edu.au/bitstream/2123/9810/1/J-McElvenny2013.pdf Meaning in the Age of Modernism: C. K. Ogden and his contemporaries, Thesis of James McElvenny, 2013]</ref> an jî mirovahîparêzî/mirovparêzî hatiye binavkirin), ku li ser bingeha rêgez û rêbazên [[Hillel Elder]] bû. Wî ji bo Homaranismo re wiha gotiye: "Ew bi rastî mebesta tevahiya jiyana min e. Ez ê ji bo wê dev ji her tiştî berdim."<ref>Edmond Privat, "The Life of Zamenhof" p 117.</ref>

== Navê cudabûnê ==
[[Wêne:1905-uk-z-m.jpg|thumb|Malbata Zamenhof û Alfred Michaux li Kongreya Yekem a Esperantoyê, Boulogne, 1905.]]
Jiyana Zamenhof pirzimanî bû. Ji ber wê bi ya rastnivîsa zimanan, navê wê di gelek cihan de ji hev cihê hatiye nivîsandin:

* Ingilîzî: Ludwik Lejzer Zamenhof
* [[Zimanê esperanto|Esperantoyî]]: {{ziman|eo|Ludoviko Lazaro Zamenhofo}}
* [[Almanî]]: {{ziman|de|Ludwig "Levi" Lazarus Samenhof}}
* [[Zimanê îbranî|Îbranî]]: {{ziman|he|אליעזר לודוויג זמנהוף}} – ''Eliezer Ludwig Zamenhof''
* [[Zimanê polonî|Polonî]]: {{ziman|pl|Ludwik Łazarz Zamenhof}}
* [[Rûsî]]: {{ziman|ru|Лю́двик Ла́зарь "Лейзер" Ма́ркович Заменго́в}} – ''Lyudvik Lazar' "Leyzer" Markoviç Zamengov''
* [[Zimanê yîdîş|Yîdîşî]]: {{ziman|yi|לײזער לֵוִי זאַמענהאָף}} – ''Leyzer "Levi" Zamenhof''
* [[Zimanê fransî|Frensî]]: {{ziman|fr|Louis Lazare Zamenhof}}

Di zayîna wî de navê ''Îbranî Eliezer'' ji hêla dêûbavên wî ve lê hatiye dayîn ku ew wekhevê ''Lazar'' a [[latînî]] bû. Lêbelê Zamenhof di bin serweriya rusî de ji dayîk bû û ji ber vê yekê di pelê jidayikbûna wî de navê wî wekî {{ziman|ru|Лейзер Заменго́в}} ''Leyzer Zamengov'', bi ''şêwaza yîdîşî'' hatiye bikaranîn û paşnavê wî yê Markoviç jî edeta rûsan bû ku ji navê bavê wî hatiye çêkirin. Navê malbata wî bi eslê xwe almanî ye û bi eslê xwe ''Samenhof e''; lê di yîdîşî de bi tîpên latînî wekî Zamenhof tê nivîsîn û her wiha di esperantoyî û polonî de jî wiha hatiye bikaranîn. (Tîpa ''z'' di almanî de tim wekî [ts] tê bilêvkirin, lê dengên [s] yan [z] jî pêkan e.)

Di xortaniya xwe de wî him ''Leyzer ê yîdîşî'' û him jî ''Lazar ê rûsî bi kar aniye''.

Dema ku li zanîngehê, Zamenhof dest bi karanîna navê rûsî ''Lyudovik kir'' (ew jî ji ''Ludovic''ê hatiye tîpguhestin an jî wekî ''Ludwig'' hatiye wergerandin) li cîhê ''Lazar'', dibe ku ji ber hurmetdayîna wî ya ''Francis Lodwick''ê, ê ku di 1652an de pêşniyazeke li ser zimanên çêkirî weşandibû.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://archive.org/details/searchforperfect00ecou |sernav=The Search for the Perfect Language |paşnav=Umberto Eco & James Fentress |tarîx=9 îlon 1995 |weşanger=Blackwell Publishing |isbn=978-0-631-17465-3 |rûpel=324 |gihiştina-urlyê=registration }}</ref> Dema ku birayê wî Leon bijîşk bû û dest bi lêkirina navê "Dr L. Zamenhof" kir,<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Wincewicz |pêşnav=Andrzej |lînka-nivîskar= |paşnav2=Sulkowska |pêşnav2=Mariola |paşnav3=Musiatowicz |pêşnav3=Marcin |paşnav4=Sulkowski |pêşnav4=Stanislaw |tarîx=June 2009 |sernav=Laryngologist Leon Zamenhof—brother of Dr. Esperanto |url= |format= |kovar=[[American Journal of Audiology]] |ziman= |cild=18 |hejmar=1 |rr=3–6 |bibcode= |doi=10.1044/1059-0889(2008/08-0002) |issn=1059-0889 |oclc= |pmid=18978199 |id= |tarîxa-gihiştinê= }}</ref> Zamenhof ji bo di nav her du de tevlîheviyeke pêk neyê, dîsa dest bi karanîna navê xwe yê jidayikbûnê ''Lazar'' kir û ji sala 1901ê wê de navê xwe wekî "Dr L. L. Zamenhof" îmze kir: yanî Doktor ''Ludwik Lejzer Zamenhof.''

== Rûmet û hevnavî ==
[[Wêne:L.Zamenhof.jpg|thumb| Peykera L. L. Zamenhof li Prilepê, [[Makedonyaya Bakur]]ê ]]
Di sala 1905an de Zamenhof ji ber afirîneriya Esperantoyê Légion d'honneur wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=http://sobesednik.ru/incident/20130816-3-samykh-neobychnykh-nagrazhdeniya-rossiyan-ordenom-pochetnogo-legiona |sernav=3 россиянина, награждённые орденом Почётного легиона за необычные заслуги (3 Russians Awarded Légion d'honneur for Unusual Merits) |tarîx=16 tebax 2013 |weşanger=Russian Daily "Sobesednik" |tarîxa-gihiştinê=9 îlon 2014 |roja-arşîvê=2021-07-18 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210718102659/https://sobesednik.ru/obshchestvo/20130816-3-samykh-neobychnykh-nagrazhdeniya-rossiyan-ordenom-pochetnogo-legiona |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Di 1910an de, Zamenhof ji aliyên çar endamên parlamenê Brîtanî ve (tê de James O'Grady û Philip Snowden jî hebûn) û Profesor Stanley Lane Poole, wekî berendamê Xelata [[Xelata Nobelê ya Aştiyê|Nobelê ya Aştiyê]] hate pêşniyazkirin.<ref>[https://www.nobelprize.org/nomination/archive/show.php?id=7918 Nobel Prize nomnination database]</ref> (Li şûna wî, xelat ji Buroya Aşitiyê ya Navneteweyî re hat dayîn.) Ji ber 5-emîn ''Universala Kongreso de Esperantoy''ê a li Barselonayê, Zamenhof ji aliyê şahê Spanya Alfonso XIII-yê ve wekî Fermandarê ''Isabella''ya Katolîk hat îlankirin.<ref>[http://www.webislam.com/?idt=19050 Olaizola, Borja. "Chatear en Esperanto, vigésimo idioma del mundo más usado en la red." ''El Correo''. 30/03/2011.]</ref>

Gerstêrkek biçûk di {{Dîrok|6|sibat|1938}} de, ji hêla Yrjö Väisälä ve hat kifşkirin û ew wekî [[1462 Zamenhof]] hatiye binavkirin. Bi sedan kolanên bajêr, park û bircên seranserê cîhanê jî navê Zamenhof hilgirtiye.<ref>See the [[:eo:Listo de ZEO-j|list of Zamenhof/Esperanto Objects]] on the Wikipedia in Esperanto</ref> Li [[Lîtvanya]]yê, Kolana Zamenhofî cihê herî naskirî ya [[Kaunas]]ê ye, ku ew demek li wir jiyaye û tê de xwediyê xaniyek bû. Li Polonyayê, Keyaniya Yekbûyî, Fransayê, [[Mecaristan]]ê, [[Kroatya]]yê, [[Çekya]]yê, Spanyayê (piranî li [[Ketelonya]]yê), Îtalyayê, [[Îsraêl]], Belçîkayê û [[Brazîl|Brezîlê]] jî hene. Li Mecaristan û Brezîlê Girên Zamenhofî û li [[Çemê Dunayê]] Girava Zamenhofî hene.<ref>[https://web.archive.org/web/20061209130727/http://www.esperanto-sat.info/article187.html Hommages au Dr Zamenhof, à l'espéranto et à ses pionniers].</ref>

Li hin bajarên Îsraêlê, di nîşanên kolanan de derheqê wî de agahî tê dayîn, lê ew tenê navê wî yê cihû Eliezerî bi kar tînin. Zamenhof ji hêla ola japonî [[Oomoto]] ve wekî xwedayek hatiye rûmetdarkirin, ku di nav şopînerên xwe de pêşniyaza bikaranîna Esperantoyê dike. Di heman demê de, navê [[Lîkenên Kurdistanê|lîkena]] ''Zamenhofia'' bo rûmeta wî hatiye kirin.<ref>{{Jêder |sernav=Zamenhofia rosei: Francis' lichen. Range, habitat, biology |url=http://www.arkive.org/species/ARK/fungi/Zamenhofia_rosei/more_info.html |tarîxa-gihiştinê=2019-12-14 |tarîxa-arşîvê=2006-05-06 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20060506231625/http://www.arkive.org/species/ARK/fungi/Zamenhofia_rosei/more_info.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Li bajarê [[Göteborg]]ê, li Swêdê, navê meydanek giştî Esperantoplatsen ("Meydana Esperantoyê") e.

Li Îtalyayê, çend kolanên bi navê Esperanto têne navandin hene, Largo Esperantoya li Pisayê jî tê de.
[[Wêne:Zamenhof_Statue_Budapest.jpg|thumb|273x273px| Busta L. L. Zamenhofî di Esperanto Parkê de, li [[Budapeşt]]ê ]]
UNESCO di sala 1959an de ji ber sedemîn salvegera rojbûna Zamenhofî wî rûmetdar kir<ref>Jewish Telegraphic Agency: [http://www.jta.org/1959/12/16/archive/unesco-to-honor-memory-of-zamenhof-jewish-creator-of-esperanto UNESCO to Honor Memory of Zamenhof, Jewish Creator of Esperanto], 16 December 1959</ref> û di 2015an de jî biryar da ku dê piştgiriyê bide pîrozbahiya 100. salvegera mirina wî.<ref>[http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002352/235205e.pdf Unesco]; [http://uea.org/aktuale/komunikoj/2015/Gxenerala-Konferenco-de-Unesko-finigxis-%E2%80%93-Zamenhof-omagxota UEA: Zamenhof omaĝota]</ref>

Zamenhof 12 caran ji bo xelata Nobelê ya aşîtiyê wekî endam hate pêşniyazkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.franceinter.fr/societe/esperanto-cent-ans-mort-createur-zamenhof |sernav=Espéranto, la langue qui se voulait "universala" |paşnav= |pêşnav= |tarîx=2017-04-14 |malper=France Inter |tarîxa-gihiştinê= }}</ref>

Rojbûna wî, 15ê kanûna pêşîn her sal ji aliyê esperantîstan ve wekî [[Roja Zamenhofî]] tê pîroz kirin. [[Google]] bi rûmeta 150. salvegera rojbûna wî di 15ê Kanûna Peşîn a 2009ê de, ala stêrkî ya kesk a esperantoyê li ser motora xwe ya lêgerînê bi kar anî.<ref>[https://www.google.com/doodles/150th-birthday-of-ll-zamenhof Google Doodles Archive: 150th Birthday of LL Zamenhof] Retrieved 1 April 2010.</ref>

Xaniyê malbata Zamenhof bo Ludwik Zamenhofî hatiye nezirkirin û di 2008an de wekî yek ji mîrata Cihûyan ên li Białystokê hat pejirandin.<ref>[http://szlak.uwb.edu.pl/sites.html Jewish Heritage Trail in Białystok] accessed 25 July 2009.</ref>

Di 1960an de, ji hêla Komeleya Esperantoyê ya Brîtanyayê (EAB) ve dibistanên havîn ên Esperantoyê li Stoke-on-Trent a Keyaniya Yekbûyî hate damezrandin, ku bi armanca nasandina zimên dest bi dersan kirin. Her wiha li bajêr bi navê Zamenhofî daristanek heye: Zamenhof Grove.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.theguardian.com/science/2017/dec/06/saluton-the-surprise-return-of-esperanto |sernav=‘Saluton!’: the surprise return of Esperanto |paşnav=Salisbury |pêşnav=Josh |tarîx=2017-12-06 |malper=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077 |tarîxa-gihiştinê=2018-12-19 }}</ref>

Ji ber rûmeta rojbûna Dr. Zamenhofî ya 15ê Kanûna pêşîn, Civata Esperantoyê ya New Yorkê her sal roja Zamenhofa Tago ("Rojbûna Zamenhofî" bi esperantoyî) pîroz dike.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/2017/12/21/nyregion/esperanto-nyc.html |sernav=Feliĉa Ferioj! Toasting the Holidays in Esperanto |paşnav=Kilgannon |pêşnav=Corey |tarîx=2017-12-21 |malper=The New York Times |ziman=en-US |issn=0362-4331 |tarîxa-gihiştinê=2018-12-24 }}</ref> <gallery>
Wêne:Varsovio, Strato Esperanto, stratŝildo, apud Strato Anielewicza 05.jpg|Kuçeya Esperanto li Warşovayê
Wêne:Varsovio, Strato de Ludoviko Zamenhof, stratŝildo 1.jpg|Kolana Esperanto li Warşovayê
Wêne:Varsovio, bushaltejo Zamenhof.jpg|Rawestgeha Zamenhof li Warşovayê
Wêne:Varsovio, bushaltejo Esperanto nr-o 02, 3.jpg|Rawestgeha Zamenhof li Warşovayê
Wêne:Varsovio, aŭtobuso de linio 107 al Esperanto, 1.jpg|Otobêseke dihere Esperantoyê, li Warşovayê
</gallery>

== Bîbliyografî ==

=== Berhemên orîjînal ===

* ''Unua Libro'', 1887 (''Pirtûk yekem'')
* ''Dua Libro'', 1888 (''Pirtûka Duyemîn'')
* [http://www.esperanto.mv.ru/Hilelismo/index_e.html ''Hilelismo - propono pri solvo de la hebrea doza''], 1901 (''Hilelîzm: Projeyek Wekî Bersiv Bo Pirsgirêka Cihûyan'')
* [http://joaojosesantos.net/html/pdf/zamenhofo_esenco_kaj_estonteco_de_la_lingvo_internacia.pdf ''Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia''], 1903 (''Gewher û Pêşeroja'' ''Ramana Zimanek'' ''Navneteweyî'')
* [https://www.gutenberg.org/files/8224/8224-h/8224-h.htm ''Fundamenta Krestomatio de la Lingvo Esperanto''], 1903 (''Antolojiya Bingehîn a Zimanê Esperantoyê'')
* ''Fundamento de Esperanto'', 1905 (B''ingehên Esperantoyê'')
* Daxuyaniya Boulogne, 1905
* [http://homarano.narod.ru/Windows/homar_e.htm ''Homaranismo''], 1913

==== Berhemên periyodîk ====

* ''La Esperantisto'', 1889–1895 (Esperantîst)
* ''Lingvo Internacia'', 1895–1914 (''Ziman Navneteweyî'')
* ''La Revuo'', 1906–1914 (Vekolîn)

==== Helbest ====

* "Al la fratoj" ("Ji Birayan re") <ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Vivo de Zamenhof |paşnav=Privat |pêşnav=Edmond |sal=1920 |ziman=eo |beş=Idealista profeto |urlya-beşê=https://www.gutenberg.org/files/26359/26359-h/26359-h.htm }}</ref>
* "La Espero" ("Hêvî")
* "Ho, mia kor'" ("Oy, Dilê min")
* "Mia penso" ("Ramana min") <ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Vivo de Zamenhof |paşnav=Privat |pêşnav=Edmond |sal=1920 |ziman=eo |beş=Studentaj jaroj |urlya-beşê=https://www.gutenberg.org/files/26359/26359-h/26359-h.htm }}</ref>
* "La vojo" ("Rê") <ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Vivo de Zamenhof |paşnav=Privat |pêşnav=Edmond |sal=1920 |ziman=eo |beş=Verkisto |urlya-beşê=https://www.gutenberg.org/files/26359/26359-h/26359-h.htm }}</ref>

=== Werger ===

* [http://esperanto.davidgsimpson.com/inko/100-3.pdf ''La batalo de l 'vivo''], [[Charles Dickens]]
* ''Ifigenio en Taŭrido,'' [[Johann Wolfgang von Goethe]]
* [http://www.gutenberg.org/ebooks/37279 ''Hamleto, Reĝido de Danujo''], [[William Shakespeare]]
* [[wikisophia:eo:Malnova Testamento (Zamenhof)|Malnova Testamento]] ([[Peymana Kevin]])
* [http://www.ipernity.com/doc/esperanto-muzeo-svitavy/40592976 ''Marta''], Eliza Orzeszkowa
* [https://books.google.com/books/about/La_Rabistoj.html?id=kZw1urfwzu8C ''La Rabistoj''], [[Friedrich Schiller]]
* ''[[wikisophia:eo:La revizoro|La revizoro]],'' [[Nîkolay Gogol|Nikolai Gogol]]

== Galerî ==
<gallery class="center">
Wêne:Grób Ludwika Zamenhofa na cmentarzu żydowskim w Warszawie 2017.jpg|Gora L. L. Zamenhofî li [[Warşova]]yê
Wêne:Zamenhof st.jpg|Kolana Eliezer Zamenhof li [[Tel Aviv]]: nîşana kolanê bi îbranî û esperantoyî ye ku dibêje "Ew afirînerê zimanê navneteweyî Esperanto ye"
Wêne:Zamenhof commemorative plaque 5 Zamenhofa Street Warsaw.JPG|Plaketa bîranînê li Kolana 5 Zamenhofa li Warşovayê ku li dîwara xaniyê ya Zamenhofê ye yê ku di 1898-1915an de tê de jiyaye û xebitiye.
Wêne:Ulica Ludwika Zamenhofa 26 w Białymstoku Tutaj stał dom, w którym urodził się Ludwik Zamenhof.JPG|Mala Zamenhofî ya li [[Białystok]]ê, ya ku Zamenhof tê de ji dayik bû
Wêne:Zamenhof awers.jpg|Nîşaneya ku rûyê Ludovic Lazarus Zamenhof li ser e, ji aliyê [[Józef Gosławski (Polish sculptor)|Gosławski]] (1959)
</gallery>

== Her wiha ==

* [[Zimanê esperanto|Tarîxa Esperantoyê]]
* [[Kesên polonî]]
* [[1462 Zamenhof]], gerstêrkek biçûk
* [[1421 Esperanto]], gerstêrkek biçûk
* [[Navenda Ludwik Zamenhof li Białystok]]

== Nîşe ==
{{Çavkanî|2}}

== Çavkanî ==
{{Refbegin}}
* Boulton, Marjorie: (1960) 'Zamenhof: Creator of Esperanto'. London: Routledge and Kegan Paul, 223pp.
* Le Petit Robert: 'Zamenhof'. Paris; Montréal: Dictionnaires Le Robert, 1990. {{ISBN|2-85036-074-0}}.
* {{Jêder-kitêb |sernav=Dictionary of Minor Planet Names |url=https://archive.org/details/dictionaryofmino0000schm |paşnav=Schmadel |pêşnav=Lutz D |weşanger=Springer-Verlag |sal=1993 |isbn=978-3-540-66292-1 |çap=2 |cih=Berlin; New York }}
* {{Jêder-kovar |paşnav=Wincewicz |pêşnav=A |paşnav2=Sulkowska |pêşnav2=M. |paşnav3=Sulkowski |pêşnav3=S. |sal=2007 |sernav=To heal the mind's eye of hate—Dr. Ludwik Zamenhof |url=http://www.ima.org.il/imaj/ar07may-2.pdf |format=PDF |kovar=Isr Med Assoc J |cild=9 |hejmar=5 |rr=352–4 |pmid=17591370 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20081031103037/http://www.ima.org.il/imaj/ar07may-2.pdf |tarîxa-arşîvê=31 çiriya pêşîn 2008 |tarîxa-gihiştinê=7 tebax 2008 }}
* {{Jêder-kitêb |sernav=Homarano : La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L.L.Zamenhof |paşnav=Korĵenkov |pêşnav=Aleksander |weşanger=Sezonoj; Litova Esperanto-Asocio |sal=2009 |isbn=978-609-95087-0-2 |çap=1 |cih=Kaliningrad; Kaunas |rr=320 }}
{{Refend}}

== Girêdanên derve ==

* [https://web.archive.org/web/20091220071153/http://en.lernu.net/biblioteko/pri_esperanto/zamenhof/index.php Zamenhof, Esperanto's founder] (îngilîzî) li ser lernu!, portaleke hînbûna esperantoyî
* Aleksandr Korzhenkov, [https://web.archive.org/web/20120222093109/http://www.esperantic.org/dosieroj/file/LLZ-Bio-En(1).pdf "Zamenhof: The Life, Works, and Ideas of the Author of Esperanto"] (îngilîzî)
* Joseph Jacobs, Isidore Harris, [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=20&letter=Z "ZAMENHOF, LAZARUS LUDWIG"]. Jewish Encyclopedia, 1906.
* Esther Schor, [http://www.tnr.com/print/article/books-and-arts/ll-zamenhof-and-the-shadow-people "L.L. Zamenhof and the Shadow People"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120101031936/http://www.tnr.com/print/article/books-and-arts/ll-zamenhof-and-the-shadow-people |date=2012-01-01 }}, ''The New Republic'', 30ê kanûna pêşîn a 2009an
* [http://culture.pl/en/article/9-things-you-need-to-know-about-esperanto-its-creator 9 Things You Should Know about Esperanto & Its Creator] ji Culture.pl

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Esperanto]]
[[Kategorî:Jidayikbûn 1859]]
[[Kategorî:Mirin 1917]]