Çavkaniya Quran bibîne

{{Islûb|tarîx=nîsan 2024}}
{{Wergerîne|ar|bijartî=1|ziman2=kk}}
[[Wêne:Quran, Tunisia.JPG|thumb|Qur'ana Pîroz ya Misilmanan]]
{{Quran}}
{{Îslam}}'''Qur'an''' an jî '''Quran''' ({{bi-ar|القرآن}}), kitêba pîroz a dînê [[Îslam]]ê ye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge Companion to the Qur'ān |paşnav=McAuliffe |pêşnav=Jane Dammen |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2006-11-23 |isbn=978-0-521-53934-0 |ziman=en |url=https://books.google.com.tr/books?id=F2oLiXT_66EC&printsec=frontcover&dq=quran&hl=tr&sa=X&ei=8Yc0UrPFIorGtAbn9oDwAg&redir_esc=y }}</ref> Quran, li gorî bawermendên [[Misilman]] gotinên Xwedê ye û ew di sala 610an a piştî mîladê, ji aliye Xwedê ve bi rêya [[Peyxam|wehiy]] ve ji pêxemberê îslamê [[Muhemmed]]î re gava ku ew 40 salî bû, di şeva ''[[Şeva Qedrê|leyletûl qadirê]]'' hatiye rê kirin.

Quran ji 114 [[sûre]]yan, 6.236 [[ayet]]an û 77.934 (77.437) gotinan pêk tê.

== Kitêbên pîroz ên berê Quranê ==
{{Beşa bêçavkanî|tarîx=nîsan 2024}}
{{Çepê paqij bike}}
Kitêba yekê ku li gorî bawermendên îslamê ji aliyê Xwedê ve hatiye erdê [[Tewrat]] e. Xwedê ew bo [[Mûsa]] rê kiriye. Lê ew 750 salan piştî nazilbûna xwe hate komkirin. [[Dawid]], texmînen, berî Mîladê, sedsalê 10an de jiyaye. Xwedê [[Zebûr]] ji bo xatirê wî rê kiriye. Bo Tewrat û Zeburê, bi hevre "Ahd-î Atîk" tê gotin. Berî Mîladê di sala 1200an de dest bi nivîsandina wan hatiye kirin û ev yeke 1000 salan dewam kiriye.

[[Încîl]] jî (di Ahdî Ceddîd de) ku bo [[Îsa|Îsa Pêxember]] hatiye rê kirin, jî di cih de nehatiye nivîsandin. Piştî Mîladê sala 110an de dest bi nivîsandina wê hatiye kirin. Qur‘an di sala 610an piştî Mîladê, bo [[Muhemmed]]î hatiye xwarê. Û ew di çaxeke kurt de hatiye nivîsandin. Ji van her çar kitêbên Xwedê re "kitêbên Îlahî" (kitêbên Xwedayî) tê gotin. Li gor gelek dîtinên cihê, ji van ew her sê "kitêbên îlahî, ango Tewrat, Zebûr û Incîl, di pêvajoya dîrokê re naveroka wan hatine guhertin. Lê li gor misilmanan, ev yeke bo Qur‘anê ne welê ye, ew ya heqîqî ye.

== Çêbûna Qur'anê ==
{{Beşa bêçavkanî|tarîx=nîsan 2024}}
[[Wêne:FirstSurahKoran.jpg|thumb|Al Fâtiha]]
Qur‘an ayet bi ayet hatiye rê kirin. Di Qur'anê de wisa tê behskirin: "(Me) Quran-a Kerîm bo insanan, çax bi çax, da ku bixwînin û têbigihin, lê, li hino-hino belavkiriye û rê kiriye (el-Îsra: 160)". Rêkirina Quranê, bi vî awayî ew bo parastin û jiberkirina wê hesanîtir kir.

[[Wêne:Lower city, Petra.jpg|thumb|çep|200px|[[Petra]] jêrîn; Li gorî lêkolînerê dîrok û arkeolojiya Islamicslamî [[Dan Gibson]], ev der cihê ku Mihemed xortaniya xwe lê jiyaye û vegotinên xweyên yekem stendiye. Çawa ku yekem mizgeft û goristanên misilmanan nîşan didin, yekem qibla misilmanan bû.<ref>Dan Gibson: Qur'ānic Geography (2011</ref>]]

Gava ew nazil dibû, Muhemmed jî di cih de ew bi alikariya katibên wehyê, yê eshaban, di huzura wan de li ser çerman, li ser kevirên sehîk û li ser melzemeyên din dida nivîsandin û nûsxeyek jî li mala wî dima. Li aliyên din jî, gava her ayetek wehî dibû, ew di cih de, ji xeynî nivîsandinê, ji aliyê hafizan ve dihate jiberkirin jî.

Hersal di meha Remezanê de, [[Muhemmed]] 10 rojan dikete îtîkafê, ango rûdinişt û bes îbadet dikir, Qurana ku ji Cebraîl re dixwend. Cebraîl jî Qur‘an ji wî re dixwend û bi vî awayî wan xwendina hevdû didan li ber hev; bi awayekî din, wan ew "kontrol" dikirin. Dota Muhemmed, [[Fatime]], dibêjê ku bavê wê carekê bo vê yekê weha gote wê: "Dota min, her sal Cebraîl carekê Quran dida ber ya min, lê îsal wî ev yeke ducar kir. (Ji vê jî) bêguman, texmîn dikim ku ecelê min nîzik bûye" (Buharî,Tecrîd-î Sarih, Tercume, Cilt II, Hadis 1767). Ebu Hureyre jî: "Resullullah her sal cerekê; sala wefat kirî du caran Quran da ber ya Cebraîl û 10 rojan, sala wefat kirî 20 rojan kete îktîfayê" (Buharî, Fedaîlû Quran, bab: 8 (Kane Cebrîl ya‘rîdu‘l Qur‘an) . Piştî wefata Pêxember, di çaxê Ebubekir de, di şerrê kesên ji dîn vegerayî de, Yemamê (633) 70 [[hafiz]] şehîd bûn. Ev yeka [[Omer]] tirsand. Wî mûracatî Ebûbekir kir û wî jî kare bo nivîsandina Quranê da Zeyd Sabît, katibê ku Mihemed jê hez dikir. Hemû meteriyalên li ser Qur‘anê dane Zeyd û wî jî ew û yên hafizqur‘anan da ber hev. Pistre, her sure, ayet, ku bi wehî hatibûn xuyakirin, li gor hatina wan hatin rêzkirin û bi lehçeya Qureysiyan hate nivîsandin. Navê wê "MUSHAF" hate danîn.

Piştî wefata Ebubekir, ew teslîmî Omer hate kirin û di taliyê de, gava Osman bû Xelîfe, wî komîteyek di bin serokatiya katip Zeyd bin Sabît de avakir û ew surê, ne li gor hatinan wan, lê li gor girêdanên wan bi hev re, tertîp kir û 7-8 nûsxe nivîsandin û li wilayetan hatin belav kirin.

Qur'an li gor van bingehînan hatiye rêzkirin:

[[Sûre]]: Maneya Şeref, rutbeya mezin yan jî bingeha xanî didê. Li gor ilmê tefsîrê Quran ji qismên sûreyan tê pêkanîn. Sûre jî, ji ayetan tê pêkanîn. 114 sûre ango qisim yên Quranê hene.

[[Ayet]]: Maneya , elamet, îsaret, îbret, delîl , mucîze didê. Li gor ilmê tefsîrê, ayet maneya, yan jî hukmekî îfade dikê.

Hijmara ayetan, li gor Zemahşerî 6,236. Ji wan hezar ayet Imre, hezar Nehye, hezar Wa‘de, hezar Wa‘îde (tehdîde), hezar dengûbas û qise, hezarek jî ibret; 500 Ehkam (helal û heram), 100 tesbih û [[dua]] û 66 jî di warê nesîhetê de ne.

Gotinên Quranê li gor Medîneyiyan, 77.934, li gor Mekeyiyan 77.437.
[[Wêne:BM Quran.JPG|thumb|Quranekî berê]]

== Mucîzeyên Quranê ==
=== Mucîzeyên Quranê ên Zanist û Matematîkê ===
{{Gotara bingehîn|Mucîzeyên Quranê}}

Hin vegotinên helbestî yên di sûreya Quranê 54. de dest pê dike:

اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمَرُ وَإِن يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ

"Saet (qiyamet) nêzîk e û heyv jî ji hev vediqete. Lê eger ew îşaretekê bibînin, berê xwe didinê û dibêjin:" Ev sêrbaziyek demkî ye. "(Qamer; 1-2) û vegotinên ku "Heyv bi nîşaneya desta ya Muhemmed li du perçeyan vebû û li ezmanan li hev civiya" di nav bawermendan de di nav nimûneyên herî berbiçav ên kerametan de têne hesibandin. Gotinên (ku yek ji bedewiyên edebî yên bêhemta yên Quranê têne hesibandin) vegotinên ku di helbestên [[Imru 'Qais]] de jî hatine bikar anîn bûn.<ref name="LB Poem Image">{{Jêder-malper |sernav=File:LB-poem.jpg - New World Encyclopedia |url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/File:LB-poem.jpg |malper=www.newworldencyclopedia.org |tarîxa-gihiştinê=21 gulan 2021 |tarîx=16 kanûna pêşîn 2007 |roja-arşîvê=2021-05-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210507085702/https://www.newworldencyclopedia.org/entry/File:LB-poem.jpg |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Quran bi serê xwe mucîzekî giran e.
Ji ber ku [[Muhemmed]] pêxember mirovekî sêwî bû û xwendevan nebû ku ew bikaribe Quranê ji ber xwe binvise.

Ji ber ku Quran tiştê ku di sedsala 20 û 21ê de bi zanista niha ve hatine zanîn di Quranê 1400 sal berê nîşan dabû.

Mirov dikare bi kurtasî van mucîzeyan waha berbi hev bîne:

* Mucîzeya firehbûna gerdûnê
* Mucîzeya giloverbûna dinyayê
* Mucîzeya Tebeqeyên dinyayê
* Mucîzeya nelinavhevketbûna avê
* Mucîzeya rugehê
* Mucîzeya atmosferê
* Mucîzeya şiqitandina çîyayan
* Mucîzeyên peyva (yên matematîkî)

== Dabeşbûna Qur'anê ==
[[Wêne:Quran cover.jpg|thumb|Bergê Quranê]]
* Hijmara [[sûre]]yan: 114 [[sûre]]
* Hijmara [[ayet]]an: 6236 [[ayet]]
* Hijmara tîpan: 323671 tîp
* Hijmara [[hizib]]an: 30 [[hizib]]
* Hijmara [[cuz]]an: 30 [[cuz]]
* Hijmara riban: 240 rib
* Hijmara peyvan: 77437 peyv
* Hijmara sucdeyên tê de: 15 sucde
* Hijmara sureyên [[mekî]]: 82 sure
* Hijmara sureyên [[medenî]]: 20 sure
* Hijmara sureyên yê ku zane tê de nakokdar in: 12 sure

== Qur'ana bi kurdî ==
{{Gotara bingehîn|Qurana kurdî}}
Qur'an bi [[erebî]] hatiye nivîsandin,

Qur'anê, berê Mamoste [[Hejar]] zivirand zimanê Kurdî piştê wî ji aliyê [[Husein Muhammed]] ve hate wergerandin. Li tirkîye ji di sala 1997an de ji alîye [[Abdullah M. Varlı]] ve ziviri zimane kurdi.
Wegereke din di malpera al-shia.com de heye.
Qur'an ji aliyê Mele Muhemmed Şirîn ve hatiye wergerandin. Bi navê Tefsîra Şirîn.

[[Kamiran Alî Bedirxan]] di gelek hejmarên kovara [[Hawar (kovar)|Hawar]] û ên [[Roja Nû (rojname)|Roja Nûwê]] de qeteke bi navê "Tefsîra Quranê" diweşand. Di sala 1971ê de hinek jê (bi navê "Ji Tefsîra Quranê") û di sala 2020ê de ev kitêb hemû hate weşandin. Lê di kitêbê de hemû sûre û ayetên Qur'anê nînin û ne li gora rêzimanê hatiye nivîsandin. Ji ber wê divê yek dêhnê xwe bidiyê wextê ko yek dixwîne deqena yek xelet fêm nekê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.avestakitap.com/tefsira-qurane |sernav=TEFSÎRA QURANÊ |malper=https://www.avestakitap.com/ |ziman=tr-TR |tarîxa-gihiştinê=2022-04-23 }}</ref>

== Girêdanên derve ==
* [http://al-quran.info Al-Quran online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090129090725/http://al-quran.info/ |date=2009-01-29 }} (+ Kurdî 'Burhan Muhammad-Amin')
* [http://quran.al-shia.org/kur_eng/index.html http://quran.al-shia.org/kur_eng/index.html]
* [http://www.quran.com/ Quran.com]
* [http://www.quranexplorer.com/quran/ http://www.quranexplorer.com/quran/]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Mijarên îslamê}}
{{Sûreyên Quranê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Pirtûkên pîroz]]
[[Kategorî:Pirtûkên sedsala 7an]]
[[Kategorî:Quran| ]]
[[Kategorî:Termînolojiya îslamê]]