Çavkaniya Riha (parêzgeh) bibîne

{{Agahîdank parêzgeh
| Nav                = Parêzgeha Rihayê
| Navê_din           = 
| Navê_fermî         = Şanlıurfa
| Koda parêzgehê     = 63
| Nexşe              = Sanliurfa in Turkey.svg
| Nexşe_sernav       = 
| Nexşe1             = ŞanlıurfaKurd.png
| Nexşe1_sernav      = Nexşeya parêzgehê
| Welat              = [[Bakurê Kurdistanê]]  <!---KARGÊRIYÎ --------------->
| Dûgel              = [[Tirkiye]]
| Serbajar           = [[Riha]]
| Walî               = 
| Gelhe              = 2.030.809<ref name="gelhe">{{{{wikidata|property|raw|P1082|P585=2018}}}}</ref>  <!--- GELHE û ERDNÎGAR ------->
| Gelhe_sal          = [[2018]]
| Gelhê_bajaran      = 
| Gelhê_gundan       = 
| Rûerd              = 19.451
| Berbelavî          = 97
| Hejmara_navçeyan   = 13 <!---BINEBEŞ ----------------->
| Hejmara_bajarokan  = 26
| Hejmara_gundan     = 1.078
| Dem                = [[UTC+2]]  <!---AGAHIYA DIN ----------------->
| Koda_telefonê      = (+90) 414
| Malper             = {{URL|www.sanliurfa.bel.tr}}
}}
'''Riha''' ({{1928| اورفا |ts=Orfa/Urfa}}, {{bi-tr|Şanlıurfa}}), parêzgeheke [[Bakurê Kurdistanê]] ye. Ev parêzgeh dikeve hundirê sinorên [[Komara Tirkiyeyê]] û ji aliyê başûr ve jî li sinorê Rojavayê Kurdistanê û Sûriyê ye. Serbajarê parêzgehê bajarê [[Riha]] ye. Piraniya gelên parêzgehê [[kurd]] in û hindikahiyeke girîng jî ji [[ereb]] û ji [[tirk]]an pêk tê.

Li rojhilatê Rihayê Mêrdîn, li rojava Dîlok, li bakur Semsûr û li bakurê rojhilat jî parêzgeha Amedê cih digire. Nifûsa parêzgeha Rihayê ji sala 2018an vir ve ji du milyonê zêdetir e.

Parêzgeh ji sala 2012an vir ve xwediyê statuya bajarê mezin e.

== Erdnîgarî ==
Riha gelek beşên sereke yên [[Projeya GAPê]] (bi tirkî: Güneydogu Anadolu Projesi, GAP) vedihewîne. Di nav wan de:

* bikaranîna potansiyela hîdroenerjiya çemê Dîcle û Firatê;
* berfirehkirina avdaniyê ji bo çandiniyê
* pêşxistina aboriya herêmê.

Ev projeya mezin ku ji hêla dewletê ve hatiye sponsor kirin, li vê herêma fireh, avakirina bendavan, verastkirina çeman û bi kar anîna hîdroelektrîkê vedihewîne. Di çarçoveya GAPê de 22 bendav û 1,8 milyon hektar ji bo qadên çandiniyê hatin dabînkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.gap.gov.tr/en/what-is-gap-page-1.html |sernav=GAP Regional Development Administration |malper=gap.gov.tr |roja-gihiştinê=2024-05-03 }}</ref>

=== Avhewa ===
Li herêma Rihayê avhewaya nîv-ziwa ya deryaya navîn peyda ye. havînan pir germ û ziwa ne. Baran bi piranî di zivistanê de dibare, dema ku germahî herî nerm e. Havînên herêmê pir germ û ziwa derbas dibin. Rêjeya baranê ya salane 458,1 mm e.  Germahiya salane ya navîn 18,5&nbsp;°C ye. Meha herî sar Çile ye, ku germahiya navîn a wê 2,7&nbsp;°C ye, û meha herî germ jî tîrmeh e bi germahiya navîn a 39&nbsp;°C.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kaya |pêşnav=Ömer Faruk |tarîx=2011-01 |sernav=New steppic syntaxa from southeastern Anatolia (Şanliurfa, Turkey) |url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/12538078.2011.10516266 |kovar=Acta Botanica Gallica |ziman=en |cild=158 |hejmar=2 |rr=189–204 |doi=10.1080/12538078.2011.10516266 |issn=1253-8078 }}</ref> Demsala zuwa bi gelemperî li dora nîsanê dest pê dike, li dora tîrmehê digihêje asta herî bilind û dora cotmehê diqede.

== Dîrok ==
Riha yek ji [[bajar]]ên herî kevnare yên cîhanê ye. Her wiha di dîrokê de Riha wekî [[hêlîn]]a mirovahiyê û qada [[Şaristanî|şaristaniyê]] tê zanîn. Heta niha gelek şaristanî hatine li ser vê axê serwer bûne. Li ser axa Rihayê gelek şerên dijwar pêk hatine. Dema ku navê Rihayê tê lêvkirin warê Nemrûd û Îbrahîm pêxember tê bîra mirovan. Dema ku navê Rihayê tê lêvkirin şerê [[Îbrahîm]]an ê li hemberî [[Nemrûd]]an tê bîra mirovan.

=== Asîmîlasyon û tirkkirin ===
Ji bo karên [[Asîmîlasyon|asîmlasyonê]] û [[tirkkirin]]a bakurê Kurdistanê<ref>{{Jêder-malper |url=https://pure.uva.nl/ws/files/867135/65687_13.pdf |sernav=Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913-1950 |malper=University of Amsterdam - UvA-DARE (Digital Academic Repository) |tarîx=2009 |roja-gihiştinê=20 gulan 2024 |paşnav=Üngör |pêşnav=U. U. }}</ref>, Riha di hezîrana 1927an de qanûna 1164 hat derxistin, ku destûr da avakirina Mufetîşên Giştî (Umumi Müffetişlik, UM).<ref>{{Jêder-malper |url=http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/60677.pdf |sernav=T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ - İYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI |malper=Istanbul.edu.tr |tarîx=2019 |roja-gihiştinê=20 gulan 2024 |paşnav=Alkan |pêşnav=Mehmet Ö. }}</ref> Bi vî havî Riha di bin rewşa awarte de bi qanûna leşkerî dihat birêvebirin. Mufetîşên Giştî parêzgehên Sêrtê, Colemêrg, Wan, Mêrdîn, Bedlîs, Riha, Elezîz, Diyarbekir, Erzîrom, Qers, Erzîngan, Agirî, Xarpêt, Dêrsim û Bîngol di nav xwe de digirt. Di sala 1952an de di dema hikûmeta Partiya Demokrat de Mufetîşeyên Giştî hatin hilweşandin. Ketina parêzgehê heta sala 1965an ji biyaniyan re qedexe bû.

== Aborî ==
Çandinî li parêzgeha Rihayê ji aliyê cotkarên xwediyê erdên mezin ve tê serdest kirin. Ji destpêka şerê navxweyî yê Sûriyê ve, penaberên sûrî wek karkerên erzan tên xebitandin, û ev yek bazara kar a çandiniyê li vir guhertiye. Lewma karkerên çandiniyê yên demsalî yên herêmî, ji bo ku mûçeyên bilindtir bistînin, bi awayekî demkî ji bo karê çandiniyê yê demsalî koçî parêzgehên din dikin.

=== Pembû ===
[[Wêne:Urfa pamuk.jpg|thumb|Pembûyên Rihayê digihêjin her aliyê Tirkiyeyê.]]
Parêzgeha Rihayê hilberînerê sereke yê pembû, genim û ceh e. Bi taybetî hilberîna pembû piştî ku GAPê di sala 1995an de dest pê kiriye û pir zêde bûye. Saya herikîna berdestbûna avdanê gelek cotkar êdî karîbûn ji çandiniya ziwa derbasî çandiniya avî bibin. Ji ber ku nirxa pembû ya bazarê gelekî bilind bû, piraniya cotkaran bi sivikahîn razî bûn ku dest bi çandina wê bikin. Berhema salane ya pembû li parêzgehê ji 277,000 ton a di sala 1995an de di nava 20 salan de derketiye 708,602 tonan. Di sala sala 2021ê de, ji sedî %42ê hemû pembûyên Tirkiyê li parêzgeha Rihayê hatine çêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.textilegence.com/en/sanliurfa-expects-high-yield-in-cotton/ |sernav=Şanlıurfa expects high yield in cotton |malper=Textilegence Magazine and Digital Platform |tarîx=2021-10-12 |roja-gihiştinê=2024-05-03 |ziman=en-US |paşnav=Şimşek |pêşnav=Yağmur Melis }}</ref>

Li gorî sala 2008an %11 ji hemû hilberînên hişk %6,4 ji ceh û %4 ji genimên Tirkiyê li parêzgeha Rihayê hatine hilberandin. Di çandiniyên din de lênûsa sor, fistiq, tirî, senû û sebzeyên cuda hene.  Di warê xwedîkirina heywanan de, pez û bizin heywanên herî girîng in. 

Ji sala 2015an vir ve, ji %32ê hêza kar a parêzgehê di çandiniyê de çalak e.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Lordoğlu |pêşnav=Kuvvet |paşnav2=Aslan |pêşnav2=Mustafa |tarîx=2015-10-01 |sernav=ARAŞTIRMA - SAHA NOTLARI: Beş Sınır Kenti ve İşgücü Piyasalarında Değişim: 2011-2014 |url=https://dergi.tplondon.com/goc/article/view/565 |kovar=Göç Dergisi |ziman=tr |cild=2 |hejmar=2 |rr=249–267 |doi=10.33182/gd.v2i2.565 |issn=2054-7129 }}</ref> Lê rêjeya îstîhdamê ya çandiniyê kêm bûye. Pirsgirêkeke din jî ev e ku avdana zêde bûye sedema şorbûna axê.[[Wêne:Dalında Şanlıurfa Fıstığı .jpg|thumb|Komên fistiqan li ser darekê Rihayê şîn dibin. Parêzgeh yek ji hilberînerên sereke yên fistiqê li Tirkiyeyê ye.]]

=== Fistiq ===
Parêzgeha Rihayê li Tirkiyeyê di nav hilberînerên sereke yên fistiqan de cih digire. Li gorî sala 2021an, parêzgehê 29,7 milyon darên fistiqê hene û 38,576 ton fistiq hilberandine - dora sêyeka tevaya neteweyî ya 119,000 ton. Lê belê fistiq herî zêde li Dîlokê tên hilberîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aa.com.tr/tr/yasam/gaziantep-ve-sanliurfa-arasinda-ismi-paylasilamayan-lezzet-fistik/2703938 |sernav=Gaziantep ve Şanlıurfa arasında ismi paylaşılamayan lezzet: Fıstık |malper=www.aa.com.tr |roja-gihiştinê=2024-05-03 }}</ref>

=== Îsota Rihayê ===
[[Wêne:Flaked Isot Chili.jpg|thumb|Îsotê hişk û hûrkirî yê Rihayê bi nav û deng e.]]
Parêzgeh di heman demê de hilberînerek sereke ya çend cureyên îsotan e. Li parêzgeha Rihayê di sala 2021an da 77 hezar û 663 ton îsota sor hat hilberandin; 6 hezar û 180 ton îsota sîvrî; û hezar û 296 ton îsota zengil. Îsota Rihaye ewqas bi nav û deng e ku gotineke pêşiyan dibêje "Li Rihayê mijmijoka zarokan îsot e".

== Navçe ==

Parêzgeha Rihayê 13 navçeya pêk tê.

{| class="wikitable" style="font-size: 95%;"
|- style="text-align:center;"
! #
! Navçe
! Gelhe<ref name="gelhe"/>
|-
| 1 || [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]] || 368.293
|-
| 2 || [[Xelilî]] || 364.946
|-
| 3 || [[Sêwereg]] || 245.385
|-
| 4 || [[Wêranşar, Riha|Wêranşar]] || 184.604
|-
| 5 || [[Pira Reş]] || 132.530
|-
| 6 || [[Kaniya Xezalan]] || 102.350
|-
| 7 || [[Pirsûs]] || 101.964
|-
| 8 || [[Bêrecûk]] || 92.852
|-
| 9 || [[Serê Kaniyê, Riha|Serê Kanî]] || 83.177
|-
| 10 || [[Herran]] || 81.870
|-
| 11 || [[Heweng]] || 54.775
|-
| 12 || [[Curnê Reş]] || 41.644
|-
| 13 || [[Xelfetî]] || 37.930
|-
| - || [[Riha]] (navend) || 865.769
|-
| - || [[Riha (parêzgeh)]] || 1.892.320
|}

== Komên gel ==

Awayiya etnîkê ya parêzgeha Rihayê, 70% [[kurd]] in û 70% [[Zimanê kurdî|kurdîaxiv]] in, 25% [[ereb]] in û 10% [[tirk]], [[suryanî]], [[ermenî]] û [[muhacîr]] in.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîblîografî ==
* Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
* "Köylerimizin adlari" (1928).
* [[Vital Cuinet]] (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
* Xefur, Ebdulla ([[Ebdulla Xefur|Abdulla Ghafor]]) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
* Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.

{{Navçeyên Rihayê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Tirkiyeyê}}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Avabûnên 1928an li Tirkiyeyê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1928an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Riha| ]]