Çavkaniya Xinûs bibîne

{{Çend problem|
{{Rêzimana xelet|tarîx=hezîran 2024}}
{{Paqij bike|tarîx=hezîran 2024}}
{{Zêdetir çavkanî hewce ye|tarîx=nîsan 2024}}
}}
{{Agahîdank navçe
| nav                = Xinûs
| navê_din           = 
| navê_fermî         = ''Hınıs''
| wêne               =
| sernavê_wêne       = Taxa Baxçê û Mizgefta Mezin â Xinûsê
| welat              = [[Bakurê Kurdistanê]]   <!--- KARGÊRIYÎ -------------->
| dewlet             = [[Tirkiye]]
| parêzgeh           = [[Erzîrom (parêzgeh)]]
| serbajar           = Xinûs
| şaredar            = 
| partiya_serok      = 
| qeymeqam           = Hamza İNAM
| hejmara_nahiyeyan  = <!--- BINEBEŞ ---------------->
| hejmara_bajarokan  = 2
| hejmara_taxan      = 10
| hejmara_gundan     = 98
| hejmara_mezrayan   = 78
| nifûs              = 31.479<ref>{{jêder|url=http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_2008.RDF&p_il1=25&p_yil=2008&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env |sernav=tuik, 2008 }}</ref>
| sala_nifûsê        = [[2008]]
| nifûsa_bajarî      = 
| nifûsa_gundewarî   = 
| temamiya_qadê_km2  = 1.800
| berbelaviya_nifûsê_km2 = 17,5
| nifûsa_serbajarê   = 9.883   <!--- BAJARÊ NAVENDÎ --------->
| sala_nifûsa_serbajarê = [[2008]]
| qada_serbajarê_km2 = 
| bilindahî_m        = 1.700
| koda_postayê       = 25600
| koda_telefonê      = (+90) 442
| malper             = {{URL|https://www.hinis.bel.tr}}
| nexşeya_reptiyeyê  = Erzîrom#Bakurê Kurdistanê
| koordînat          = {{Koord|39|21|31|N|41|42|05|E|type:waterbody|display=inline, title}}
}}
'''Xinûs''' an '''Kelê''' ({{1928|خنس|tr=Xunis, Xinis}}, {{1946|Hınıs}}, {{bi-hy|Խնուս|Khounis}}, bi [[zazakî]]: ''Xinis'' {{bi-tr|Hınıs}}) navçeyeke bi ser parêzgeha [[Erzîrom]]ê ve ye ku dikeve herêma [[Serhad|Serhedê]] ya Bakurê Kurdistanê. . Xinûs bajarekî gelek kevn û dîrokî ye.

Navçe 180&nbsp;km ji [[Erzirom]]ê, 300&nbsp;km ji [[Amed]]e, 250&nbsp;km [[Wan]]ê û 90&nbsp;km ji [[Mûş]]ê dûr dikeve. Bilindahîya ji rûyê avê 1.720 m ye. Li gorî statîstîkên fermî yên dewletê bi giştî 32.000 kes li tevahîya navçeyê dijîn. Lê di nasnameyên nêzîkî 120.000 kesî de navê navçeyê derbas dibe.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}}

Di Xinûse de ji zaravên zimanê kurdî [[zazakî]] û [[kurmancî]], û [[Şêxbizinî]] tê axavtin. Xinûs welatê [[dengbêj]]an e. Gelek dengbêjên mezin ji Xinûsê derketine. Di [[Serhildanên Agiriyê]] de ew jî heremeke rizgarkirî bû û ala rengîn li vir jî pêl dida.

Piştî sirgûnê malbatên bi eslê xwe koçber ên ji [[Qefqasya]]yê û bi eslê xwe kurd in hatin û li [[Kop]]a [[Mûş]]e bi cih bûn. Her wiha malbatên bi eslê xwe [[zaza]] ji [[Çewlig]]ê [[Bongilan]]ê hatine û li wir (Xeci Dekko) bi cih bûne. Paşê, di sala 1936an de, ji [[Erzirom|Ezirmê]] û ji Behra Reş malên cuda yên tirk li Xinûsê hatin bicihkirin.

Xinûsiyan gelek koçber dane. Li [[Îzmîr]], [[Stenbol]], [[Almanya]] (bi giranî [[Berlin]] û [[Munîh]]), [[Fransa]] (bi giranî [[Parîs]] û [[Marsêy]]) gelek xinûsî dijîn.

Li herêmê eşîrên [[Zirkan]], [[Cemaldînî]], [[Hesenan]], [[Dimilî]], [[Berazî]] û [[Sipkan]] pir in. Eşîrên Xinûsê demekî li ser navê [[Zirkî|Zirkan]] konfedere bûne. Piraniya wan cejna dikin ku eslê xwe Zirkî ne. Axayê Zirikan [[Keremê Qolaxasî]] ji herêma [[Gogsî]]yê, dema koçreviye ermeniyan de bi [[Hengên Hemîdiye|Hengên Hamidiyên]] be parastina herêmê kirîye û paşê bi axayên hesenan be, di serhildana hesenan de hatîye kuştin. Navê Xinûsê yek ji bi navê Rêbiraya tê zanîn. Demekî jê re gotine Rêbira Bajer. [[Serhildana Seyîdan û Berazan|Serhildana Elîcan]] jî li herêma Xinûs û [[Dûtax]]ê tekîyaye. Li herêmê gelekî mezel û vexuyên [[ermenî]]yan hene. Tê zanîn ku li herêmê pêşiya sed salan gelekî ermenî jî dijîyan. Piştî koçberkirina Ermeniyan zehf eşîrên kurdan, ên ji [[Çewlîg]]ê û [[Qersê]] hatine Xinûsê û di şûna ermeniyan de bi cih û war bûne.

== Dîrok ==
{{Wergera xirab|beş|tarîx=hezîran 2024}}
[[Wêne:ATD of the regions of Turkey occupied by Russian troops during WW1.png|thumb|Herêma Xinûsê di dabeşkirina îdarî-erdî ya herêmên Tirkiyeyê yên ku di Şerê Cîhanê yê Yekem 1916-1917 de ji aliyê leşkerên Rûsyayê ve hatine dagirkirin.]]

Dîroka Xinûsê heya serdema [[medî]]yan diçe. Li Xinûsê bermahiyên serdema [[Urartû]]yan hene ku li navçeyê [[Pers]], [[Rom]], [[Bîzansî]]yan desthilatdarî kirine. Di navbera [[Keyaniya Îran]]ê û [[Osmanî]]yan de gelek caran Xinûs cih veguhêstiye.
Xinûs her çendî yek ji kevintirîn niştecihên Erziromê ye jî di dirêjahiya dîrokê de bi qadên xwe yên kelehî û erdên xwe yên bi bereket di cihekî girîng de ye. Padîşahiya [[Ermenî|ermeniyan]] wekî qereqolên sînoran xizmet dikirin ku di navbera [[Pers]] û [[Romi]]yan de tim diguherin. Xinên ku demeke dirêj di bin desthilatdariya Persan de ma, piştre kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê]].
Tê texmînkirin ku Xinûs jî di heman çarenûsê de bû, dema ku Erziroma ku di bin desthilatdariya bîzansîyan de bû, di salên 502-503 de ketibû destê [[Sasanî|sasaniyan]]. Erzirom di sala 504an de ji aliyê bîzansiyan ve hat vegerandin. Di dema Xelîfe [[Osman]] de Hebîb b.{{Zelalkirin hewce ye|li vir tiştekî kêm e|tarîx=hezîran 2024}} Erzirom û derdora wê di sala 653an de ji aliyê hêzên [[ereb]] ên di bin fermandariya Mesleme de hatiye girtin. Herçiqas bîzansiyan di sala 686an de Erzirom bi dest xistibe jî, di sala 700î de dîsa ket bin desthilatdariya artêşên ereban. Erziroma ku di sala 753an de careke din ji aliyê bîzansiyan ve hat girtin, di sala 756an de bi artêşa ku Xelîfe [[Mansûr]] şandibû tevlî desthilatdariya [[ebbasî|Ebbasiyan]] bû. Wisa dixuye ku ev niştecih û derdora wê, ku di navbera Bîzans û [[Misilman]]an de çend caran dest guhertiye, di tebax-îlona 949an de ketiye bin desthilatdariya bîzansiyan. Xinûs bi [[Şerê Milazgirê]] re dikeve bin desthilatdariya [[selçûqî|selçûqiyan]] û di 1071ê de desthilatdarê selçûqî Alparslan bi ser dikeve. Di cih de pişt re, tevlî serweriya [[Mîrektiya Saltukluyê]] bûye ku di bin destê selçûqiyan de li dora sala 1080an de hatiye damezrandin. Di sala 1202an de bi hilweşîna Saltûkîyan re herêm dikeve bin serweriya Dewleta Selçûqiyên Romê. Di sala 1242an de artêşa [[mongol]]an di bin fermandariya Baycu Noyan de Erzirom girt û di sala 1243an de di encama [[Şerê Kosedaxê]] de li herêmê serwerî ava kiribûn. Piştî ku mongolan dewlet parçe kirin, li herêmê [[îlxanî|îlxanan]] dest bi desthilatdariyê kir. Di sala 1336an de bi hilweşîna îlxanan re Erzirom û derdora wê ji bo avakirina serdestiyê bû şahidê têkoşîna gelek axayan. Erzirom di sala 1360an de kete bin desthilatdariya [[Mîrektiya Eretna]] û wezîrê mîrektiyê [[Emîr Mutahharten]]. Di sala 1385an de ev herêm ji aliyê [[Qerekoyûnlû]]yan ve hatiye bidestxistin. Di sala 1387an de Erzirom ji aliyê [[Tîmûri]]yan ve hatiye bidestxistin û di sala 1403an de rêveberiya Erziromê ji Emîr Mutahharten re hêştin. Piştî gelek pevçûnan Erzirom û derdora wê di sala 1436an de ket bin desthilatdariya Qerekoyunluyan.<ref>{{Jêder-kovar |roja-gihiştinê=16 çiriya pêşîn 2021 |tarîx=1995 |magazîn=Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi |roja-arşîvê=5 gulan 2021 |rewşa-urlyê=zindî |pêşnav1=Cevdet |weşanger=Türkiye Diyanet Vakfı |sernav=Erzurum |cild=11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210505220839/https://islamansiklopedisi.org.tr/erzurum |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/erzurum |rr=334-335 |paşnav1=Küçük }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji tirkî bi otomatîkî hat tercimekirin --></ref>

Tê zanîn ku di sedsala 14an de xanedana Şerefoğullari li herêma [[Bedlîs]]ê wekî girêdayê Karakoyunlularan serdest bû. Di belgeya Karakoyunlu ya sala 1417an de Xinûs ji xeynî [[Bedlîs]]ê di nav deverên ku axayên Bedlîsî lê hukum kirine de cih digire. Bi wendabûna [[Qerekoyunli]]yan re, herêm tevlî serweriya Akkoyunlular bû.<ref name="hınıs1">{{Jêder-kitêb |weşanger=T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı |sernav=294 Numaralı Hınıs Livası Mufassal Tahrir Defteri (963/1556) Yayın Nu: 46, Defter-i Hâkânî Dizisi: VI (Yayına Hazırlayanlar: Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu) |tarîx=2000 |rûpel=1-88 |ziman=tr |cih=Ankara }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji tirkî bi otomatîkî hat tercimekirin --></ref>

Xinûs di bin desthilatdariya Akkoyunliyan de ji aliyê axayên eşîra [[Pazûkî]] yên ku di bin desthilatdariya wan de bûn dihat birêvebirin û piştî hilweşîna Akkoyunluyan jî kete bin parastina [[Mîrektiya Bedlîsê]]. Dema ku herêm di serdema [[Îsmaîl I]] de ket bin desthilatdariya [[sefewî|sefewiyan]], Xinûs di bin destê Çolak Halid Bey axayê [[Pazukî]]yan de dimîne. Ev niştecihên ku di sala 1514an de di dema Selimîna{{Zelalkirin hewce ye|ev çi ye?|tarîx=hezîran 2024}} [[Îranê]] ya [[Selîmê Yekem]] de ketibû bin desthilatdariya osmaniyan, piştî ku Çolak Halid Beg ji aliyê osmaniyan ve hat bidarvekirin kete bin desthilatdariya kesên bi navê [[Îskender]] û Halîl Selmî lê bi vegerandina artêşa osmanî re dîsa ji aliyê sefewiyan ve hate girtin û herêm careke din di bin destê axayên pazûkiyan de dimîne. Di dema [[Hemleya Îraqînê]] de ku di bin fermandariya Wezîr Pargalî Îbrahîm Paşa de di sala 1534an de pêk hat, ev niştecîh ji nû ve kete bin desthilatdariya osmaniyan. Xinûs di serjimara 1537an de bajarekî sancaqên Bedlîsê bû. Di pirtûkên tevcihat ên salên 1536-1539an de Xinûs wek sancaq nayê dîtin. Di salên 1542 û 1548an de sancaqa Xinûse ji aliyê sefewiyan ve tê talankirin û di encamê de zirareke mezin dîtiye. Xinûs di deftera sala 1556an de wek sancaq hatiye dîtin. Sancaqa Xînûs bi giştî ji 9 bajarokan pêk tê: Xinûs, [[Gimgim]], [[Îndiris]], [[Kop]], [[Bilican]], [[Suşehri]], [[Gogsi]], [[Elmalu]] û [[Milazgir]].<ref name="hınıs2">{{Jêder-kovar |roja-arşîvê=25 adar 2020 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200325044047/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33797 |roja-gihiştinê=14 çiriya pêşîn 2021 |tarîx=2015 |magazîn=A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] |paşnav2=Karasu |rewşa-urlyê=zindî |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33797 |weşanger=[[DergiPark]] |pêşnav1=Yakup |sernav=XX. Yüzyıl Başlarında Hınıs Sancağı’nın İdarii Statüsü |pêşnav2=Mehmet Kerem |hejmar=54 |rr=675-691 |paşnav1=Karataş }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji tirkî bi otomatîkî hat tercimekirin --></ref>

[[Wêne:Hınıs (Malazgirt) - btv1b101007765.jpg|rast|thumb|Erdnîgariya Xinûs û Milazgîrê 1916]]

Di [[Şerê Çaldiranê]] ya sala 1514an de Xinûs dikeve destê osmaniyan ku di vê demê de mîrîtiyên [[Kurdistan]]ê di karên xwe yên navxweyî de azad bûne.

Di vê dîrokê de 742 gund û 308 mezra girêdayî sancaqê hebûn. Lê belê ji ber bandora wêranker a têkoşîna osmanî-sefewiyan, di dema serjimariyê de li 238 gundan kes nejiya. Li gorî qeyda van dîrokan, navenda bajarê Xinûsê ji 107 gundan pêk tê, 43 gund lê dijîn û 64 gundên mayî jî vala ne. Li gorî heman qeydê 43 gund; 38 ji wan [[Misilman]] û 5 jî wek Eramine ([[ermenî]]) hatine diyarkirin. Li gorî vê yekê, tevahiya nifûsa mêr a li tevahiya sancaqê ev e; ji 2621 kesan pêk tê ku 2149 ji wan misilman û 472 jê ermenî ne. Li gorî heman notê, li seranserê sancaqê du komên ku ji pazukî û [[şikakî]] pêk tên hene. Li gor qeydên salên 1559 û 1565an sancaqê Xinûsê girêdayî parêzgeha Erziromê ye. II.{{Zelalkirin hewce ye|li vir xeletîyek heye|tarîx=hezîran 2024}} sancaqa Xinûsê di dema Selîm (1566-1574) de bi giştî ji 9 bajarokan pêk tê: Xinûs, Gimgim, Indırıs, Bulanık, Bilican, Suşehri, Göksu, Elmalu û Milazgir.<ref name="hınıs2"/> Di pirtûka Avarizê ya 1642an de Xinûs wek navçe, [[Kop]] û [[Gimgim]] jî navçeyên navçeyê ne. Li gorî vê qeydê qezaya Xinûs; Bajarokê navendê û 45 gundan, bajarokê [[Varto]]yê ji 35 gundan û bajarokê [[Kop]]ê jî ji 14 gundan pêk tê.<ref name="hınıs1"/>

Di pirtûka [[Rûs]] a kanûna 1641ê de û di qeydên [[Ewliya Çelebî]] de ku di sala 1645an de hatiye Xinûsê, cihwarî dîsa wek yek ji sancaqên Erziromê tê dîtin.<ref>{{Jêder-kovar|paşnav1=Înbaşın |pêşnav1=Mehmet |sal=2007 |kovar =Kovara Enstîtuya Zanistên Civakî ya Zanîngeha Atatürk |cild=10 |hejmar=2 |rûpel=92-93 |weşanger=www.kocaelitarihisempozyumu.com/ |doi= |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/32055 |roja-gihiştinê=10 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200326014347/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/32055 |roja-arşîvê=26 adar 2020 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref> Di Seyahatnameya Ewliya Çelebî de, Xinûs; Li parêzgeha Erziromê textê axayê sancaq e. Li [[Xinûs|Kela Xinûsê]] hezar û 200 malên [[kurd]]an hene. [[Mizgeft]], [[mescîd]], xanek, [[hemam]] û bazareke biçûk heye. Hemû avahî ji serî heta binî bi axê hatine nixumandin, qet avahîyên bi kelpîç nînin. Û gelê wê bi tevahî kurdên [[mehmûdî]] ne.<ref>Rêyanûsa Evliya Çelebî: Pirtûka 2. – Bergê 1., r.255–256, Weşanên Yapı Kredî.</ref>

Di tomarên navbera 1682 - 1702 û 1730-1740 de Xinûs wek sancaqeke bi statûya yurtluk-ocaklık li parêzgeha Erziromê tê dîtin. Bi [[Peymana Adrianople (1829)|Peymana Adrianople]], Rûsan tevî piraniya cihên ku bi dest xistibûn, ji Xinisê vekişiyan. Dema ku rûsan vekişiyan, 468 malên ermenî ji navçeya Xinûsê di bin zext û rêberiya rûsan de koçî wê demê [[Împeratoriya Rûsyayê]] kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav1=Özcan |pêşnav1=Besim |sal=2011 |sernav=1828 -29 Çalakiyên ji bo vegerandina ermeniyên ku di Şerê Osmanî-Rûsyayê de ji Erziromê hatin sirgûnkirin Rûsyayê |kovar=Kovara A.Ü.Enstîtuya Lêkolînê ya Tirk [TAED] |cild= |hejmar=46 |rr=198 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33589 |roja-gihiştinê=15 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20240217140453/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33589 |roja-arşîvê=2024-02-17 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Li gorî polîtîkaya navendîbûnê ya ku di sala 1845'an de li Erziromê dest pê kir, piştî ku di sala 1839'an de [[Firmana Tanzîmatê]] hat ragihandin, statuya yurtluk-ocaklik a sencaqê Xinûs ji holê hat rakirin û bi damezrandina nîzama nû ya parêzgeha Erziromê re, ew bû. navçeyeke Sancaxa Erziromê di salên 1864 û 1871an de. Ji sala 1865-an vir ve, hin koçberên [[Çeçen]] li Xinisê hatine bicihkirin. Di qeydên sala 1866an de tê gotin ku Mirliva Abdurrahman Paşa li gundên Xinûsê ji çarsed zêdetir koçberên Çeçen bêçek kirine û li navçeyên Erziromê bi cih kirine.<ref>{{Jêder-kovar|paşnav1=Keha |pêşnav1=Mûrathan |sal=2013 |sernav=1877- Koçên Qirim-Qafkasyayê Heta Şerê Osmanî-Rûsya 1878 û Rewşa Erziromê |kovar=Kovara Akademiya EKEV |cild= |hejmar=57 |rûpel=101 |weşanger=www.ekevakademi.org | |url=http:/ /www.ekevakademi.org/Makaleler/246730007_06%20Murathan%20KEHA.pdf |roja-gihiştinê=15 Cotmeh 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211021122414/ .ekevakademi.org/Makaleler /246730007_06%20Murathan%20KEHA.pdf |roja-arşîvê=21 çiriya pêşîn 2021 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref> Penaberên Osetî û Çeçen di dema 1877-1878 de li Xinisê hatin bicihkirin.<ref>{{Jêder-kovar| paşnav1 =Öztürk 446 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url=https://dergipark.org.tr/download/article-file/622491 |roja-gihiştinê=15 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200324092442/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/622491 |roja-arşîvê=24 adar 2020 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>

Li gorî salnameya sala 1892'an li navçeya Xinûsê 236 gund hene û di sala 1310/1892 de li parêzgeha Erziromê 14162 mêr û 10996 jin bi giştî 25158 kes dijîn.<ref>{{jêder-kovar |kovar=[TAED] |cild= |hejmar=70 |rûpel=448-449 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url=https://haberpark.org.tr/tr/download/article-file/1527455 |roja-gihiştinê=15 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211015114957/https://dergipark.org.tr/tr/ |roja-arşîvê=2021-10-15 |rewşa-urlyê=zindî |sernav=Kopîkirina arşîvê }}</ref>

Di seyahetnameya [[Vital Cuinet]] de, li gor daneyên sala 1892, li navçeya Xinûsê; 16.746 [[Misilman]], 10.073 [[Ermenî]] (9.312 Gregorî, 761 [[Protestan]]) û 148 ji neteweyên din bi giştî 26.967 kes hene. Li gorî salnameya parêzgehê ya sala 1897'an 204 gundên navçeya Xinûsê hene. Li navçeyê 27 hezar û 349 kes dijîn, ji wan 18 hezar û 603 [[Misilman]], 8 hezar û 506 [[ermenî]] û 330 jî ji neteweyên din in.<ref name="hınıs2"/>

Xinûs jî mîna şêniyên derdorê di bin bandora ziwabûna ku di sala 1892'an de dest pê kir û di sala 1893'an de dewam kir. Ji ber xelayê piraniya xelkê sencaqê Xinûsê di van deman de koçî [[Amed]]ê kirin.<ref>{{jêder-kovar|kovar=Kovara Navneteweyî ya Lêkolînên Civakî |cild=2 |hejmar=9 |rûpel=151 |weşanger =sosyalarastirmalar.com |doi= |url=https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/ottoman-government-in-ottoman-empi.pdf |roja-gihiştinê=16 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211016204157/https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/osmanli-devletnde-kuraklik-ve-kitlik-erzurum-vilayeti-rnei-18921893-ve-19061908-andfamint-yllarough-in-ottoman-empi.pdf |roja-arşîvê=16 çiriya pêşîn 2021 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>

Di dema Serhildana Yekem a [[Qabilcewz]]ê de û piştî wê, tevgerên serhildana ermeniyan li Xinûsê, wekî li herêmê bi giştî dest pê kir û di navbera [[Misilman]] û [[ermeni]]yan de alozî, ku car caran vediguherî şerê çekdarî, derket. Di 16ê Kanûna Pêşîn a sala 1895an de 32 Ermenî û 6 Misilman di bûyerên bi navê Serhildana Xinûsê (Bûyera Xinûsê) de piştî ku hinek ji xelkê misilman hatin kuştin.<ref>{{Jêder-kovar|paşnav1=Yuksel |pêşnav1=Mewlûd |sal =2012 |sernav=Erzirom, Serhildanên Ermeniyan li Bitlîs û Mamûretülazizê (1890-1905) |kovar=Ermenîstannasî |cild= |hejmar=43 |rûpel=173 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/639631 |roja-gihiştinê=15 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200325150922/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/639631 |roja-arşîvê=25 adar 2020 }}</ref>

[[Hengên Hemîdiye]] di sala 1891’an de ji bo pêşîgirtina li hereketa serxwebûnê ya Ermeniyan û ji bo ku desthilatdariya [[Osmaniyan]] li Herêma [[Bakurê Kurdistanê]], ku Xinis lê ye, bi bandor were misogerkirin, hat avakirin. Lê bi demê re van alayên ku ji neteweyên [[Misilman]] pêk dihatin, li gundên ermenî û heta yên Mislimanan xerc, talan, destavêtin, qetlîam û hwd. dest bi çalakiyê kir. Di memoranduma welatên rojavayî ya di sala 1895an de, li Alayên Hemîdiyeyê ji nû ve organîzasyonek hat kirin, ji bo bersivdayîna daxwazên reformê yên wek danîna sînorên mêrg û mêrgên zivistanê yên eşîrên li [[Bakurê Kurdistanê]] û bicihkirina koçeran. Li gorî vê yekê Alayên Hemîdiye bû 7 lîwa û Xinûs bû navenda liva 2.. Alayên di vê lîwayê de jî [[Celalî]], [[Zirkî]], [[Cibran]] û [[Azizî]] ne. eşîran beşdar bûn.<ref>{{jêder|rr=715 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/376674 |roja-gihiştinê=16 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200325151051/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/376674 |roja-arşîvê=25 adar 2020 }}</ref> Di sala 1900î de bajaroka navendî û navçeya Xinûsê ku ji bajarokên [[Xelîlçawûş]], [[Qereçoban]], [[Soylemez]] û [[Madrak]]ê pêk tê; Li 230 gundan 4 hezar û 806 mal hene, li navçeyê 17 hezar û 551 mêr û 13 hezar û 45 jî jin bi giştî 30 hezar û 596 kes dijîn.<ref name="hınıs1"/>

Ji dawiya sedsala 19-an pê de, çek û cebilxane ji aliyê rûsan ve ji bo herêma Xinisê hatin veguhestin û bê pere li ermeniyên alîgirên serxwebûnê hatin firotin an belav kirin.<ref>{{Jêder-kitêb | paşnav1=Yarcî | pêşnav1=Bişirîn | sernav=Di Çekkirina Komîteyên Şoreşger ên Ermenîstanê de, Tirk û Ermenî Di Dîrokê de Rola Pîşesaziya Çekan a Ewropayê, Berhevkar: Mehmet Metin Hülagü et al. | weşanger=Cemiyeta Dîrokî ya Tirk | sal=2014 | cih =Enqere | ziman=tr | rûpel=151 }}</ref> Ji ber berdewamiya aloziya li herêmê, Xinûs jî di nav de, ji ber sedemên ewlehiyê di sala 1904an de dîsa bûye navendeke sencaqan. Gundê ku heta nîvê sala 1909’an di statûya sancaqê de ma, dîsa dest bi statûya navçeyê kir. Sancaqê Xinis di rêza sancaqên kin de; Ji taxên Xinûs, Madrak, [[Xelîlçawûş]], [[Söylemez]] û [[Qereçan]]ê pêk tê.<ref name="hınıs2"/> Her çiqas Xinis veguherî sencaqê jî pirsgirêka ewlehiyê berdewam kir. Çeteyên ku ji aliyê misilman û ermeniyan ve hatibûn avakirin bi hev re kiryarên wekî talan, kuştin, xespkirin û êrîşan li ser gundan pêk anîn.

Li gorî Rapora Teftîşê ya 1910; Li navçeya Xinûsê ku 244 gundên wê hene 24 hezar û 326 (14 hezar û 507 mêr, 9 hezar û 819 jin) û 7 hezar û 456 jî ermenî (3 hezar û 590 mêr, 3 hezar û 866 jin) hene, bi giştî 32 hezar û 382 kes dijîn. Di rapora mufetîşê de hat diyarkirin ku beşek ji nifûsa Misilmanan [[Elewîtî|Elewî]]/[[Şîîtî|Şîî]] ne. Di heman raporê de hatiye diyarkirin ku li navenda navçeyê 1 dibistana amadeyî û 1 dibistana seretayî ya misilmanan, li 3 gundan jî dibistana seretayî ya misilmanan û 2 dibistanên seretayî jî ji bo mesîhiyan hene.<ref>{{Jêder-kovar|paşnav1 =Gençoğlu |pêşnav1=Mustafa |sal =2014 |weşanger=[[DergiPark]] |doi= |url =http://www.ctad.hacettepe.edu.tr/8_16/3.pdf |roja-gihiştinê=15 çiriya pêşîn 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211015113519/http://www.ctad.hacettepe.edu.tr/8_16/3.pdf |roja-arşîvê=15 çiriya pêşîn 2021 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>

Li gorî [[Qanûna Dersînorkirinê]] ku di 1ê Hezîrana 1915an de ket meriyetê, ermeniyên li Xinsê bi zorê hatin koçberkirin. Di vê koçê de gelek ermenî ji aliyê leşker û hêzên eşîran ên ku erka parastina wan dikirin hatin kuştin, birîndarkirin û desteserkirin. Xinis di sala 1916an de ji aliyê [[Împeratoriya Rûsyayê|Rûsiyan]] ve hat girtin. Di serdema piştî [[Şoreşa Cotmehê]] de li Împaratoriya Rûsyayê di sala 1917 de, bi damezrandina [[Komara Sosyalîst a Federatîf a Sovyetê ya Rûsyayê]], di 15'ê Kanûna 1917'an de [[Agirbesta Erzînganê]] hate îmzekirin û artêşên Rûsyayê. li gorî peymanê dest bi vekişînê kir. Ji ber ku rûs vekişiyan, civaka Ermenî ya dawî li Xinêsê çû ser axa Rûsya Sovyetê. Piştî vekişîna leşkerên Rûsyayê, çeteyên ermenî li herêmê di valahiya desthilatdariyê de dest bi çalakiyê kirin. Di sala 1918an de di êrîşên çeteyên ermenî yên li ser gundên Xinisê de 870 misilman hatin kuştin.<ref>{{Jêder-kitêb | paşnav1= | pêşnav1= | sernav=Belgeyên Komkujiya Ermeniyan II, Hejmara Weşanê: 50 | weşanger =T.R. Serekwezîrtiya Arşîvên Dewletê Midûriyeta Giştî ya Arşîvên Osmanî | sal=2001 | cih =Enqere | ziman=tr | rûpel=1054 }}</ref> Di encama tevgera pêşewa ya artêşa Osmanî ya di bin fermandariya [[Kazim Karabekir]] de, çeteyên ermenî dest bi vekişînê kirin û di 14ê adara 1918an de Xinis ket bin kontrola xwe. Dîsa desthilatdariya Osmaniyan. Ev roj îro weke roja azadkirina Xinûsê tê pîrozkirin.

Di [[Serhildana Şêx Seîd]] de, Xinûs roleke dîrokî dilîze ku qasî demeke kurt be jî Xinûs azad dibe. Dîsa Xinûse di şerê netewî de bûye şahîdê lehengî û îxanetê. 

Piştî [[Serhildana Şêx Seîd]] ji statuya wîlayetê ya di serdema [[Imperatoriya Osmanî|Osmanî]] de bû statuya navçeyê. [[Gimgim]], [[Kop]], û [[Milazgir]],di serdema Komarê de ji Xinûsê veqetiyan û çûn [[Mûş]]ê û [[Qereçan]], [[Qereyazî]], û [[Tatos]] veguherî [[navçe]] yên Erzîromê.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ozgur-gundem.com/?haberID=11647&haberBaslik=Se%C3%A7im%20%C4%B0zlenimleri%20-%20Erzurum&action=haber_detay&module=haber |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê= |urlya-arşîvê=web.archive.org/web/20150205051959/http://www.ozgur-gundem.com/?haberID=11647&haberTitle=Se%C3%A7im%20%C4%B0zlenimleri%20-%20Erzurum&action=moduivelatenu=detay |roja-arşîvê=5 sibat 2015 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>

Yekemîn niştecihbûna Xinûsê, beşa navbera geliyê [[Çemê Mirad]] ku ji aliyê gelê herêmê ve wekî "Navçeya Newalê" tê binavkirin û Kela Xinûsê (Taxa Bahçe) ye. Li geliyê Xinûsê [[Mizgefta Mezîn a Xinûsê]] (Mizgefta Newalê), Kela Xinûs û bermahiyên wê, ku ji aliyê Alaeddîn Bey, yek ji begên [[Mûş]]ê ve, di sala 1734'an de hatiye çêkirin, û xirbeyên niştecihbûnê yên kevin hene.

Avaniya manewî ya Xinûsê ji aliyê [[Şêx Mehmûdê Fewzî]] Efendi ve hatiye çêkirin. Şêx Mehmûd Fewzî yê ku ji [[Palo]]yê pêşî li gundê [[Barmas]]ê yê Xinûsê û paşê jî li taxa [[Qollhesar]]ê bi cih bû, bi avakirina [[lojê]] û [[medreseyê]] li vir dest bi rêbertî û gihandina peyamê kir.Xinûs bûye yek ji navendên girîng ên çanda medreseyan. Gelek [[Îslamî]] [[alimên]] li parêzgehên rojhilat di van medreseyan de perwerde bûne, ku hîmê wan ji aliyê Şêx Mehmûd el-Feyzî ve hatiye danîn.

Piştî wefata Şêx Mehmûd el-Fewzî, berpirsiyariya medrese û xizmetên lojmanan ji kurê wî [[Şêx Seîd]] Efendi yê mezinê malbatê re ma. Şêx Seîd rêvebirî û wesiyeta nêzî çarsed medrese û nêzî pêncsed lojmanên girêdayî wî li Xinûs Qollhesar û Medreseyên Navendî yên Xinûs ku lê diman pêk anî. Ji van medreseyan yên herî navdar medreseyên [[Palo]], [[Pîran]], [[Amed]], Xinûs, [[Çewlig]], [[Mûş]] û [[Milazgir]]e.

Yek ji alimên mezin ê ku Xinûs mezin kiriye [[Şêx Alî Riza]] Efendi yê Kurre mezinê Şêx Seîd e. Şêx Alî Riza Efendi, serokê duyemîn ê serhildana Şêx Seîd, li Xinûsê ji dayik bûye, bi zanistê re mijûl bûye, xwendekar perwerde kiriye û destûr daye. Şêx Alî Riza Efendi di rapor û gotarên ku ji teref Komara Tirkiyeyê ve hatine amadekirin de wek serokê siyasî û olî yê [[Kurd]]an hat qebûlkirin. Ji bilî [[kurdî]]] û [[zazakî]] zimanên [[erebî]], [[farisî]] û [[Îngilîzî]] hîn bû û di tevahiya jiyana xwe de [[Tirkiye]] û [[Ereb]] dinya ji nêz ve dişopîne.

Kesê dawî yê ku avahîya rûhanî ya Xinûsê ava kiriye [[Şêx Muhammed Emîn]] e. Şêx Muhammed Emînê kurê Şêx Alî Riza Efendî yê mezin di sala 1921ê de li Xinûsê hatiye dinê, xwendekar perwerde kiriye û heta wefata xwe xebatên xwe yên manewî di nav gel de domandiye.

Li gorî hinek îdîayan navê herêmê di dema ûrartûyan de Horhorîkî bûye. Beriya Terteleya Filehan gelek fileh jî li herêmê bûne. Gundên ku fileh lê jiyane ji navên wan tê derxistin. Kurd û fileh bi aştiyane bi hev re li herêmê jiyan kirine. Di [[Serhildanên Agiriyê]], dagirkirina ûrisan hwd de gelek car kurdên [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[îdir]]ê koçberê ber bi rojava û başûrê [[Bakurê Kurdistanê]] kirin e. Di dema dagirkirina rûsan de Xinûs jî dikeve destê rûsan.

Li erdnigariya Xinûsê de şaristaniye kevn jiyane u niha binaxbûne. Li Xinûsê e di navbera [[Aros]], Nevalâ Qlise û [[Çermîk]] xirabeyen kevn ji bin axê dertên ev yek destnîşan dikin ku şaristaniya Urartuyan li vir hikûm kiriye. Piştre Medan, Persan, Roman û Bizansan ji vê derê hikûm kirine. Xinûs di navberan [[Persan]] û [[Bizans]]ande bûye ciheki tampon u gelek şer li vir qewimîne.

== Aborî ==


Aborî bi piranî li ser çandiniyê ye. [[Genim]], [[ceh]], [[nîsk]], [[silq]], hwd. Dîsa xwedîkirina sewalan jî heye. Xinûs li ser riya [[Mûş]] - [[Erzirom]] û [[Agirî]]yê dikeve. 90&nbsp;km li dûrî [[Mûş]]ê ye. Firehiya erdê navçeyê 1.799&nbsp;km û bilidahî ji rûyê avê 1.800 m ye. Li rojhilatê [[Milazgir]], li rojava [[Gimgim]] û [[Kanîreş]], li bakur [[Erzîrom]], û li başûr jî [[Kop]] û [[Mûş]]ê, hene. Di navbera Xinûs û [[Gimgim]] de 40&nbsp;km heye. Bi zivistanan berfî û sar, bi havînan germ û ziha ye.Gelê herême bi zêdeyî Cotkârin, belê xwedîkirina pez û devar jî xwedî cîhekî girînge li herême. Berkêşana [[hingiv]] li Xinûsê heye. Hingivê Xinûsê li [[Kurdistan]] û Tirkiyeyê bi nav û deng e.

== Çand ==
Her sal li Girê [[Kox]] festîvalek tê lidarxistin. Herêma Xinûse kanîya sitran û govendên [[Serhed]]ê ye. Leyîstika [[Çepkî]] navdar e.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Kocasucreek6.svg|rast|thumb|250x250px|Erdnîgariya Xinûsê]]
[[Wêne:Floraxamirpete.svg|thumb|Nexşeya cûreyên nebatên li deverên başûrê [[Çiyayên Xamirpêtê]]]]
[[Wêne:Erzurum location Hınıs.png|rast|thumb|250x250px|Xinûs li ser nexşeye]]

Giyayên wek [[kimkork]] û helîz, [[Karî|kardî]], [[gûlik]], [[kereng]], [[ribêz]], [[tirşo]], [[Pepikên Hirçê|pepikên hirçê]], mendik, [[kaşim]] û [[gonî]] hene.<ref name="Canser Kardaş">{{Jêder-malper | url =https://www.researchgate.net/profile/Canser-Kardas/publication/330522010_Mus%27ta_Yabani_Bitkilerin_Halk_Hekimliginde_Kullanilmasi/links/5c9d257745851506d731a633/Musta-Yabani-Bitkilerin-Halk-Hekimliginde-Kullanilmasi.pdf?origin=publication_detail |sernav=Muş'ta Yabani Bitkilerin Halk Hekimliğinde Kullanılması |tarîx=January 2019 |weşanger=[[Zanîngeha Mûşê]] |ziman=tr |urlya-arşîvê= |tarîxa-arşîvê= |rûpel=7 }}</ref> [[Darberû]], [[kenêr]], [[Givîj|guvîj]], [[hirmî]], [[sêv]], [[şîlan]] û darên din ên li herêmê ne.

=== Zozan ===

Navçê zêdetir bi zozanê xwe navdar e:

Zozanê Şerevdîne û Zozanê Çewligê ên herî navdar in. Dîsa Zozanê Xirxalê û Zozanê Çavreşîye û Zozanâ Faraşîn di nava tixûbên navçeyê da ye. ji ber van Zozanan pezen wêyên sor di [[Serhed]]ê da û [[hingiv]]ên wir li her derê pir navdarên.

Behrê kêmzêde 1700 m bilindtir e, lewma ji seran serên navçê zozan û kanî ne. Zozanên wê gelek tê nasin û ji [[Xarpêt]], [[Dêrsim]] û [[Amed]]ê havînan koçber tên.

Kilîma Xinûse, kilîma bejayiyê û navçeya heri sar erda [[Kurdistan]]ê ye. Di salê de heft mehên berf li erdê li çiya 8-9 û çiyayê Çewlîgê hertim ye. Navenda X piştî komara tirkan bû navend.

=== Çem ===

Çar çemên henin lê derfetê dirêjiya wan da agahî nîne.

* Çemê Periyê, [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] digîhê [[Munzur]]ê
* Çemê Axirçimen, di [[Gimgim]]ê da derbaz dibi û bajarê Mûşê da digîhê Miradê.
* Çemê Tuzla, di [[Paltokan|Çiyaye Paltokanê]] da debaz dibi Navçeya [[Tercan]]e digihe Çeme [[Firat]]
* Çeme [[Mirad]], di [[Milazgir]]ê digihe çeme [[Firat]]
* Çeme [[Avareş]], di [[Ezirgan]]e digihe [[Firat]]
* Çemê [[Erez]]ê Ji çiyayên [[Kox|Çewligê]] yên li bakurê [[Gimgim]]ê dize û diçe [[Pira Parsînê]] da heya [[Azerbeycan]]ê dirîje [[Deryaya Qezwînê]].
* [[Çemê Heftreng]], Ji çiyayên [[Kox|Çewligê]] yên li bakurê [[Gimgim]]ê çêdibe, dê di nav efsûna Xinûse re derbas bibe.

=== Çiya ===

Çiyayên li dora Xinûse:

[[Kox]] (Çîyayê Bîngolê) 3250 m, Çiyayê Çavreşî yê 2793 m, [[Çiyayê Şerevdînê]] 2544 m, [[Çiyayê Kolîbaba]] 2594 m û Çiyayê Qertalixê X m bilind in. Hilhatina rojê li li dinê du ciyan tê temaşekirin ji van her du ciyan yek jî Kox da ye (Çîyayê Bîngolê). 23 gund pêva girêdayê ne. Çiyayên wekî [[Çiyayên Xamirpêtê|Xamirpêt]] û [[Çiya Gewrk]] jî hene. Li sere Çiyayên Xamirpêtê, [[Sîpanê Xelatê]] dibinin.

=== Deşt ===

Deşta herî mezin Deşta Xinûsê ye

=== Germav ===

Di gundê [[Mamaş]]ê germaveki heye.

=== Gol ===
* [[Gola Xamirpêtê ya Mezin]]
* [[Gola Xamirpêtê ya Biçûk]]

Di [[Çiyayê Şerevdînê]]da 100 heri gole piçuk heye.

=== Erdheja Gimgim û Xinûsê ===
Li gorî daneyan erdheja yekem a salên 1900’î li [[Milazgir]]ê di 24.04.1903’an de bi mezinahiya 6,7 pêk hat û 2626 kes mirin.
Dîsa navê [[Gimgim]] û Xinûsê gorî hin angaştayên, ji ber erdhejan derketiye. li 31.05.1946´de bi hêza 5,7 erdhejek mezin li Xinûsê pêkhatiye û 839 kes mirine. 19.08.1966´de bi hêza 6,9 erdhej çêbûye û 2.394 kes jiyana xwe ji dest dane.

== Cihên turîstîk ==

* [[Kela Xinûsê]]
* [[Kela Zernakê]]
* [[Mizgefta Mezin a Xinûsê]]
* [[Çemê Miradê]]
* [[Erez]]
* [[Kox]]
* [[Çiyayê Şerevdînê]]
* [[Çiya Gewrk]]
* [[Gogsî]]
* [[Deştâ Xinûsê]]
* [[Çemê Heftreng]]
* [[Ziyaretê Xirt]], . Ew gora Seyît Ömer Halîl e ku hilgirê pêxemberê Hz.[[Mihemed]] (S.A.V)e. Ev serdan di dawiya salên 1800î de ji aliyê Şex Mehmûd el Fevzî ve hatiye dîtin. Dema ku gor hat dîtin av derket holê. Ji wê rojê heta îro ev av di hinek demsalan de diherike û di hinek demsalan de jî hişk dibe.

== Navdarên Xinûsê ==
* [[Fehmiyê Bîlal]]
* [[Şêx Seîd]]
* [[Ferzende Beg|Ferzendê Emer]]
* [[Cemal Gürsel]]
* [[Şêx Mehmûd Fewzî]]
* [[Reso]]
* [[Şêx Ebdurehîm]]
* [[Abdulmelik Fırat]]
* [[Evdalê Zeynikê]]
* [[Dengbêj Gulê]]
* [[Hozan Gule]]
* [[Hozan Şemdîn]]
* [[Sadiqoyê Qirimqeyayê]]
* [[Cîhan Jiyan Kara]]
* [[Zulkufê Qado]]

== Gundên Xinûsê ==
{{Hidden
 | style        = border:1px solid #cedeff; width: 40%;
 | headerstyle  = background: #ccccff; font-size: 110%;
 | header       = Gundên Xinûsê
 | content      = 
# [[Çaqmaqa]] (Çakmak)
# [[Pornak, Xinûs|Pornak]] (Akbayır)
# [[Heramî]] (Bellitaş)
# [[Kozlî]] (Ovakozlu)
# [[Çamûrlî, Xinûs|Çamûrlî]] (Çamurlu)
# [[Gomik, Xinûs]] (İsmail)
# [[Ferxîk]] (Derince)
# [[Qollhêsar]] (Kolhisar)
# [[Qindor]] (Avcılar)
# [[Qûrdî]] (Pınarköy)
# [[Dîbeklî]] (Dibekli)
# [[Kosan]] (Taşbudak)
# [[Kurtqozlî|Qozlîya Botan]] (Alınteri)
# [[Elîqîrî|Goma Avdelan]] (Alikiri)
# [[Maruf]] (Maruf)
# [[Kimsoran, Xinûs|Kimsoran]] (Sultanlı)
# [[Kespar]] (Gürçayır)
# [[Peyik]] (Güllüçimen)
# [[Silêman]] (Mozek)
# [[Melaqûlac]] (Mollakulaç)
# [[Heyran]] (Hayran)
# [[Şalxam]] (Şalgam)
# [[Qezancî]] (Kazancı)
# [[Siltanlî]] (Sultanlı)
# [[Qerekilîse]] (Dikili)
# [[Qerebudax]] (Karabudak)
# [[Sûgûdlî]] (Söğütlü)
# [[Dêrwîşelî|Alî Dewreş]] (Dervişali)
# [[Kelecik]] (Kalecik)
# [[Goma Bedîrxan]] (Uyanık)
# [[Siwaran]] (Suvaran)
# [[Kimsoran, Xinûs|Kimsoran]] (Uyanık)
# [[Gomâ Elibegê]] (Alibey)
# [[Çermîk]] (Çermik)
# [[Germik]] (Ilıca)
# [[Axwêran]] (Akören)
# [[Zîlo]] (Zilo)
# [[Erebo]] (Uluçayır)
# [[Mîrseîd]] (Tanır)
# [[Qereaxaç]] (Karaağaç)
# [[Ketancî]] (Ketenci)
# [[Meydan|Xana Delal]] (Meydan)
# [[Yenîkoy]] (Yeniköy)
# [[Burhan]] (Burhan)
# [[Sildîz]] (Sıldız)
# [[Mişko]] (Çatalgül)
# [[Başkend]] (Başköy)
# [[Kosan]] (Taşbudak)
# [[Bayir|Qulingo]] (Bayır)
# [[Beyro, Xinûs|Beyro]] (Esenli)
# [[Guzeldere|Hesenşex]] (Güzeldere)
# [[Xelîlçawûş|Kaniyâ Marân]] (Halilçavuş)
# [[Eros|Arus]] (Yolüstü)
# [[Begyûrdî|Goma Dimiliyan]] (Beyyurdu)
# [[Derik]] (Saltepe)
# [[Xâse]] (Yeşilyazı)
# [[Xirt]] (Erence)
# [[Beska]]
# [[Avanis]] (Çatak)
# [[Memaş]] (Yamanlar)
# [[Alegoz|Alangoz]] (Alagöz)
# [[Xelefan]] (Erduran)
# [[Qeremela]] (Karamolla)
# [[Qizîlan]] (Alaca)
# [[Tendûrek]] (Tellitepe)
# [[Kanîspî]] (Akgöze)
# [[Şêxpir]] (Acar)
# [[Ciligol]] (Çilligöl)
# [[Mexele Sor]] (Ünlüce)
# [[Goma Seyîdxan]] (Arpaderesi)
# [[Celî]] (Mollacelil)
# [[Fırfırk]] (Tipideresi)
# [[Kawar]] (Dağcayır)
# [[Barmas]] (Parmaksız)
# [[Kaxgîk]] (Göller)
# [[Qonxîr]] (Kongur)
# [[Gundê Amer]] (Karaağıl)
# [[Yelpîz]] (Yelpiz)
# [[Çewîrme]] (Ovaçevirme)
# [[Tîrkiş]] (Erbeyli)
# [[Qizilehmed]] (Kızılahmet)
# [[Axgelîn]] (Akgelin)
# [[Şabedin]] (Şahabettin)
# [[Mecaran]] (Altınpınar)
# [[Şehîdxerabe]] (Mutluca)
# [[Meldavut]] (Molladavut)
# [[Duman]] (Duman)
# [[Gundê Usike]] (Yusuf)
# [[Goma Yaşo]] (Yaşar)
# [[Şehîrveran]] (Şahverdi)
# [[Qizmûsa]] (Kızmusa)
# [[Zoro, Xinûs]] (Zoro)
# [[Siwîk, Xinûs|Zorawâ]] (Elmadalı)
}}

== Galerî ==
<gallery>
Wêne:Çobandede bridge2.jpg|Çemê [[Erez]]
Wêne:Akdogandaglari1.jpg|[[Çiyayên Xamirpêtê]]
Wêne:Akdogangolugunbatimi.jpg|[[Gola Xamirpêtê]]
Wêne:PANO 20200614 042530.jpg|Gola Xamirpêtê
Wêne:25600 Ketenci-Hınıs-Erzurum, Turkey - panoramio (2).jpg|Ketancî
Wêne:25600 Ketenci-Hınıs-Erzurum, Turkey - panoramio (1).jpg|Ketancî
Wêne:Sagligin önü - panoramio.jpg|Ketancî
Wêne:25600 Başköy-Hınıs-Erzurum, Turkey - panoramio (3).jpg|Başkend
Wêne:HINIS BAŞKÖY - panoramio.jpg|Başkend
Wêne:25600 Ketenci-Hınıs-Erzurum, Turkey - panoramio.jpg|Ketancî
Wêne: PANO 20200614 051012.jpg|Gola Xamirpetê
</gallery>

== Mijarên têkildar ==
* [[Kuderî]]
* [[Xinis, Silopî]]
* [[Xinis, Dihok]]
* [[Erdheja Gimgim û Xinûsê 1946]]
* [[Osetên Kurdistanê]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîbliyografî ==
* [[Vital Cuinet]] (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
* [[Ebdulla Xefur]] (2001). Kurdistan - Rûpêw u jimarey danîştuwan. Stokholm.

== Girêdanên derve ==
* [http://erzurumonline.com Malpera Kurdên Erziromê]
* [http://www.hinis.gov.tr/ Malpera navçeyê]
* [http://m.kuderitarihi.tr.gg/Hinis-Cakmak-Koyu.htm/ Malpera Gunde Caqmaqan]

{{Koord|39|21|31|N|41|42|05|E|type:city|display=title|name=Xinûs}}
{{Bajar û gundên Xinûsê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kurdistan]]
[[Kategorî:Serhed]]
[[Kategorî:Xinûs| ]]