Çavkaniya Çiyayên Zinarî bibîne

{{Sêwî|tarîx=hezîran 2024}}
{{Agahîdank çiya
| nav                = Çiyayên Zinarî
| wêne               = Moraine_Lake_17092005.jpg
| navê_din           = <br> The Rockies ([[Zimanê îngilîzî|en]]), <br>
{{ziman|fr|Les montagnes Rocheuses}} ([[Zimanê fransî|fr]]), <br>
{{ziman|es|Montañas Rocosas}}, {{ziman|es|Rocallosas}} ([[Zimanê spanî|es]])
| cih                = {{Enum|[[Kanada]]|[[Dewletên Yekbûyî]]}} <br>
{{Enum|[[Kolombiyaya Brîtanî]]  <br>
[[Alberta]]  <br>
[[Waşîngton (parêzgeh)|Waşîngton]]  <br>
[[Idaho]]  <br>
[[Montana]]  <br>
[[Wyoming]]  <br>
[[Utah]]  <br>
[[Kolorado]]  <br>
[[Nû Meksîk]]}}
| zincîreçiya        = [[Kordilera Amerîkaya Bakur]]
| koordînat          = {{Koord|39|07|04|N|106|26|43|W|format=dms|display=inline}} <!-- koordînata Çiyayê Elbertê -->
| çîyayê_bilind      = [[Çiyayê Elbertê]]
| dirêjayî           = 4828
| nexşe       = RockyMountains-Range.svg
}}
'''Çiyayên Zinarî''', ({{bi-en|''Rocky Mountains''}}) jî wekî '''Rocky''' tê zanîn, [[Rêzeçiya|çiyayekî]] mezin û mezintirîn pergala çiyayên li [[Amerîkaya Bakur]] e. Çiyayên Zinarî bi qasî {{Convert|3000|mi|-2|abbr=on|sp=us}}<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Rocky-Mountains |sernav=Rocky Mountains {{!}} Location, Map, History, & Facts |malper=Encyclopedia Britannica |ziman=en |roja-gihiştinê=2 tîrmeh 2020 }}</ref> li [[Dûrahiya dora mezin|dûrahiya xêzek rasterast]] ji beşa herî bakur a [[rojavayê Kanada]]yê heta [[Nû Meksîk]]ê ya li [[başûrê rojavayê Dewletên Yekbûyî]] dirêj dibin. Li gorî pênaseyên cihêrengên di navbera [[Kanada]] û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]], termînala bakurê [[Kolombiyaya Brîtanî]] ve Rêzeya Termînala başûrê [[Çemê Liard]] û rojhilatê [[Xendeka Çiyayê Kevir|Xendekê]] ye, an jî li zozanên bakurrojhilatê [[Foothill|Rêzeya]] [[Brooks Range|Brooks]] û [[Çiyayên Brîtanyayê|Çiyayên Brîtanî]] rû didin. [[Deryaya Beaufort|Peravên Deryaya Beaufortê]] di navbera [[Çemê Canning (Alaska)|Çemê Canning]] û [[Çemê Firth]]ê li seranserê sînorê [[Alaska]] û [[Yukon]]ê ye.<ref name="Geology">{{Jêder-kitêb |url= |sernav=Geomorphic Systems of North America |paşnav=Madole |pêşnav=Richard F. |paşnav2=Bradley |pêşnav2=William C. |paşnav3=Loewenherz |pêşnav3=Deborah S. |paşnav4=Ritter |pêşnav4=Dale F. |paşnav5=Rutter |pêşnav5=Nathaniel W. |paşnav6=Thorn |pêşnav6=Colin E. |weşanger=[[Geological Society of America]] |sal=1987 |isbn=9780813754147 |paşnavê-edîtor=Graf |pêşnavê-edîtor=William L. |çap=Centennial Special |series=Decade of North American Geology |cild=2 |cih= |roja-weşandinê=1987-01-01 |rr=211–257 |ziman= |beş=Rocky Mountains |script-chapter= |tercimeya-beşê= |cure= |format= |doi=10.1130/DNAG-CENT-v2.211 |roja-gihiştinê=2021-06-22 |sala-orîjînal= |urlya-beşê=https://www.researchgate.net/publication/252930914 |gihiştina-urlyê= |rewşa-urlyê= }}</ref> Xala wê ya herî başûr nêzikî [[Qada metropolê ya Albuquerque|devera]] [[Albuquerque]] ye, ku li [[Rio Grande rift|tenişta Rio Grande]] û bakurê [[Çiyayên Sandia–Manzano|Çiyayê Sandia-Manzano]] ye. Ji ber ku beşa herî rojhilat a [[Cordillera Amerîkaya Bakur|Kordîlera Amerîkaya Bakur]] e, Zinarî ji [[Rêzeya Kaskadê]] û [[Sierra Nevada (DYA)|Sierra Nevada]] ya tektonîkî ciwantir cuda ne, ku her du jî li rojava dûr in.

== Etîmolojî ==
[[Wêne:Willow_Flats_area_and_Teton_Range_in_Grand_Teton_National_Park.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Willow_Flats_area_and_Teton_Range_in_Grand_Teton_National_Park.jpg/220px-Willow_Flats_area_and_Teton_Range_in_Grand_Teton_National_Park.jpg|rast|thumb| Lûtkeya [[Teton Range|Rêzeya Tetonê]] li [[Wyoming]]]]
Navê çiyayan wergerandina navek [[Zimanên algonkîan|Algonquian]] a [[Xwecihên Amerîkayê|Amerîdî]] ye, bi taybetî bi zimanê [[zimanê Cree|Cree]] wekî ''{{Transl|cr|as-sin-wati}}'', bi wateya "çîyayê zinarî" ye. Yekem behsa navê wan yê niha ji aliyê Ewropayê ve di kovara [[Jacques Legardeur de Saint-Pierre]] de di sala 1752an de bû, ku ji wan re digotin "''{{ziman|fr|Montagnes de Roche}}''".<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=AVQ5RZeAFCkC&pg=229 |sernav=British Columbia Place Names |paşnav=Ak rigg |pêşnav=G.P.V. |paşnav2=Akrigg |pêşnav2=Helen B. |tarîx=1997 |weşanger=UBC Press |isbn=978-0-7748-0636-7 |çap=3 |cih=Vancouver, BC |rûpel=229 |roja-gihiştinê=2 îlon 2015 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=jbIYAwAAQBAJ&pg=283 |sernav=Community Place Names of Alberta |paşnav=Mardon |pêşnav=Ernest G. |paşnav2=Mardon |pêşnav2=Austin A. |tarîx=2010 |weşanger=Golden Meteorite Press |isbn=978-1-897472-17-0 |çap=3 |cih=Edmonton, AB |rûpel=283 |roja-gihiştinê=2 îlon 2015 }}</ref>

== Erdnîgarî ==
Çiyayên Zinarî bi beşa herî rojhilat a [[Cordillera Amerîkaya Bakur|Kordîlera berfireh a Amerîkaya Bakur]] e. Ew bi gelemperî wekî ji [[Çemê Liard]] li [[Kolombiyaya Brîtanî]] dirêj dibin û têne li başûr ber bi [[Çemê Pecos]]ê, herwiha şaxek ji [[Rio Grande]] ya li Nû Meksîkê ve tê destnîşan kirin.<ref name="gadd1">{{Jêder-kitêb |sernav=Handbook of the Canadian Rockies |url=https://archive.org/details/handbookofcanadi0000gadd_r9g4 |paşnav=Gadd |pêşnav=Ben |weşanger=Corax Press |sal=1995 |isbn=9780969263111 }}</ref> Pehniya Kevir ji 110 heta 480 km diguhere. Çiyayên Zinarî li navenda Amerîkaya Bakur xwediyê lûtkeyên herî bilind in. Çiyayê herî bilind a rêzê [[Çiyayê Elbert]] e, ku bi qasî 4.401 metroyan li ser asta derya ye. [[Çiyayê Robson]]ê li Kolombiyaya Brîtanî bi qasî 3.954 metroyan xwediyê lûtkeya herî bilind a [[Rockies Canadian|Kevirên Kanadayê]] ye.
[[Wêne:Mount_Robson_Twilight.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Mount_Robson_Twilight.jpg/170px-Mount_Robson_Twilight.jpg|rast|thumb| [[Çiyayê Robson]]ê li Kolombiyaya Brîtanî]]
Qiraxa rojhilatê ya zinaran bi awayekî dramatîk li ser [[Deştên Navxweyî]] yên Amerîkaya Bakur, di nav de [[Çiyayên Sangre de Cristo]] yên [[Nû Meksîk]] û [[Kolorado]], [[Pêşî Range|Rêzeya Eniyê]], [[Range çemê bayê|Rêzeya Çemê Windê]] û [[Çiyayên Big Horn]] ên [[Wyoming]], Rêzeya [[Rêzeya Absaroka|Absaroka]] - [[Çiyayên Beartooth|Beartooth]] û [[Eniya Çiyayê Kevir|Beriya Çiyayê Rocky]] ya [[Montana]] û [[Clark Range (Kanada)|Rêzeya Clark]] a [[Alberta]] bilind dibe.

[[Çiyayên La Sal|Rêzeya Çiyayên La Sale]] yên navendî yên zinaran di nav sînorê [[Utah]] û Kolorado, [[Çiyayên Abajo]] û [[Çiyayên Henrî|Çiyayê Henry]] yên Başûrrojhilatê Utahê, [[Çiyayên Uinta|Rêzeya Uinta]] ya Utah û Wyomingê, û [[Teton Range|Rêzeya Tetonê]] ya Wyoming û Idahoyê hene.{{Panorama|Mountains_from_westlands.jpg|1000px|Rêzeya Pêşiya Çiyayên Kevirên nêzîkî [[Denver]], Kolorado}}Kevirên li Çiyayên Zinarî berî çiyayan ji aliyê hêzên tektonîk ve bilindkirin çêbûne. Kevintirîn kevirê [[Precambrian]] a [[Kevirê metamorfîk|metamorfîk]] bingeha parzemîna Amerîkaya Bakur pêk tîne. Di heman demê de [[Argilite|argîlîta]] sedimentî ya Precambrian jî heye, ku ji 1.7 milyar sal berê vedigere. Di dema [[Paleozoic|Paleozoîk]] de, rojavayê Amerîkaya Bakur di binê deryayek hûrik de, ku gelek kîlometre [[Kils|kevirên kilsînî]] û [[Dolomite (mîneral)|dolomît]] vedihewand.<ref name="gadd1"/>
[[Wêne:Jackson_Glacier_terminus.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Jackson_Glacier_terminus.jpg/220px-Jackson_Glacier_terminus.jpg|rast|thumb| Glacier, wekî [[Jackson Glacier]] li [[Parka Neteweyî ya Glacier (DYA)|Parka Neteweyî ya Glacier]], [[Montana]], bi rengek dramatîken Çiyayên Kevirane şikandiye.]]

=== Geştiyarî ===
[[Wêne:Steam_Phase_eruption_of_Castle_geyser_with_double_rainbow.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Steam_Phase_eruption_of_Castle_geyser_with_double_rainbow.jpg/220px-Steam_Phase_eruption_of_Castle_geyser_with_double_rainbow.jpg|rast|thumb| [[Castle Geyser]] li [[Parka Neteweyî ya Yellowstone]]]]
[[Wêne:Айсфилд.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/%D0%90%D0%B9%D1%81%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B4.jpg/220px-%D0%90%D0%B9%D1%81%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B4.jpg|rast|thumb| [[Alberta Highway 93|Icefields Parkway]]]]
Her sal deverên sehne yên Çiyayên Zinarî bi mîlyonan geştiyar dikişînin.<ref name="USGS">{{USGS|url=http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/wm146.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20060927145110/http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/wm146.htm|title=Rocky Mountains|archive-date=2006-09-27|work=Status and Trends of the Nation's Biological Resources|first=TJ|last=Stohlgren}}</ref> Zimanê sereke yên Çiyayên Zinarî îngilîzî ye. Lê di nav zimanên spanî û yên xwecihî de jî beşên zimanî hene.

Mirovên ji çar aliyên cîhanê serdana wan deveran dikin ku bimeşin, kamp bikin an jî bi werzîşên çiyayî re mijûl bibin.<ref name="USGS">{{USGS|url=http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/wm146.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20060927145110/http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/wm146.htm|title=Rocky Mountains|archive-date=2006-09-27|work=Status and Trends of the Nation's Biological Resources|first=TJ|last=Stohlgren}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nationalparks.org/explore-parks/rocky-mountain-national-park |sernav=Rocky Mountain National Park |malper=National Park Foundation |ziman=en |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171004112053/https://www.nationalparks.org/explore-parks/rocky-mountain-national-park |roja-arşîvê=4 çiriya pêşîn 2017 |rewşa-urlyê=zindî |roja-gihiştinê=12 tebax 2017 }}</ref> Di demsala havînê de, mînakên balkêşên geştyarî ev in:

Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê:

* [[Parka Neteweyî ya Yellowstone]]
* [[Parka Neteweyî ya Glacier (DYA)|Parka Neteweyî ya Glacier]]
* [[Parka Neteweyî ya Grand Teton]]
* [[Parka Neteweyî ya Çiyayê Rocky|Parka Neteweyî ya Çiyayê Zinarî]]
* [[Parka Neteweyî ya Sand Dunes û Parastina Mezin]]
* [[Qada Recreation Neteweyî Sawtooth]]
* [[Gola Flathead]]

Li Kanadayê rêza çiyayên [[Parkên Neteweyî yên Kanada|parkên neteweyî]] wisa ne:

* [[Parka Neteweyî ya Banff|Parka Neteweyî ya Banfê]]
* [[Parka Neteweyî ya Jasper|Parka Neteweyî ya Cesperê]]
* [[Parka Neteweyî ya Kootenay]]ê
* [[Parka Neteweyî ya Waterton Lakes|Parka Neteweyî ya Gola Watertonê]]
* [[Parka Neteweyî ya Yoho]]yê

Parka Neteweyî ya Glacier li Montana û Parka Neteweyî ya Gola Waterton ya li Alberta bi hevdu re sînordar in û bi hev re wekî [[Parka Aştiyê ya Navneteweyî ya Waterton-Glacier]] têne zanîn.

Di zivistanê de, [[kaşe]] balkêşiya sereke ye, bi dehan [[Lîsteya herêmên ski û havîngeh li Dewletên Yekbûyî|deverên kaşe û seyrangehên Çiyayên Zinarî]].

Li tenişta Çiyayên Kolombiya yên li parêzgeha Kolombiyaya Brîtanî seyrangehên sereke yên wekî [[Panorama Çiyayê Resort|Panorama]] û [[Kicking Horse Resort|Kicking Horse]] û herwiha [[Parka Neteweyî ya Çiyayê Revelstoke]] û Parka Neteweyî ya Glacier hene.

Zinarên li Kolombiyaya Brîtanî gelek [[Lîsteya parkên parêzgehan li British Columbia|parkên parêzgehê ya herî mezin]] û herî berbiçav [[Parka parêzgeha Çiyayê Assiniboine|Parka Parêzgeha Çiyayê Assiniboine]], [[Parka parêzgeha Çiyayê Robson|Parka Parêzgeha Çiyayê Robsonê]], [[Parka Parêzgeha Çiyayê Kevirên Bakur|Parka Parêzgeha Çiyayê Zinarî ya Bakur]], [[Parka parêzgeha Kwadacha ya Çolê|Parka Parêzgeha Kwadacha Wilderness]], [[Parka parêzgeha Stone Mountain|Parka Parêzgeha Çiyayê Stone]] û [[Parka Parêzgeha Gola Munçoy]]ê hene.

== Binêre ==
{{Portal|Kanada|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Çiya}}{{Div col}}
* [[Çiyayên El Hecer|Çiyayên Zinarî yên Erebî]]
* [[Zarokên Kanada|Çiyayên Zinarî yên Kanadayê]], li Kolombiyaya Brîtanî û Alberta
* [[Erdnîgariya Çiyayên Zinarî]]
* [[Rengê Çemê Bayê#Xetere|Telûkeyên Rêzeya Çemê Bayê]]
* [[Lîsteya lûtkeyên çiyayên Çiyayên Zinarî]]
* [[Çiyayên Zinarî yên Piçûk]], rêze çiya li bakur-navendî ya Montana
* [[Zilamê çiyayî]]
* [[Herêma binalpî ya Çiyayên Zinarî]]
* [[Çiyayên Zinarî yên Başûr]]{{Div col end}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Xwendina bêhtir ==

* {{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=zxvFXkH0828C&q=Rocky%20Mountains&pg=PP1 |sernav=Rocky Mountain futures: an ecological perspective |paşnav=Baron |pêşnav=Jill |weşanger=Island Press |sal=2002 |isbn=1-55963-953-9 }}
* {{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=xv5ivm13_0oC&q=Rocky%20Mountains&pg=PP1 |sernav=The Rocky Mountain region |paşnav=Newby |pêşnav=Rick |weşanger=Greenwood Press |sal=2004 |isbn=0-313-32817-X }}

== Girêdanên derve ==

* [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50511frame.htm Wêneyên ekoherêmê Kolorado Rockies Forests li bioimages.vanderbilt.edu] ( [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50511.htm guhertoya modema hêdî] )
* Li ser bioimages.vanderbilt.edu ( [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50518.htm guhertoya modema hêdî] ) [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50518frame.htm wêneyên ekoherêma Daristanên Rockî yên Bakur ên Navendî]
* [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50528frame.htm Wêneyên ekoherêma Daristanên Rockî yên Başûr ên Navendî li bioimages.vanderbilt.edu] ( [http://www.cas.vanderbilt.edu/bioimages/ecoregions/50528.htm guhertoya modema hêdî] )
* [http://digitallibrary.hsp.org/index.php/Detail/Object/Show/object_id/3963 Sunset on Top of the Rocky Mountains, CO, Civaka Dîrokî ya Pennsylvania] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161107203001/http://digitallibrary.hsp.org/index.php/Detail/Object/Show/object_id/3963 |date=2016-11-07 }}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Çiyayên DYAyê]]