Çiyayên Zinarî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Çiyayên Zinarî

The Rockies (en),

Les montagnes Rocheuses (fr),
Montañas Rocosas, Rocallosas (es)

Dirêjayî 4828 km
Cih Kanada û Dewletên Yekbûyî

Kolombiyaya Brîtanî
Alberta
Waşîngton
Idaho
Montana
Wyoming
Utah
Kolorado
Nû Meksîk

Zincîreçiya Kordilera Amerîkaya Bakur
Koordînat 39°07′04″Bk 106°26′43″Ra / 39.11778°Bk 106.44528°Ra / 39.11778; -106.44528

Çiyayên Zinarî, (bi inglîzî: Rocky Mountains) jî wekî Rocky tê zanîn, çiyayekî mezin û mezintirîn pergala çiyayên li Amerîkaya Bakur e. Çiyayên Zinarî bi qasî 3.000 mi (4.800 km)[1] li dûrahiya xêzek rasterast ji beşa herî bakur a rojavayê Kanadayê heta Nû Meksîkê ya li başûrê rojavayê Dewletên Yekbûyî dirêj dibin. Li gorî pênaseyên cihêrengên di navbera Kanada û Dewletên Yekbûyî, termînala bakurê Kolombiyaya Brîtanî ve Rêzeya Termînala başûrê Çemê Liard û rojhilatê Xendekê ye, an jî li zozanên bakurrojhilatê Rêzeya Brooks û Çiyayên Brîtanî rû didin. Peravên Deryaya Beaufortê di navbera Çemê Canning û Çemê Firthê li seranserê sînorê Alaska û Yukonê ye.[2] Xala wê ya herî başûr nêzikî devera Albuquerque ye, ku li tenişta Rio Grande û bakurê Çiyayê Sandia-Manzano ye. Ji ber ku beşa herî rojhilat a Kordîlera Amerîkaya Bakur e, Zinarî ji Rêzeya Kaskadê û Sierra Nevada ya tektonîkî ciwantir cuda ne, ku her du jî li rojava dûr in.

Etîmolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Lûtkeya Rêzeya Tetonê li Wyoming

Navê çiyayan wergerandina navek Algonquian a Amerîdî ye, bi taybetî bi zimanê Cree wekî as-sin-wati, bi wateya "çîyayê zinarî" ye. Yekem behsa navê wan yê niha ji aliyê Ewropayê ve di kovara Jacques Legardeur de Saint-Pierre de di sala 1752an de bû, ku ji wan re digotin "Montagnes de Roche".[3] [4]

Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çiyayên Zinarî bi beşa herî rojhilat a Kordîlera berfireh a Amerîkaya Bakur e. Ew bi gelemperî wekî ji Çemê Liard li Kolombiyaya Brîtanî dirêj dibin û têne li başûr ber bi Çemê Pecosê, herwiha şaxek ji Rio Grande ya li Nû Meksîkê ve tê destnîşan kirin.[5] Pehniya Kevir ji 110 heta 480 km diguhere. Çiyayên Zinarî li navenda Amerîkaya Bakur xwediyê lûtkeyên herî bilind in. Çiyayê herî bilind a rêzê Çiyayê Elbert e, ku bi qasî 4.401 metroyan li ser asta derya ye. Çiyayê Robsonê li Kolombiyaya Brîtanî bi qasî 3.954 metroyan xwediyê lûtkeya herî bilind a Kevirên Kanadayê ye.

Çiyayê Robsonê li Kolombiyaya Brîtanî

Qiraxa rojhilatê ya zinaran bi awayekî dramatîk li ser Deştên Navxweyî yên Amerîkaya Bakur, di nav de Çiyayên Sangre de Cristo yên Nû Meksîk û Kolorado, Rêzeya Eniyê, Rêzeya Çemê Windê û Çiyayên Big Horn ên Wyoming, Rêzeya Absaroka - Beartooth û Beriya Çiyayê Rocky ya Montana û Rêzeya Clark a Alberta bilind dibe.

Rêzeya Çiyayên La Sale yên navendî yên zinaran di nav sînorê Utah û Kolorado, Çiyayên Abajo û Çiyayê Henry yên Başûrrojhilatê Utahê, Rêzeya Uinta ya Utah û Wyomingê, û Rêzeya Tetonê ya Wyoming û Idahoyê hene.

Rêzeya Pêşiya Çiyayên Kevirên nêzîkî Denver, Kolorado

Kevirên li Çiyayên Zinarî berî çiyayan ji aliyê hêzên tektonîk ve bilindkirin çêbûne. Kevintirîn kevirê Precambrian a metamorfîk bingeha parzemîna Amerîkaya Bakur pêk tîne. Di heman demê de argîlîta sedimentî ya Precambrian jî heye, ku ji 1.7 milyar sal berê vedigere. Di dema Paleozoîk de, rojavayê Amerîkaya Bakur di binê deryayek hûrik de, ku gelek kîlometre kevirên kilsînî û dolomît vedihewand.[5]

Glacier, wekî Jackson Glacier li Parka Neteweyî ya Glacier, Montana, bi rengek dramatîken Çiyayên Kevirane şikandiye.

Geştiyarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Castle Geyser li Parka Neteweyî ya Yellowstone
Icefields Parkway

Her sal deverên sehne yên Çiyayên Zinarî bi mîlyonan geştiyar dikişînin.[6] Zimanê sereke yên Çiyayên Zinarî îngilîzî ye. Lê di nav zimanên spanî û yên xwecihî de jî beşên zimanî hene.

Mirovên ji çar aliyên cîhanê serdana wan deveran dikin ku bimeşin, kamp bikin an jî bi werzîşên çiyayî re mijûl bibin.[6] [7] Di demsala havînê de, mînakên balkêşên geştyarî ev in:

Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê:

Li Kanadayê rêza çiyayên parkên neteweyî wisa ne:

Parka Neteweyî ya Glacier li Montana û Parka Neteweyî ya Gola Waterton ya li Alberta bi hevdu re sînordar in û bi hev re wekî Parka Aştiyê ya Navneteweyî ya Waterton-Glacier têne zanîn.

Di zivistanê de, kaşe balkêşiya sereke ye, bi dehan deverên kaşe û seyrangehên Çiyayên Zinarî.

Li tenişta Çiyayên Kolombiya yên li parêzgeha Kolombiyaya Brîtanî seyrangehên sereke yên wekî Panorama û Kicking Horse û herwiha Parka Neteweyî ya Çiyayê Revelstoke û Parka Neteweyî ya Glacier hene.

Zinarên li Kolombiyaya Brîtanî gelek parkên parêzgehê ya herî mezin û herî berbiçav Parka Parêzgeha Çiyayê Assiniboine, Parka Parêzgeha Çiyayê Robsonê, Parka Parêzgeha Çiyayê Zinarî ya Bakur, Parka Parêzgeha Kwadacha Wilderness, Parka Parêzgeha Çiyayê Stone û Parka Parêzgeha Gola Munçoyê hene.

Binêre[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ "Rocky Mountains | Location, Map, History, & Facts". Encyclopedia Britannica (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 2 tîrmeh 2020.
  2. ^ Madole, Richard F.; Bradley, William C.; Loewenherz, Deborah S.; Ritter, Dale F.; Rutter, Nathaniel W.; Thorn, Colin E. (1987). "Rocky Mountains". Bi Graf, William L. (edîtor). Geomorphic Systems of North America. Decade of North American Geology. Cild 2 (Çapa Centennial Special). Geological Society of America (roja weşandinê 1 kanûna paşîn 1987). rr. 211–257. doi:10.1130/DNAG-CENT-v2.211. ISBN 9780813754147. Roja gihiştinê 22 hezîran 2021.
  3. ^ Ak rigg, G.P.V.; Akrigg, Helen B. (1997). British Columbia Place Names (Çapa 3). Vancouver, BC: UBC Press. r. 229. ISBN 978-0-7748-0636-7. Roja gihiştinê 2 îlon 2015.
  4. ^ Mardon, Ernest G.; Mardon, Austin A. (2010). Community Place Names of Alberta (Çapa 3). Edmonton, AB: Golden Meteorite Press. r. 283. ISBN 978-1-897472-17-0. Roja gihiştinê 2 îlon 2015.
  5. ^ a b Gadd, Ben (1995). Handbook of the Canadian Rockies. Corax Press. ISBN 9780969263111.
  6. ^ a b Şablon:USGS
  7. ^ "Rocky Mountain National Park". National Park Foundation (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 4 çiriya pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 tebax 2017.

Xwendina bêhtir[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]