Herêma Otonom a Tîbetê

Nexşeya Herêma Otonom a Tîbetê (bi rengê sor) û Çînê

Herêma Otonom a Tîbetê herêmeke otonom a Komara Gel a Çînê ye ku piştî dagirkirina herêma Tîbetê ji aliyê Komara Gel a Çînê ve di sala 1965an de wek îdariyeke siyasî hatiye avakirin.

Herêma Otonom a Tîbetê ji niviya herêma çandî ya tîbetan pêk tê û di nava başûrê Tîbetê disekine. Paytexta wê bajarê Lhasa ye.

Erdnîgarî

Herêma Otonom a Tîbetê, çiyayên Hîmalaya, parêzgeh û welatên ber sînora wê

Beşeke mezin a Çiyayên Hîmalayê dikevin nava başûrê Tîbetê. Navinciya bilindahiya wê ji asta deryayê nêzî 4900m e, lewra jê re 'Banê Cîhanê' jî tê gotin ji ber ku ev herêm weke bilindtirîn herêma cîhanê tê qebûlkirin. Platoya bilind a Tîbetê bi gelemperî ji deştan pêk tê: cihê herî hişk rojavayê herêmê ye û weke 'çangtang' (deşta bakûr) tê binavkirin. Ev der ji deştên alpîn pêk tê. Sedema hişkayiya herêmê ji ber hebûna çiyayên Hîmalayayê pêk tê: Ewrên Monsûnê wextê ku ji Hîndistanê ve nêzik dibin, li başûrê çiyayên Hîmalayayê radiwestin. Bi vî rengî hemû baran li beşa başûr a çiyan dibare û bi tenê hewayên hişk derbasî bakûrê (Tîbetê) dibin, li cihê ku îqlima kontinental peyda ye.

Zincîre Çiyayên Hîmalayayê jî di Tîbetê de hilkevtiye.

Civak

Li gorî agahiyên fermî yên sala 2000an li Herêma Otonom a Tîbetê 2.616.329 mirov dijîn. Lê gava merib hemû komên tîbetî yên Cînê hildijêre, ev jimar digihêje 5 mîlyonan (li gorî sala 2005an). Li der û dorên Lhasayê nêzî 250.000 mirov dijîn, li Xingazê 120.000, li Qando 25.000 û li Nyingchi 16.000. Dîsa li gorî agahiyên fermî sedî 81% ên gelheya Tîbetê li gundan û 19% jî li bajarên Tîbetê dijîn. Pirraniya gelheya herêmê ji gelê tîbetî pêk tê. Ji bilî wan, gelên din ên etnîk jî li Tîbetê dijîn, weke ku li herêmên başûr-rojava û yên bakûr-rojava tîbetî dijîn.

Komên etnîk ên Tîbetê

Gelê etnîk	Jimara gelhê	Ji sedî (%)
Tîbetî	2.427.168	92,77 %
Çîniyên Han	158.570	6,06 %
Çîniyên Hui	9.031	0,35 %
Monba	8.481	0,32 %
Deng/Dengba, Sherpa û Thami ()	3.817	0,15 %
Lhoba	2.691	0,1 %
Naxi	1.223	0,05 %
Bai	722	0,03 %
Ûygûr	701	0,03 %
Mongol	690	0,03 %
Yên din	3.235	0,11 %
Quelle: Tabulation on nationalities of 2000 population census of China .

Ol

Rahîbên li Sêra

Ola pirraniya gelê tîbetî bûdîzm e. Li gorî agahiyên fermî yên çînî li Tîbetê 1700 wargehên olî û nêzî 46.000 rahîbên bûdîst hene. Ji bilî vê yekê, li Tîbetê çar mizgeft ji bo 3000 misilmanên hui û dêreke katolîk ji bo 700 xirîstiyanên katolîk heye.

Ziman

Bi saya peymana sala 2002an, zimanê tîbetî bû dûyemîn zimanê fermî yê herêmê. Ev tê vê wateyê ku zimanê tîbetî di dibistanên fermî de bi axaftin û nivîsandina xwe tê hînîkirin. Li gorî qanûnê divê hemû konferans û civînên girîng ên li Tîbetê - dadgeh pê re - karin yan bi zimanê tîbetî yan jî bi zimanê çînî ya han pêk bên. Fermo, rûnistvanekî tîbetî yê xwendî him tîbetî him jî çîniya han dizane.

Statuya Tîbetê

Hêjayî gotinê ye ku niha ev herêm ji aliyê dewletê Çînê ve hatiye dagîrkirin.

Aborî

Cotkarî

Cotkar bendavekê sererast dikin. Li piş wan rezên cehan xuya dikin

Bera herî pir li Tîbetê tê çandin cehê erdên bilind e. Li derên ku pirtir roj lê digihêjin genim, kartol, misir û famîleya baqilan jî têne çandin. Ji ber rojên dirêj ên havînê û lewra dirêjbûna dema gihînê, cotkarî û çandinî li vê bilindbûnê jî mimkun e, lê belê evya bi çend herêman bi sînor e: li dora Lhasa û Xigazê. Ber bi bakurê ve êdî tenê ajaxwedîkirin mimkun e û li rojavayê çol destpê dike. Cotkarî û bi taybetî çandinî di salên dawî de bi alîkariya makîneyên giran hate pêşxistin û berdariya wê gihîşte asteke meztir. Lê ajaldariya li ser çolên bilind ên bi berx û yakan hê jî girîngtir e.

Pişesazî

Pişesazî hê jî pir pêşneketiye, lê rastî alîkariya hikûmeta navendî ya çînî tê û lewra her ku diçe meztir dibe. Ji bilî berbesvaniyê/madenvaniyê navendên ji bo derxistina hesîn, zêr, lîtyûm, paxir, xwêya kevirî û boraks. Hêjayî gotinê ye ku çavaniyên herî mezin ên cîhanê yên lîtyûm û boraksê li Tîbetê ne. Branşeke din a girîng a aborî pişesaziya malzemeyên avahiyê/înşeatê ye.

Gotarên girêdayî

• Dalai Lama
• Çîn
• Lhasa
• Budîzm

Girêdanên derve

• (inglîzî) Tibet Travel ^{Girêdana arşîvê 2010-02-08 li ser Wayback Machine}