Kûpaya Cîhanê ya FIFA
.svg){kind=logo}
Pêşbirka Futbolê ya Cihanî an Kûpaya Cîhanê ya FIFA (fermî:FIFA World Cup) pêşbirka fermî ya cihanî ya goga pê (futbolê) ku her çar sala carekê ji bo dûgelên ku endamê FIFA ne tê lidarxistin. Ev pêşbirk yek ji pêşbirkên ku ji aliyê FIFA tên damezrandin û herî navdar li cîhanê ne.
Kûpaya Cîhanê tê gotin, pêşbaziyek futbolê ya komeleya navneteweyî ye ku ji hêla tîmên neteweyî yên mêran ên payebilind ên endamên Federasyona Navneteweyî ya Futbolê (FIFA), saziya rêveberiya cîhanî ya werzîşê ve tê pêşbaz kirin. Şampiyonî ji sala 1930-an vir ve her çar salan carekê tê xelat kirin, ji bilî 1942 û 1946-an ku ji ber Şerê Cîhanê yê Duyemîn nehat kirin. Şampiyona niha Fransa ye, ku di tûrnûvaya 2018 ya Rûsyayê de sernavê xwe yê duyemîn bi dest xist.
Forma heyî qonaxek kalîteyê vedihewîne, ku di sê salên paşîn de pêk tê, da ku diyar bike ka kîjan tîm ji bo qonaxa tûrnûvayê jêhatî dibin. Di qonaxa tûrnûvayê de, 32 tîm, di nav wan de neteweya/neteweyên mêvandar a/ên ku bixweber jêhatî ne, ji bo sernavê li cîhên di nav neteweya/neteweyên mêvandar de di nav mehekê de pêşbaziyê dikin.
Ji Kûpaya Cîhanî ya FIFAyê ya 2018an vir ve, bîst û yek tûrnûvaya fînalê hatin lidarxistin û bi tevahî 79 tîmên neteweyî hatin pêşbaziyê. Ev kûpa ji aliyê 8 tîmên neteweyî ve hatiye bidestxistin. Brezîlya pênc caran qezenc kir, û ew tenê tîm e ku di her tûrnûvayê de lîstiye. Serketiyên din ên Kûpaya Cîhanê Almanya û Îtalya ne, her yek bi çar sernavan; Arjantîn, Fransa, û serketiya destpêkê Uruguay, bi du sernavan her yek; û Îngîltere û Îspanya, her yek bi yek sernavê.
Kûpaya Cîhanê tûrnûvaya futbolê ya komeleyê ya herî bi prestîj e li cîhanê, û hem jî bûyera werzîşê ya herî zêde tê dîtin û şopandin li cîhanê ye. Temaşevaniya berhevkirî ya hemî maçên Kûpaya Cîhanê ya 2006-an wekî 26.29 mîlyar hate texmîn kirin ku bi texmînî 715.1 mîlyon mirov maça dawî temaşe dikin, nehyek ji tevahiya nifûsa gerstêrkê.[1][2][3][4]
17 welatan mazûvaniya Kûpaya Cîhanê kirine. Brezîlya, Fransa, Îtalya, Almanya û Meksîka her yek du caran mazûvanî kirine, Uruguay, Swîsre, Swêd, Şîlî, Îngilîstan, Arjantîn, Spanya, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Japonya û Koreya Başûr (bi hev re), Afrîkaya Başûr û Rûsyayê her yek carekê mazûvaniya xwe kiriye. Qeter dê mazûvaniya tûrnûvaya 2022-an bike, û 2026-an dê bi hev re ji hêla Kanada, Dewletên Yekbûyî û Meksîkayê ve were mazûvanî kirin, ku dê Meksîko cihêrengiyê bide welatê yekem ku di sê Kupayên Cîhanê de mazûvaniya lîstikan dike.
Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Fûtbola organîze di sala 1863-an de bi damezrandina Komeleya Futbolê ya Englishngilîzî li Londonê dest pê kir, ku di dîrokê de yekem car di qaîdeyên xwe yên fûtbolê yên komeleyê de xwe ji futbola rugby cuda kir û bi vî rengî lîstina bi destê qedexe kir. Di encamê de îstifa ji komeleya nû û îstifakirina xezîneyê pêk hatin. Di 9ê çileya paşîna (January) 1864 de, yekem lîstika futbolê ya cîhanê ku li ser bingeha qaîdeyên FA-yê bi lîstikvanên bijartî re pêk hat. Di vê nuqteyê de, Împaratoriya Brîtanîyayê hêza herî bibandor di cîhanê de bû, bi bingehên xwe li seranserê cîhanê û keştiyên Brîtanî li her benderê. Ev taybetmendiya dîrokî bû bingehek ji bo belavbûna qaîdeyên futbola Îngilîzî di yek nifşê de li seranserê cîhanê. Lîstikên yekem ên li derveyî Giravên Brîtanî ji hêla deryavanên Brîtanî ve li benderên deryayê, di nav deverên din de, hatin organîze kirin.
Di dawiya sedsala 19-an de, gelek komeleyên neteweyî li Ewropa û Emerîkayê hatin damezrandin, ku ev yek hişt ku ji bo cara yekem civînên navneteweyî bêne organîze kirin. Lîstika yekem di navbera nûnerên komeleyên neteweyî de di 30-ê Mijdara 1872-an de li Hamilton Crescent, li devera ku naha navçeya Partick a Glasgow e, di navbera Skotland û Îngilîztan de pêk hat, û hevdîtin bê gol bi dawî bû.
Di 1ê Gulana 1904an de, maça navneteweyî ya yekem di navbera tîmên neteweyî yên Belçîka û Fransayê de li Uccle/Ukkel a Belçîkayê pêk hat (3:3). Pêşniyar hat kirin ku rêxistineke futbolê ya navneteweyî bê avakirin.[5] Di 21ê Gulana 1904 de, FIFA li Parîsê ji hêla Robert Guérin, sekreterê beşa fûtbolê ya Yekîtiya des sociétés françaises de athlétiques werzişê ve, û Carl Anton Wilhelm Hirschmann, sekreterê Nederlandse Voetbal Bond, hate damezrandin. Vê yekê nehişt ku komele bi tenê neteweyî bifikirin. Lêbelê, dê bi dehsalan derbas bibin berî ku FIFA karibe xwe li dijî serweriya FA-ya îngilîzî destnîşan bike û heta ku federasyonên Amerîkî karîbûn bandorek girîng li ser siyasetên FIFA yên ku ji hêla federasyonên Ewropî ve hatine çêkirin, bikin.
Kongreya duyemîn a FIFAyê di Tîrmeha 1905an de pêk hat û cîgirê serok Carl Anton Wilhelm Hirschmann pêşnûmeyek cîhanê pêşniyar kir. Wî berê ji bo vê bûyera ewropî ya safî nexşeyek lîstikê amade kiribû, û welatê mêvandar Swîsre bû. Beşdarên kongreyê bi coş bûn, lê ji ber bê eleqeyê gelek gotin li pey kirinan nehatin. Heya yekem Kûpaya Cîhanê ya Uruguay di sala 1930 de, tûrnûvayên Olîmpiyadê xwediyê statuya Kûpaya Cîhanê bûn. Li gorî nêrîna rayedarên olîmpiyatê, futbol ji bo lîstikan ne guncaw bû ji ber ku ne werzîşek pêşbaziyek bû, tenê lîstikek bû û wan ew wekî pêşandan dît. Di 1896 de futbol ne di bernameya Olîmpiyadê de bû û çar sal şûnda li Parîsê tenê sê tîmên klûbê ji Fransa, Belçîka û Brîtanya Mezin ji bo pêşbirkek xwenîşandanê amade bûn. Di sala 1904 de li St Louis, sê tîmên Amerîkaya Bakur li hember hev ketin pêşbaziyê.
Bextek ji bo paşeroja futbola navneteweyî xelatkirina Lîstikên Londonê di sala 1908 de bû. Li welatê fûtbolê mirov karibû ji FA rêxistinek profesyonel hêvî bike. Wekî din, FIFA êdî ji hêla Brîtanî Daniel Burley Woolfall ve dihat rêve kirin. Ji bilî Brîtanyaya Mezin, komeleyên ji Danîmarka, Swêd û Hollandayê jî tîmek amade kirin. Fransa jî du tîm şandin paytexta Brîtanyayê. Serketî îngilîz bûn, ku di fînalê de Danîmarka, ku wê demê tîma herî bihêz a parzemîna Ewropayê bû, têk bir. Di sala 1912 de, 11 tîm beşdarî tûrnûvaya futbolê ya Olîmpiyadê bûn. Pêşbirka dawî hat dubarekirin, bi 4:2 îngilîzan dîsa madalyaya zêr qezenc kirin.
Di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de, di sala 1916 de tu Lîstikên Olîmpîk pêk nehatin.
Di sala 1920 de, Antwerp navenda cîhana futbolê bû û 14 tîm ji bo sernavê Olîmpiyadê şer dikirin. Di fînalê de Belçîka û Çekoslovakya hatin hemberî hev. Di dema lîstikê de Çekoslovakiyan ji aliyê hakem ve xwe kêmasî hîs kirin û ji qadê derketin, Belçîka wek serketî hat ragihandin. Lîstikên Olîmpiyadê yên 1924 bû yekem tûrnûvaya cîhanî ya futbolê. Ji bilî Ewropiyan, Misrê tîmek şand. Hilbijartinek Dewletên Yekbûyî jî hebû, ku piranî ji koçberên Ewropî, û her weha tîmê Uruguay pêk dihat.
Performansa neçaverêkirî ya fûtbolê ya Amerîkaya Başûr çar sal berê dihat vê wateyê ku gelek tîmên ji Amerîkaya Başûr ji bo pêşbirkên mêvanan ên li Ewrûpayê beriya tûrnûvaya Olîmpiyadê ya 1928-an hatine vexwendin. Diviyabû ku Olîmpîk amator bûna, ku ev bû sedema betalkirina hin welatên sereke. FIFA her ku çû fêm kir ku rêveberiya IOC ya amator pirsgirêkek bû. Ji ber vê yekê, di 28ê Gulana 1929-an de, piştî ku Serokê FIFA Jules Rimet û patronê Uruguay Enrique Buero ji sala 1924-an vir ve li ser vê yekê xebitîn, wan biryar da ku Kûpayek Cîhanî ya serbixwe organîze bikin. Ji bilî Ûrûgûayê hin welatên Ewropayê jî xwestin vê bûyerê pêk bînin. Koma wan zû kêm bû, û di dawiyê de tenê Îtalya, Macaristan û Uruguay ma. Delegeyê Arjantînî Adrian Beccar Varela ji bo welatê cîranê xwe ku du pêşbirkên Ewropî bi ser ket, axaftinek kir. Bi vî rengî Montevideo wekî cîhê yekem Kûpaya Cîhanê ya futbolê hate hilbijartin.
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ↑ "2006 FIFA World Cup broadcast wider, longer and farther than ever before". FIFA.com. Fédération Internationale de Football Association. 6 sibat 2007. Ji orîjînalê di 20 kanûna paşîn 2012 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 11 çiriya pêşîn 2009.
- ↑ Tom Dunmore, Historical Dictionary of Soccer, page 235, quote "The World Cup is now the most-watched sporting event in the world on television, above even the Olympic Games."
- ↑ Stephen Dobson and John Goddard, The Economics of Football, page 407, quote "The World Cup is the most widely viewed sporting event in the world: the estimated cumulative television audience for the 2006 World Cup in Germany was 26.2 billion, an average of 409 million viewers per match."
- ↑ Glenn M. Wong, The Comprehensive Guide to Careers in Sports, page 144, quote "The World Cup is the most-watched sporting event in the world. In 2006, more than 30 billion viewers in 214 countries watched the World Cup on television, and more than 3.3 million spectators attended the 64 matches of the tournament."
- ↑ Filip van der Elst, Maarten Verdoodt: Ganzenvijver Ukkel. Bruzz Nr. 1580, 25. August 2017, Seiten 24–25.