Îtalya

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Repubblica Italiana Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îtalya
Repubblica Italiana Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: Made in Italy Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: Il Canto degli Italiani Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îtalya li ser nexşeyê
Map
Paytext

42°30'Bk, 12°30'Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
Rêveberî komara parlamenter (18 hezîran 1946)
 •  Serokdewlet Sergio Mattarella (2015 Italian presidential election, 2015–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Giorgia Meloni (2022–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 18 hezîran 1946[1] 
 •  Rûerd 302.068 kîlometre çargoşe Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
 •  Giştî 58.850.717 (2023) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dirav
  • Euro (1 kanûna paşîn 2002)
    		•
    Demjimêr UTC+1 (dema standard), UTC+2 (Demjimêra havînê)
    Koda telefonê +39
    Malper
    http://www.italia.it/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

    Îtalya (bi îtalî: Italia) bi fermî Komara Îtalî[2] an jî Komara Îtalyayê[3] dewleteke li başûr[4][5][6] û rojavayê[7] Ewropayê. Welat di nîvê Deryaya Navîn de cih digire, ji nîvgirava ku ji aliyê çiyayên Alpê ve hatiye sînorkirin û bi çend giravan hatiye dorpêçkirin pêk tê. Îtalya bi Fransa, Swîsre, Awistirya, Slovenya û mîkrodewletên dorpêçkirî yên Vatîkan û San Marîno re sînorên bejahî parve dike. Îtalya qadeke 301,340 kîlometre çargoşê digire,[8] bi nifûsa xwe nêzî 60 mîlyon e;[9] ev ji hêla rûerd ve dehemîn welatê herî mezin e li parzemîna Ewropî û sêyemîn welatê herî qelebelix ê Yekîtiya Ewropayê ye. Paytext û bajarê wê yê herî mezin Roma ye.

    Nîvgirava Îtalyayê ji hêla dîrokî ve xwecîhê gelek gelên kevnar û cîhê hejmarek ji gel û çandên cihêreng ên ku di dîrokê de koçber bûne bû.[10] Dewleta Romaya kevnare li herêma Latîûmê rabû, û bi pêvajoyek Romanîzmê ve li seranserê nîvgiravê û deverên li dora hewza Deryaya Navîn belav bû.[10] Di sedsala yekem a BZ de, Împeratoriya Romê axa xwe li Ewropa, bakurê Afrîka û rojhilata nêzîk de berfireh kir, bi damezrandina Pax Romana ve. Di Serdema Navîn a destpêkê de, Împeratoriya Romê ya Rojava hilweşiya û Dera Xristiyanî rabû wekî Îtalya ji eşîrên derdorê koçberiya hundurîn kir. Di sedsala 11an de, bajar-dewletên Îtalyayê û komarên deryayî berfireh bûn ku bi bazirganiyê re bextewariyek nû anîn û zemîna kapîtalîzmê nûjen danîn.[11][12] Ronesansa îtalî di sedsalên 15 û 16ê de li Firenze bi pêş ket û li tevahiya Ewropayê belav bû. Keşifên îtalî her weha rêyên nû yên berbi rojhilata Dûr û Cîhana Nû vedîtin, ji bo destpêkirina Serdema Keşfê ya Ewropî. Lêbelê, sedsalên hevrikî û şer di navbera bajar-dewletên îtalî de di nav faktorên din de hişt ku nîvgirava di nav gelek dewletan de dabeş bibe heya dawiya serdema nûjên.[13] Hêza bazirganî û siyasî ya Îtalyayê di sedsalên 17 û 18an de bi kêmbûna dêra katolîk û zêdebûna girîngiya rêyên bazirganiyê yên ku di Deryaya Navîn re derbas dibûn, pir kêm bû.[14]

    Piştî bi sedsalan dabeşbûna siyasî û axê, Îtalya di sala 1861an de piştî şerên serxwebûnê û serpêhatiya hezaran, bi dem re yekgirtî bû, keyaniya Îtalyayê ji aliya ev yekbûyî hat damezrandin.[15] Ji dawiya sedsala 19an heya destpêka sedsala 20an, Îtalya bi gelemperî li bakur bi lez pîşesazî bû, û hêzêkî kolonyalî bi dest xist, dema ku başûr bi giranî xizan ma û ji pîşesazîbûnê dûr ket, û diyasporayek koçber a mezin geş kir.[16] Tevî ku di şerê cîhanî yê yekem de yek ji hêzên hevalbendên serketî bû, Îtalya kete serdemek qeyrana aborî û tevliheviya civakî, ku di sala 1922an de bû sedema bilindbûna dîktatoriya faşîst a îtalî. Di dema şerê cîhanê yê duyem de, Îtalya pêşî beşek ji Eksê bû heta ku teslîmî hêzên Hevalbend bû û ji hêla Almanyaya Nazî ve bi hevkariya faşîst (1940-1943) hate dagir kirin û piştre di dema berxwedana û rizgariya Îtalyayê de hevkarê hevalbendan bû. Piştî bidawîbûna şer, welat bi riya referandumê li şûna keyîtî komarek guherand û xwedan geşbûnek aborî ya dirêj, û aboriyek pêşkeftî ya sereke bû.[17]

    Îtalya xwedan heştemîn mezintirîn TBHya navmalî ya cîhanê ye, nehemîn dewlemendiya neteweyî ya herî mezin û sêyemîn rezerva zêr ya banka navendî ye. Welat wekî di navbera hêzên mezin ên herî hindik hate binav kirin, û di karûbarên herêmî û gerdûnî,[18] aborî, leşkerî, çandî û dîplomatîk de xwedî rolek girîng e. Îtalya endamek damezrîner û pêşeng ê Yekîtîya Ewropayê ye û ew di gelek saziyên navneteweyî de ye, di nav de NATO, G7, yekîtîya ji bo lihevkirinê û gelekên rêxistinên din. Çavkaniya gelek îcad û vedîtinan, welat wekî superhêza çandî tê hesibandin û ji mêj ve bûye navendek cîhanî ya huner, muzîk, wêje, zanist, teknolojî û modayê.[19] Welêt xwedan hejmara herî mezin a şûnwarên mîrateya cîhanê ye (58) û pêncemîn welatê herî serdankirî yê cîhanê ye.

    Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

    Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

    1. ↑ "Western Europe 2003"; rûpel: 360; dema weşandinê: 2003.
    2. ↑ "Gazzetta Ufficiale". www.gazzettaufficiale.it. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    3. ↑ "Constitution of the Italian Republic" (PDF). Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 2 çiriya pêşîn 2013. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023. {{cite web}}: line feed character in |title= at position 13 (alîkarî)CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
    4. ↑ "Italy". The World Factbook (bi îngilîzî). Central Intelligence Agency. 26 îlon 2023.
    5. ↑ "UNSD — Methodology". unstats.un.org. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    6. ↑ "Italy | Facts, Geography, History, Flag, Maps, & Population | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 28 îlon 2023. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    7. ↑ "Department for General Assembly and Conference Management |". www.un.org. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    8. ↑ "Italy". The World Factbook (bi îngilîzî). Central Intelligence Agency. 26 îlon 2023.
    9. ↑ "Italy Population 2023 (Live)". worldpopulationreview.com. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    10. ↑ a b Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). Encyclopedia of European Peoples (bi îngilîzî). Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-2918-1.
    11. ↑ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê (PDF) di 7 çiriya pêşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    12. ↑ "Italian Trade Cities | Western Civilization". courses.lumenlearning.com. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.
    13. ↑ Accetturo, Antonio; Mocetti, Sauro (1 tîrmeh 2019). "Historical Origins and Developments of Italian Cities". Italian Economic Journal (bi îngilîzî). 5 (2): 205–222. doi:10.1007/s40797-019-00097-w. ISSN 2199-3238.
    14. ↑ Bouchard, N.; Ferme, V. (4 îlon 2013). Italy and the Mediterranean: Words, Sounds, and Images of the Post-Cold War Era (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-1-137-34346-8.
    15. ↑ "Unification of Italy". web.archive.org. 7 adar 2009. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 7 adar 2009. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
    16. ↑ "The Italian Colonial Empire - All Empires". web.archive.org. 24 sibat 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 24 sibat 2012. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
    17. ↑ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 21 nîsan 2016. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
    18. ↑ Carment, David; Hampson, Fen Osler; Hillmer, Norman (2005). Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight (bi îngilîzî). McGill-Queen's Press - MQUP. ISBN 978-0-7735-2836-9.
    19. ↑ "CHAPTER VI". web.archive.org. 22 îlon 2012. Ji orîjînalê di 22 îlon 2012 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 29 îlon 2023.

    Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

    Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Îtalya de hene.
    Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Îtalya&oldid=1196013" hatiye standin.