Îtalya

Repubblica italiana
Komara Îtalyayê
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Fratelli d'Italia
Zimanên fermî	Îtalî
Paytext	Roma 41°54′Bk 12°29′Rh
Bajarê mezin	Roma
Sîstema siyasî	Komarî
- Serokdewlet  - Serokwezîr	Sergio Mattarella Mario Draghi
Rûerd  - Giştî  - Av (%)	301.318 km2 2,4
Gelhe  - Giştî  - Berbelavî	59.619.290 (2007) kes 197.6 kes/km2
Serxwebûn	- 17'ê adarê 1861 (yekîtî) - 2'ê pûşperê 1946 (komar)
Dirav	Ewro (EUR)
Dem	UTC+1
Nîşana înternetê	.it
Koda telefonê	+39

Îtalya an jî Komara Îtalyayê welatekî Ewropayê ye. Îtalya bi cografî dikeve başûrê kîşwerê Ewropayê. Welatên bi Îtalya re sînorên xwe hêne wiha ne: Slovenya li bakurê rojhelat, Awistriya li bakurê, Swîsre li bakurê û Fransa li bakurê rojava. Herwesa beşê herî mezin yê vî welatî di kevite ser derya ya spî ya navendî. Giravên Îtalya yê herî mezin: Sîsîlya û Sardinya ye. Ev herdu giravan jî di derya Navîn de ne.

Roma gorî nifûsa xwe bajarê herî mezin e û paytextê vî welatî ye.

Herwesa bajêrên dî yên girin ji ev in: Mîlano, Napolî, Turîno û Venedîk e.

Dîrok

Ji layê dirokî ve ji ciwantrin welat li cîhanê, ji berko welateke pire ji şûnwarên kevin. Welatê padişahê fela ye (hizretî Îsa), welatê muzexaneyan e, welatê muzîkê ye. Welateke xodan dîrokeke herî kevne di warê şaristaniyetiyê da. Çinkî Împeratoriya Romayî bi dirêjahiya çerxan deshelatdarî li wê deverê di kir. Bi taybetî di warê bînasazî da ya aktîv bu.

Ji ber ku li cihûya erdnîgarî ya navîn li Ewropayê Başûr û Mediterranean, Îtalya dîrokî ji bo xerîb û gelan xanî bûye. Ji bilî gelên pirrjimar, di tevahiya rojavayê Îtalyayê de belav kirin, pir girîng e ku mirovên Italya-Ewropayê ye ku navê nîvrojava wê, ji destpêka klîmîk ve, navê Phoenix û Kartacayayîyan piranî kolonyayên Îtalyayê ava kirin, Yewnaniyên rûniştinên li navê navê Magna Graecia ya başûrê Îtalyayê ava kirin, lê belê Etrûskan û Keltan bi navendî û bakur Îtalya rûniştin. Eşîra Îtalî tê zanîn ku Latins di Padîşahiya Romayê de, di sala sedsala 8'an de, ku ji dawiyê ve dewletek Senator û Gel e. Komara Rûsyayê dest pê kir û cîranên xwe li seranserî li seranserê cîhanê, piştre dirêjkirin û parçeyên Ewropayê, Afrîkaya Bakur û Asyayê. Bi sedsala BZ ya yekemîn, Împaratoriya Romayê wekî hêza serdestî ya Mediterranean bû û navenda çandî, siyasî û dînî ya Rojavayîbûna Rojavayê bû, bûye Pax Romana, di dema 200 salan de, ku qanûniya Îtalya, teknolojî vekir , aborî, huner û wêjeyî pêşxistin.

Îtalya li welatê Romayî û metropolê ya împaratoriyê dimîne, ku mîrateya di belavkirina globala çand, hikûmetê, xiristî û lîpîteya latînî de tê dîtin. Di dema Agahiyên Navîn ên destpêkê de, Îtalya di hilweşîna sosyalopîtîk û êrîşên berbiçav de, lê ji hêla sedsala 11-ê, bajarokên pirrjimar û welatparêzên maritime, piranî li herêmên bakur û navendî yên Îtalya, bi rêya bazirganî, bazirganî û bankdarî., ji bo kapîtalîzma nûjen. Ev piraniya dewletên serbixwe wekî Asyayê û Rojhilata Navîn, pir caran demokrasî yên feedsal ên ku li seranserê Ewropa çêtir bûne demokrasî mezintir dikin. Lêbelê, parçeyek navendî ya Îtalyayê di bin kontrola Dewleta Papayî a Nukleer a Nukleer, di dema sedsala 19emîn de, di encamê de bi encama serkeftina serkeftî ya Bîzansî, ereb, Norman, Angevin, Aragonese û xelata din ên biyanî yên mezin herêmê.

Ronesans di Îtalyayê de dest pê kir û li dora Ewropayê belav kirin, ji berjewendiya nûjeniyê di însanîzm, zanist, lêgerîn û hunerî belav kirin. Çanda Îtalî dihêle, pisporên hunermend, hunermend û polymediyan çêbikin. Di dema Agahiyên Navîn de, lêgerînên Îtalî ji rêyên nû yên Rojhilata Navîn û Cîhana nû-yê, ji bo alîkariya ku di Rengdêriya Rûsyayê de Ewropa de alîkar dikin. Lêbelê, hêza bazirganî û biyanî ya Îtalya bi veguhestina rêyên bazirganî ya ku li Mediterranean ve hatibû avêtin.

Di heman demê de, sedsala ku di navbera bajêr-Îtalya-Îtalî de, wekî Şerê Îtalî di 15-ê û 16-ê, 16-ê de, dora herêmê veşartî derketin, û wê paşê hatibû vekişandin û ji hêla hêza Ewropayê, wekî Fransa, Spanyayê û Awistrîs belav bû. Bi sedsala 19'emîn de, neteweperweriya Îtalyayê bilind dibe û ji bo kontrola biyanî ji berevajoya demokrasî ya sîyasî ya sîyasî yên sîyasî digotin. Piştî sedsala dagirkeriya biyanî û parçebûna sîyasetê, Îtalya bi temamî yekîtî bû 1861-ê, desthilatdariya Îtalya desthilatdariya hêzek mezin.

Ji destpêka sedsala 19'emîn heta sedsala 20'emîn zûtirîn, Îtalya li bakurê zûtirîn pîşesazî kiriye, û împaratoriya kolonyaliyê wergirtiye, dema ku başûrê başûr xurt kir û ji hêla pîşesaziyê ve tê vebirin, dihêle mezin û bandorek mezin. Tevî ku di şerê cîhanî yê yekem de, li Îtalya di demeke krîza aborî de û astengiya sosyal ketibû, di sala 1922ê de dîktatoriya faşîst ketin. Di beşdarî şerê cîhanî yê duyem de li ser Axa Şerê dawî, têkçûna aborî û Şerê Îtalî. Piştî azadiya Îtalya û zêdebûna berxwedanê, welatekî padîşah derxistiye, Komara demokrasiyê ava kir û ji bo pêşkeftineke aborî ya welêt dixwest, welateke mezin xurt dibe.

Îro, Îtalya tête welatên yekbûyî yên çand û aborî yên cîhanê tê dîtin, bi rêjeya aborî ya cîhanê ya cîhanê û sêyemîn li Eurozone ji aliyê GDP ve tê navnîşkirin. Îtalya şeşemîn-dewlemendiya netewî ya cîhanê ye, sêyem-herî banka zêrîn ya zêrîn ya navendî ya navendî, û jiyanek mezin e. Welatekî aboriya herêmî û global, aborî, leşkerî û karûbarên dîplomatîk dike. Ew hêzek herêmî ye û desthilatdariyeke mezin e, û leşkerî ya herî mezin a heştê cîhanê ye. Îtalya yekînamek û rêberê sereke ya Yekîtiya Ewropayê ye û endamê gelek saziyên navneteweyî, di nav de NY, NATO, OECD, OSCE, WTO, G7, Yekîtiya Ewropayê, Giştî, Konseya Ewropayê , Yekbûyî ji bo Consensu

Dewlet û siyaset

Palazzo Chigi - ofîsa hikûmeta Îtalyayê.

Herêmên Îtalyayê.

Li gorî Destûra Bingehîn a Îtalyayê ya sala 1948-an, bi guhertinên paşerojê, desthilata giştî di navbera şaxên qanûnî, cîbicîkar û dadwerî de tê dabeş kirin. Serokê dewletê Serokê Komarê (Presidente della Repubblica) ye, ku ji bo heft salan ji alîyê Parlamanê ve di rûniştina hevbeş de bi hejmareke hindik ji delegeyên herêmî re tê hilbijartin. Serokatî li Îtalyayê bi piranî merasîm e. Lêbelê, di demên bêîstîqrar ên siyasî de, mafê serokkomar heye ku parlamenê hilweşîne, hilbijartinan saz bike û serokwezîrek hilbijêre.

Sergio Mattarella, serokê diwazdehê yê Îtalyayê di 3ê Sibata 2015an de ji bo wezîfeyê hat hilbijartin.

Desthilatdariya zagonsaz ji hêla parlamena neteweyî, parlamenên herêmî, û li Trentino-Tyrol-ya Başûr ji hêla parlamentên parêzgehên Trento û Bolzano ve tê meşandin. Desthilatdariya îcrayê ji aliyê hikûmeta navendî, hikûmetên herêmî, parêzgeh û şaredariyan ve tê kirin. Desthilata dadwerî ji aliyê dadgehên serbixwe ve tê bikaranîn.

Parlamena neteweyî parlamena du alî ye, ku ji Odeya Parlamenteran û Senato pêk tê. Parlaman bi hilbijartinên giştî û rasterast bi Pergala Hilbijartinê ya Mikel tê hilbijartin, ku 3/4 ji her du odeyan bi piraniya sade têne hilbijartin (binêre pergala hilbijartinê ya piraniyê ]) û 1/4 ji hêla hilbijartinên rêjeyî têne hilbijartin. Li gorî qanûna sala 1993’an, ji sedî 75’ê kursiyên parlamenê bi piraniya dengan li herêmên yek endamî û ji sedî 25’ê mayî jî li gorî rêjeyî tên dagirtin.

Hikûmeta navendî, (Wezareta Consiglio dei) bi serokatiya serokwezîr (Presidente del consiglio dei wezareta) tê birêvebirin. Serok serokwezîr destnîşan dike, ku wezîrên din pêşniyar dike (bi fermî ji hêla serokkomar ve hatî destnîşankirin). Divê hikûmet ji her du meclîsên parlamenê destekê bigire.

Sîstema dadrêsî ya îtalî li ser bingeha Qanûna Romayî ya ku ji hêla Kodê Napoléon û qanûnên paşê ve hatî guheztin ve girêdayî ye. Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, Îtalya dadgehek destûrî, "Corte Costituzionale" wergirt, ku lêkolîn dike ka qanûn bi destûrê re hevaheng in.

Hemî hemwelatiyên Îtalî yên ji 18 salî mezintir mafê dengdanê ji bo Odeya Parlamenteran û hemî ji 25 saliya xwe ji bo Senatoyê heye.

Dabeşkirina îdarî

 Gotara bingehîn: Parçeya îdarî ya Îtalya

Li gorî gotina nû ya makezagona 1948’an, Îtalya ji şaredarî, parêzgeh, bajar, herêm û dewletê pêk tê. Şaredarî, parêzgeh, bajarên mezin û herêm organên serbixwe ne ku di makezagonê de ray û erkên xwe yên xweser diyar kirine.

Dabeşkirina hêzê di navbera dewlet û herêman de hatiye guhertin, bi vî awayî hemû hêzên ku di destûrê de bi awayekî eşkere ji dewletê re nehatine diyarkirin, girêdayî herêman in. Lêbelê, di gelek mijaran de dewlet xwediyê desthilatdariyê ye ku li ser prensîbên giştî qanûn derxîne. Pêkanîna van prensîban wê demê bi qanûnên herêmî ve girêdayî ye.

Meclîsên herêmê hêza qanûndanînê ya herêman bi kar tînin. Mafê her herêmekê heye ku li ser rêveberiya xwe û li ser mijarên din ên herêmê qanûn derxîne. Desthilata rêvebirina herêman ji aliyê hikûmetên herêmê ve tê kirin. Dadgeha Destûra Bingehîn biryarê dide ka herêm ji rayeyên xwe derbas dibin. Herêm jî, eger bawer bikin ku dewlet ji hêza xwe derbas dibe, dikarin serî li vê dadgehê bidin.

Parêzgeh û şaredarî di çarçoveya qanûnên dewlet û herêmê de karên xwe bi xwe birêve dibin. Parêzgeh ji aliyê encûmenên parêzgehan û serokên parêzgehan ve têne hilbijartin. Serokê parêzgehê rasterast bi piraniya dengan tê hilbijartin, gera duyem jî biryar dide ku di navbera her du namzedên ku herî zêde deng bidest xistine de were hilbijartin.

Şaredarî ji aliyê meclîsên şaredariyê yên hilbijartî û şaredar ve têne birêvebirin. Şaredar rasterast bi piraniya dengan tê hilbijartin û di tûra duyemîn de biryara hilbijartina di navbera her du namzetên ku herî zêde deng wergirtine de tê hilbijartin.

Îtalya li ser 20 herêman dabeş dibe: Abruzzo, Geliyê Aosta, Apulia, Basilicata, Kalabriya, Kampaniya, Emilia-Romagna , Friuli-Venezia Giulia, Lazio, Lîgûrya, Lombardiya, Marke, Molise, Piemonte, Sardînya, Sîsîlya, Trentino-Tîrola Başûr, Toskana, Umbriya û Veneto. Herêm bi giştî li ser 110 parêzgeh hatine dabeşkirin. Parêzgeh bi giştî ji 8000 zêdetir Şaredariyên pêk tên.

Partiyên siyasî û hikûmetên

 Gotara bingehîn: Lîsteya partiyên siyasî yên Îtalyayê

Di destpêka salên 1990î de, rêze skandalan, bi nasnavê Tangentopoli (bajarê bertîlê), sîstema siyasî ya Îtalyayê hejand. Lêpirsîna mezin a polîsê dûv re, "Mani pulite" (destên paqij), ne tenê bû sedema guhertinên bingehîn ên bingehîn, lê di heman demê de bû sedema ji nû ve avakirina pergala siyasî ya partiyê ya piştî şer. Partiyên nû û tifaqên nû derketin holê. Li aliyê rastê, mogulê medyayê Silvio Berlusconi Forza Italia bû şûna Partiya Demokrat a Xiristiyan. Li aliyê çepê, Democratici di Sinistra (Demokratên Çep) ketin şûna Partiya Komunîst.

Di 1994 de, Forza Italia û hevkarê wê yê koalîsyonê Lega Nord hilbijartin bi ser ketin, lê hikûmet piştî çend mehan îstifa kir dema ku Lega Nord vekişiya. wezîrê seferê ku ji aliyê partiyên çepgir û Lega Nord ve hat piştgirîkirin, heta ku koalîsyona nû ya çep-navend a Romano Prodi di hilbijartinan de bi ser ket, di sala 1996 de bi ser ket. Hilbijartin û hikûmetek bi serokatiya Silvio Berlusconi di heyama pênc salan de desthilatdar bû. Di hilbijartina 2006 de partiyên hevkarên Prodi di hilbijartinê de bi ser ketin. Di hilbijartinên 2008 de, tifaqa navend-rast a Silvio Berlusconi Gelê Azadî dîsa li hember Walter Veltroni tifaqa çep-navend bi ser ket. Berlusconi di Mijdara 2011an de neçar ma ku îstifa bike û teknokrat Mario Monti li şûna wî hat.

Di gulana 2018 de, profesorê hiqûqê yê nenas Giuseppe Conte di hikûmeta nû, radîkal, populîst a Îtalyayê de bû serokwezîr. Partiyên desthilatdar Tevgera Pênc Stêrk (M5S) û Lega (berê Lega Nord) bûn. Serokên partiyê serokê M5S Luigi Di Maio û Lega Matteo Salvini wezîrên hikûmetê bûn. Di "Hilbijartina parlemanî ya 2018an" de, Tevgera Pênc Stêrk (M5S) ya rexnegirê YEyê bi tenê ji sedî 32ê dengan serketî bû. Legaya biyaniyan jî bi pêş ket û ji sedî 17 bi dest xist. Lega di tebaxa 2019an de ji hikûmetê derket û Serokwezîr Conte di navbera Tevgera Pênc Stêrk (M5S) û çep-navend Partiya Demokratîk (PD) de hikûmeteke nû ava kir.

Di Sibata 2021-an de, serokê berê yê Banka Navendî ya Ewropî Mario Draghi bû Serokwezîrê pêşîn ê Îtalyayê. Di nav gel de jê re digotin "Super Mario". Draghi karî piştgiriya çend partiyan werbigire û Luigi Di Maio, ku serokatiya Tevgera Pênc Stêrk dikir, wekî wezîrê derve berdewam kir.

Parastin

 Gotara bingehîn: Hêzên Çekdar ên Îtalya

Hêza Parastinê ya Îtalyayê ji Artêş, Hêzên Deryayî, Hêza Hewayî û Carabinieri pêk tê. Polîsê Malî, Guardia di Finanza, korseyek leşkerî ye ku girêdayî Wezareta Darayî ye.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2005an vir ve artêşeke profesyonel e. Leşker ji du celeb in, leşkerên pispor ên bi karê daîmî (Volontari li Servizio Permanente, VSP) û karkerên peymanê li ser yek (Volontari in ferma prefissata ad 1 anno , VFP1) an çar sal (Volontari in ferma prefissata ad 4 anno, VFP4). VSP ji VFP4-ê tê wergirtin, ku di encamê de ji VFP1-ê tê wergirtin.

Demografîk

Nifûs

Dawî serjimarî di 9ê cotmeha 2011ê de hat kirin, û paşê nifûsa qeydkirî li Îtalyayê (de jure) bû 59 433 744 şênî, ji wan 28 745 507 mêr û 30&nsp. ;688 237 jin. Serjimêrî berê her deh salan carekê di navbera 1951 û 2001 de dihatin kirin. Li gorî Enstîtuya Neteweyî ya Statîstîkê ya Îtalyayê, nifûsa qeydkirî ya welêt di 31 Kanûn 2016 de 60 589 445 bû, ji wan 55 542 4 hemwelatiyên Îtalî bûn û 41 jî hemwelatiyên Îtalyayê bûn. 5 047 028 (8,3 %) hemwelatiyên biyanî bûn. Nifûsa Îtalyayê di Tîrmeha 2016an de ji hêla The World Factbook 62 007 540 şênî, hat texmînkirin. ref name="CIAworldfactbook" /> dema ku Neteweyên Yekbûyî di 1ê tîrmeha 2016an de nifûsa 59 801 000 texmîn kir.

Nexşeya zimanên herêmî yên Îtalyayê.

Italî zimanê piranî û zimanê fermî ye. Almanî û Fransî xwedî statûya zimanên hindikahiyên netewî ne, li Tîrola Başûr dibistanên bi zimanê almanî û li Valle d'Aosta jî Fransî wekî zimanê zikmakî derseke zimanên bi zimanê Almanî ye. ]. Bi qanûnên herêmî li herêma Friuli-Venezia Giulia, Frîûlî, Slovenî û Almanî statûya zimanên hindikahiyên herêmî hatine dayîn. Bi qanûnên salên 1991-2001, parastina pozîsyona hindikahiyên zimanî û çandî bi rêya mafê bikaranîna hemû zimanên kêmneteweyan wek zimanê perwerdehiyê di dibistana seretayî de, wek zimanê axaftinê di parlamenên herêmê de hat berfirehkirin. û di encûmenên parêzgehan û şaredariyan de, û di dadgehên herêmî û di rêveberiya herêmî de. Meclîsa Parêzgehê diyar dike ku ev maf di nav kîjan herêmên erdnîgarî de bên bikaranîn.

Ol

Piraniya îtalyan Katolîk ne. Peymanên bi navê Lateran di sala 1929an de serweriya Papa li ser Dewleta Vatîkan da û Dêra katolîk jî ji bo dêra katolîk bû xwedî helwest, lê ji sala 1984an vir ve ew êdî ne dêra dewletê ye.

Herêmên Îtalyayê

Nexşeya Italyayê

Îtalya ji 20 herêman pêk tê. Her herêmek kargere xwe ya taybetî heye û ji wan 5 herêm statuya xweya taybetî heye. Herêmên ku statuya xweya taybetî heme bi * hatine diyar kirin.

Navên herêma:

Abruzzo Geliyê Aostayê (Valle d'Aosta) * Puglia Basilicata Emîliya Romanya (Emilia-Romagna) Friuli-Venezia Giulia * Kalabriya (Calabria) Kampaniya (Campania) Lazio Lîgûrya (Liguria)

Lombardiya (Lombardia) Marke (Marche) Molîze (Molise) Piemont Piemonte) Sardînya (Sardegna) * Sîcîlya (Sicilia) * Toskana (Toscana) Veneto Trentino-Alto Adige/Südtirol * Umbriya (Umbria)

Mijarên têkildar

• Zimanê îtalî
• Îtalyan

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Îtalya de hene.