Paqijkirina zimanê îngilîzî
Paqijkirina zimanê ingilîzî, xwerûkirina zimanê ingilîzî an purîzma zimanê ingilîzî, paqijkirina zimanî ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze Fransiya kevin, pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.[1] Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî Anglish têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan Paul Jennings di sala 1966an de hat çêkirin.[2]
Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo vocabulary) an jî ji fazên kevntir ên ingilîzî (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin.
Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen John Cheke,[3] Thomas Wilson,[4] Ralph Lever,[5] Richard Rowlands,[6] û Nathaniel Fairfax hene.[7] Pakxwazên zimanî yên nûjen William Barnes,[1] Charles Dickens,[8] Gerard Manley Hopkins,[9] Elias Molee,[10] Percy Grainger[11] û George Orwell hene.[12]
Dîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ingilîziya navîn
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê anglonormanî ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, zadegan û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - inglîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.[13]
Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.Layamon's Brut, ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13an de hat çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. Ancrene Wisse, di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û norsiya kevin, lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. Ayenbite of Inwyt, wergereke îngilîziya kentî ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hat nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî.
Inglîzî ya Destpêka Nûjen
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Nakokiyên li ser têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir.
Di nav yên din de, Thomas Elyot, nûbêjenasek, ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî John Cheke li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.Thomas Wilson, hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere.
Ingilîziya nûjen
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî Thomas Jefferson di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestvan, wezîr û fîlologê ji Dorsetê William Barnes çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de speechcraft ji bo grammar (rêziman), birdlore ji bo ornithology (balindenasî) û bendsome ji bo flexible (livîner) . Helbestvan Gerard Manley Hopkins di sala 1882an de di nameyekê de ji Robert Bridges re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".Charles Dickens di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere".
Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka The King's English de, ku di sala 1917an de hat çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".George Orwell di gotara xwe "Politics and the English Language (Ramyar û zimanê ingilîzî) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî Percy Grainger, hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog Lee Hollander, di sala 1962an de di wergera xwe ya Eddaya helbestkî - berhevokek ji helbestên Norsiya kevin - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene."
Paul Jennings ji bo 900emîn salvegera dagirkirina normanî ya Înglistanê di rêzeyek sê beşî de di kovara Punch de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Înglistanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên inglîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê honaka zanistî Poul Anderson nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê Uncleftish Beholding weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di sala 1997an de, Douglas Hofstadter bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir.
Weşana David Cowley ya îlona 2009an, How We'd Talk if the English had Won in 1066 di sala 1066an de peyvên inglîzî yên kevin bi rastnivîsa inglîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana Paul Kingsnorth The Wake ya 2014 bi hevbendiyek inglîziya kevn û inglîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya Edmund Fairfax Outlaws bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. . Nûçenameyek serhêl a bi navê The Anglish Times ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne.
Gotarên têkildar
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Paqijkirina zimanî
- Îngilîziya sade, cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin.
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ a b R.L.G (28 kanûna paşîn 2014). "Johnson: What might have been". The Economist (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 gulan 2022.
- ^ Bidwell, Lili (25 adar 2017). "Anglish: A Brexiteer's lingua franca?". The Cambridge Student (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 gulan 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (lînk) - ^ Encyclopædia Britannica. "Sir John Cheke" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 gulan 2022.
- ^ Rhode Island College. "Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640" (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 gulan 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (lînk) - ^ Sgarbi, Marco (2013). "Ralph Lever's Art of Reason, Rightly Termed Witcraft (1573)". Bruniana & Campanelliana (bi îngilîzî). 19 (1): 149–163. JSTOR 24338444.
- ^ Morsbach, Lorenz (1910). Studien zur englischen Philologie (bi almanî). Halle a.S., Max Niemeyer. ISBN 123.
{{cite book}}: Nirxa|isbn=kontrol bike: length (alîkarî) - ^ [Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]] (2004). Fairfax, Nathaniel (bi îngilîzî). ISBN 978-0-19-861412-8.
{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk) - ^ Lynne, Murphy (2018). The Prodigal Tongue (bi îngilîzî). [Penguin Books]]. ISBN 978-1524704889.
- ^ Roper, Jonathan (Nîsana 2012). "English Purisms". Victoriographies (bi Rand McNally). Edinburgh University Press. 2 (1): 44–59. doi:10.3366/vic.2012.0059. Roja gihiştinê 2022-05-14.
{{cite journal}}: Nirxên tarîxê kontrol bike:|tarîx=(alîkarî)CS1 maint: unrecognized language (lînk) - ^ Molee, Elias. Pure Saxon English, Or, Americans to the Front (bi îngilîzî). Rand McNally.
- ^ Gillies, M. (2019). "Percy Grainger: How American was He?". Nineteenth-Century Music Review (bi îngilîzî). 16 (1): 9–26. doi:10.1017/S1479409817000568. Roja gihiştinê 14 gulan 2022.
- ^ Poole, Steven (17 kanûna paşîn 2013). "My problem with George Orwell". The Guardian (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 14 gulan 2022.
- ^ Kay, Christian; Allan, Kathryn (2015). "A brief history of the English lexicon". English Historical Semantics. Edinburgh University Press. rr. 6–24. ISBN 978-0748644773.