Gabon

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
République Gabonaise
Komara Gabonê
Ala Gabonê Arma Gabonê
(Ala) (Nîşan)
Gotina netewî: "Union, Travail, Justice"
Sirûda netewî: La Concorde
Zimanên fermî Fransî


Paytext Libreville
0°23′Bk 9°27′Rh / 0.383°Bk 9.450°Rh / 0.383; 9.450
Bajarê mezin Libreville
Sîstema siyasî Komar
 - Serokkomar Brice Oligui
Rûerd
 - Giştî
 - Av (%)

267.745 km2
3,76
Gelhe
 - Giştî (2009)
 - Berbelavî

1.475.000 kes
5,5 kes/km2
Serxwebûn 17ê tebaxê 1960
Dirav Franc CFA (XAF)
Dem UTC+1
Nîşana înternetê .ga
Koda telefonê +241

Gabon welatekî li ser xêza ekvatorê, parzemîna Afrîkayê ber peravê Okyanûsa Atlantîk e.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tê gumankirin ku piştî sedsala 15an herêma Gabonê hatiye vedîtin. Wê demê Gabon wekî navenda Koleyan di hat hesibandin û li vir keştivanên portekîzan kole difirptin. Fransa sedsala 19an de bi wê hincetê herêmê bi cih bû. Mebesta Fransayê rizgar kirina koleyan bêhtir mêtingerî bû. 1849an de azadiya koleyan radest kirin û koleyan li rexê Çemê Gabonê gundê Librevilleyê bi cih kirin. Fransa digel qewimên Gabonî peyman mohr kirin û li vir derê serdestiyê wergirtin. Gabon 1888an de girêdayî Kongoya firansan bû. 1910an de welata Çadê Kongoyê yekîtiyeke bi navê "Afrikaya Ekvator ya Fransan" hatiye damezirandin. Gabon jî girêdayî wê yekîtiyê bû. 1958an de beşdarî "Cîvaka Navneteweyî yên Fransan" bû û bû dewletekê xweser. 17ê tebaxa 1960an de jî gihîşt azadiya xwe û serxwebûna xwe îlan kir.

Rewşa fîzîkî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Beşeke mezin ya welatê rast û pan e. Niqteyên wê ya herî bilind Mont Iboundji ye 980 metre ye. Piçûk mezin hinek çem û colên wê diherike Okyanûsa Atlantîk. Nava van çeman de yê herî mezin Çemê Gabonê ye.

Rewşa Avhewayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Avûhewaya Ekvatorê li vir serdeste. Barîn demsala payîz û zivistanê pêk tê, navbera îlon û adarê de, kêmzêde barîn dibe. Pir zêde li vir herêmê daristan heye.

Çavkaniyên Xweza[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji ber zêdebûna daristanan çavkaniya herî girîng ya vî welatî dar in. Kaxiz, dep, honî, û gelek tiştên din ên ku bi daran tê çêkirin, li wir pir in. Ji aliyê çavkaniya bin erd jî pir dewlemand e. Elmas, zêra xwerû û gelek daringên xirxdar li wê herêmê heye.

Civaknasî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nifûsa welêt 1.475.000 e. Paytextê welêt ber perava ya kendava Gabonê ye û bajarê Libreville ye. Piraniya gelên Gabonî li gundan dujîn.

Gabon û gelek welatên Afrîkayê her tim bin mêtingeriyan de mane. Ji ber vê zimanê wan Fransî ye. Xwendin, nivîsandina wî welatî %40 e ango di radeyekê herê nizim de ye. Çand, kevneşopî, ziman û pêşeroja wan ji ber mêtingeriya dewletên dagirker veguheriye Fransî. Ol û baweriya van bi giştî Îslam û Xiristiyan e.

Aborî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gabon li gor dewletên din ên Afrîkayê pi dewlemande. Dirava ku li ser jimaran dikeve herî zêde ya wê dewletê ye. Sedema wê jî Gabon ji aliyê Lajwerd, kanza û petrolê pir dewlemende. Çandyarî li wê herêmê zêde pêş neketiye. Her çi qas dewletekê serbixwe be jî ber awirên cîhanê, her warê jiyanê de girêdayê Fransayê ye. Fransa li vir derê nebe jî rejîm û pergala xwe li vir bi cih kiriye û hê jî tê domandin.

Welatên Afrîkayê li gor welatên rojavayî pir û zêde dewlemendin, lê her tim rastî mêtingeriyekê hatine û hê jî tên, ew yeke ne hiştiye ku welat û herêm pêş keve. Afrîka navenda gencîne û kevirên dewlemandin.

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]