Çewlîg (kirmanckî)
 | Ev gotar bi zaravayê kurdiya zazakî (kirmanckî, dimilî) hatiye nivîsandin. Ji bo malpera zazakî, binêre: Wîkîpediya Kurdiyî zazakî (kirmanckî, dimilî). Ji bo lîsteya gotarên bi zazakî jî binêre gotara bi zazakî. |
 |
Çewlîg, Çolîg an Cebexçur(bi tirkî: Bingöl) yew bajarê vakurê Kurdîstanî yo.
Hurîyan ÎV serranê 2000-1360an de Mezopotamya de derûdorê Feratî de hetê Riha û Mêrdîn de bi nameyê Waşokanî yew şaristan viraşt.[çavkanî hewce ye] Tarîx de înan ke dewleta Mîtanî viraşta ameyî nas kerdiş. Meopotamyaya Corên de tam yew hukmdarî ronaya. Bi hîtîtijan rê têkilî viraşta.
Serranê 1361-1200an de hîtîtan dewrê hukmdarîya newe de torasan vîyarna û dewleta Mîtanî kerd teng. Qiralê Mîtanî Şuppiluliuma xo rê kerd zama û dewleta Mîtanî girewt binê destê xo. Herêmê Xarpête, Çewlîg û Muş kewtî destê hîtîtijan.
Dewleta hîtîtijan serra 1200î de raşîya. Urartuyê ke herêma Wan de hukm kenê hetê rojawanî ya bîyî hîra Bidlîs, Muş û Çewlîg girewt û gelîya Muradî ra aver şîyî. Qiralê Urartuyî Menuas semedo ke wareyanê Çewlîgî bipawo bi nameyê Sebiterias, Baxin û Mazgêrd dizî awan kerdî. Serranê İV 745î dima beyntarê qiralê Asurî Tiglat Pilesr û qiralê Urartuyî Sarduro hîrêyin de şero ke bîyo urartuyan kerd vînd.
Dewleta ke Îran de awan bîya Med, bi 13 hebî eşîran rê ameyî têhet. Pa destekê urartuyan asurî tarîx ra esteritî. Serranê ÎV 550an de Îran ra eşîra Ansan ra Kurusî zorê medan berd dewleta Persî rona. Hîrê serran ra dima dest bi hêrişan kerd. ÎV serra 546î de ramit Lîdya ser o. Zorê lîdyayijan berd û bi wayîrê heme cayê Anatolî. Şerê Gavgamela de zorê persan şi, erdo ke destê înan de yo war o verda. Sikender bi wayîrê nê erdî. Mergê Sikenderî ra dima herême selefîdîsan girewt xo dest.
ÎV serranê 75î de hewzaya Erezo corên de qiraltîya Armenîstanî ke ronîyaya, ÎP dest bi mojnayîşê estbîyayîşê xo kerd. Beyntarê qiralê Armenîstanî Tîgranus û romayîjan xeripîya û generalê Roma Lucullus ramit qiraltîya armenîyan ser o; Popeiusî vîyerê Erxenî vîyarna û Amed de ey ke diza Tîgrana Kerte de xo nimito zorê qiralê Armenîstanî berd. İnasarên heme herêma Sophene eşt xo dest. Generalê Roma Guregio zî paytextê Armenîstanî yo Artaxata girewt û qiraltîya Armenîstanê besta romayîjan. Tîya ra pey Armenîyan yew estbîyayîş nêmot.
1040 ra pey na cografya kewte binê hukmdarî Selçûkîyan. Selçûkîyan beyntarê xo pê nêkerd, pêrodayîşê textî kerd, Çewlîg kewt destê moxolan.
1394î ra çewlîg kewt destê akkoyunan. Dewrê akkoyunan de Muş, Gêxi, Bongilan û Hesen Qele merkezê şaristanî bi, Dara Hênî de hîna îdareyêko qij bi. 1473Î ra pey peynîya akkoyunan ame. Hukmdarê Îranî Şah ÎsmaîlMezopotamya ser o dest bi hêrişan kerd. Herêma Çewlîgî eşt xo dest. Kurdan îdareyê Îranî nêwaştêne. Tayê serekeşîrê kurdan bi serektîya Îdrîsê Bidlîsî de xebere şawit padîşahê osmanijan Yawuz Siltan Selîmî. Çildêrana Wanî de şerêko gird virazîya. Zorê Şah Îsmaîlî şi. Heme vakurê Kurdîstanî kewt binê destê osmanijan.
1514î de Yawuz Siltan Selîmî vakurê Çewlîgî girewtbi. Mîreyanê Cebexçurî ra Mîre Silêman serwerîya osmanijan qebul keno, çewlîg keweno destê osmanijan. Serra 1881î de girêdîyaya Şaristanê Bidlîsî. Serra 1926î de girêdîyaya Xarpête, 1929î de girêdîyaya Muşî. Serra 1936î de bi nameyê Çebexçur bîyo şaristan û nameyê xo yê tirkî serra 1945î de girewto bîyo Bingöl. Tede kurd û armenî estî. Şar bi Kirmanckî û Kurmanckî qesey keno.
Derheqê Çewlîg de
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Nifûsê xo: 253.739 (2000)
- Rûbera xo (): 8.253 (km2)
- Koda xo ya telefonê: 090-426
- Malpera xo ya resmî (ya dewletê): http://www.bingol.gov.tr
- Koordînat: 39° 2′ 28" N, 40° 40′ 33" E
- Berzîna erdê xo: 1.050 m