Bajarê Hewlerê yek ji bajarên herî kevnar û kevnar ên cîhanê ye, û yek ji bajarên herî kevnare ye ku zêdeyî 7 hezar şêniyên wê lê dimînin.Jiyan li wî sal bi roj berdewam dike. Hewlêr bajarê herî kevnare ye ku li cîhanê bi domdarî tê de dijî. Navê wî di tomarên dîrokî de, ku navê herî kevnar ê bajêr di sala 2300 Berî Zayînê de hate behs kirin, û ew bi nivîskî bi kevneşopî vedigere Gutîtan(Kalkên kurdan), ku ji hêla key (Aridobzer) ve di forma (Orbelium) de hate behs kirin, û her weha navê wî wekî bajarek tijî jiyan û wekî yek ji taybetmendiyên Sumer di nivîsên keyê Sumer de hate behs kirin ( Shulky) ji xanedana sêyemîn a Ur-ê di dora B.Z 2000-an de, û navê Arbil ji hêla Sumeriyan ve bi heman formûla Kutî ango (Orbelum) hate bilêv kirin. Sumerî mirovên yekem in ku li herêma Mezopotamya xuya bûne û bingeha şaristaniya Mezopotamyayê wekî şaristaniya mirovahiyê ya herî kevn danîne, û zanyar heya nuha li ser ramanek li ser koka wan bi teqezî û diyarker rûneniştine. Bi hezaran cihên arkeolojîk li parêzgeha Hewlêrê hene bi rengek ku dikare wekî embarek kevnar û şaristaniyê were hesibandin, ku ev şahidiya dîroka şaristaniya kevnar a bajêr e. Dibe ku famousikefta Shander a navdar delîlên diyarker ên jiyana kevnar û bajarvaniyê li ser vê axê peyda dike û şahidek mezin e ji dîroka kevnar a herêma Hewlêrê re, ev şikeft li bakurê rojhilatê parêzgehê ye, û mirov sed hezar sal berê lê bicîh bû, û dibe ku pir zûtir be, û arkeologan dît Skeletên di şikeftê de yên ku bi dehan sedsal berê hene, yek ji van îskeletên ku 45 hezar sal berê vedigere û li Mûzexaneya iraqî ya li Bexdayê tê parastin. Di nîvê duyemîn ê hezarsaliya sêyemîn a berî zayînê de, Akadiyan navê Hewlêrê bi teşeya (Urbil) bilêv kir. Derbarê Asûriyan de ji nîvê hezarsala sêyemîn heya nîveka hezarsala yekem berî zayînê, wan ew wekî (Arba-Iilo) bi nav kirin, wate çar îlahî, ji ber ku ew bajarê xweda htştar bû. Di serdema împaratoriyên Rojhilat de, navê Arbil di nivîsarên ingsranî yên kevnare de bi rengê (Arbera) hate bilêv kirin. Grekan navê wî bi çend forman nivîsandiye, tê de (Hewlêr, Arbilas, Arbilis) û navê bajêr di pirtûkên dîroknas û welatîyên Misilman de bi rengê Arbil û Arbil (Greenland) hatîye. Qiraxên Erbîlê bû şahidê yek ji girîngtirîn şerên dîrokî (oferê Arbela an Kokmila) di navbera Îkenderê Mezin û Dara Achaemeni di sedsala çaremîn berî zayînê de. Kurd ji paytexta xwe (Hawler) re dibêjin Julir (mebest Perestgeha Rojê ye), û ji bo cûdahiya di navbera bêjeyên (Hewlêr) û (Hawler) de gelek ravekirin hene. Bajarê Arbil û deşta dorhêlê her gav bûye perçeyek girîng ê dewletên ku ji hêla gelên Zacchid ên Khurians, Mitanni, Kutians, Kassites, Urartu, Medians û yên din ve hatine damezrandin. Her weha perçeyek heyatî ya împaratoriyan ku li rojhilat, rojava an başûrê herêmê hatine damezirandin, û bi vî awayî Hewlêr ji zêdeyî pêncî sedsalan bajarek têr û tijî bû. Carinan ew fireh dibe û ji qesrê dûr dikeve û di bajarvanî, bazirganî, statûya olî, siyasî û rêveberiyê de pir e, û carinan paşde dikişe û dikeve nav tixûbên kelehê, ku girêk bû ku bajar ji tunekirinê diparast û winda dibû tevî ceribandinên demê. Li Hewlêrê gelek alim, dîroknas û oldarên ku di karûbarên ol û riaerîatê de, helbestvan, hunermendên mezin, dewletparêz û siyasetmedar jêhatî ne, çêbûne û di nav kesayetiyên herî navdar ên ku girêdayî Hewlêrê de kesayetiyê îslamî yê navdar û rêberê efsanewî Salah al-Din al-Eyyubi (1137-1193 mîladî) ye, ku bav û kalên wî girêdayî gundê Duwin, bakurê Hewlêrê ne. Di dawiya serdema Osmanî de, Hewlêr beşek ji dewleta Shahehrazor bû, ku Kerkûk navendek wê bû, dûv re ew bû beşek ji parêzgeha Mûsilê. Sala 1923-an, Hewlêr bû parêzgehek (lîwayek) Iraqiraqî di bin destê Brîtanya de, û dûv re (Ahmed Othman) di heman salê de wek parêzgarê yekem (mutasarrif) ji bo Hewlêrê hate destnîşankirin.Hewlêr ji 1974-an ve paytexta Herêma Xweser a Kurdistanê û ji 1992-an ve jî paytexta Herêma Kurdistana Iraqê ye.

Hewlêr di dîrokê de[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serdema Kevirê Navîn (1200-9000 Berî Zayînî) rê li ber derketina gundên çandiniyê di Serdema Neolîtîkê de li bajarê Hewlêrê vekir.

Heyama Kevirê Mîneral bi sînor (4500-3500 berî zayînê). Di vê serdemê de, gund û wargehên çandinî û çandî li Erbîlê di dema rolên Halaf, Al-Ubaid, Al-Warka û paşê de derketin. Di nav van deveran de ya herî girîng girê ku bi navê (Qalij Agha) li navenda Hewlêrê heya aliyê başûrê Keleha Hewlêrê ye.
Serdema Akadî: BZ 2375-2248) And di vê serdemê de, Sargonê Akkadî karibû dewletek bihêz ava bike û serkevtinên wî dirêjî herêmên jorîn ên Mezopotamyayê bûn, û Hewlêr rewşek stratejîk bû ji ber ku ew li ser rêçên girîng ên bazirganî yên ku welatên Asûr û Babîl bi hev ve girêdidan de cih digirt.
Serdema Kuti (Kord) (2010-2016 Berê Zayînî): Kutî malê wan bi navê (Kotiam) û di nav padîşahên wan ên herî diyar (Trivan) de dihatin nas kirin, û wan ji (Ababa Touzi) (ji bajarê heyî Kerkûkê wekî paytexta xwe girtin. Hewlêr jî yek ji navendên bihêz ên vê dewletê bû.
Serdema Aşûriyan: Di vê serdemê de, di dema padîşahê Aşûrî (Kalkh) de, dema ku bajarê Mûsilê di nav sînoran de paytexta Aşûriyan bû (2000-1400 berî zayînê), Hewlêr bû yek ji navendên girîng li vê herêmê, di vê heyamê de, Hewlêr di warên cûrbecûr de bû şahidê geşedanek mezin. Ji ber vê yekê şahê Alashûrya ev bajar ji bo artêşa Asûr kir navendek girîng.
Thirdmparatoriya Sêyemîn a Ur (2116-2003 Berê Zayînî): Di vê serdemê de, Erbîl ji hêla Sargonê Akadî ve hat êrîş kirin heya ku wî karibû Erbîlê bi rêve bibe.
Serdema Kotion (Kord): Dema ku Alcoteon karibû împaratoriya Akadiyan ji holê rabike, Hewlêr û Kerkûk ketin bin destên vê dewleta ku Iraqraqa navîn jî tê de bû, û Hewlêr di vê serdemê de yek ji bingehên bingehîn ên Kutîtan bû.
Serdema Sumerî: Sumeriyên ku Xanedaniya Sêyemîn a Ur (B.Z 2050-1950) li ser bandora Kutiyan ava kirin, û Iraqmparatoriya Sêyemîn a Ur li establishedraqê hate damezrandin, ku bandora xwe dirêjî Erbîlê kir û ji Sumeriyan re dijwar bû ku xwe ji Hewlêrê dûr bigirin ji Padîşahiya Sumer li başûr. Kaşî di sala 1600 berî zayînê de karîn xanedana Hammurabî ji holê rabikin, û Hewlêr ket bin destê wan.
Suryanî: Carek din, Suryaniyan karîn ku kontrola xwe li ser Hewlêrê dirêj bikin û dewletek bihêz ava bikin ku tixûbên wî ji Çiyayên Zagros û Behra Spî dirêj bûn. In di vê serdemê de, Hewlêr wekî paytexta Asûriyan dihat zanîn, heya ku jê re digotin (htştar Arbela). Navê perestgeha wê di nivîsarên bi pîvaz de di formulê de hate gotin ((ango-Kashan n Kalam), wate mala xanima herêmê, ji ber ku ew perestgehek ji xwedayê Asûr re bû. Heya vê rojê mayî ye û divê li vir were destnîşankirin ku laşê kolandinê bi serokatiya arkeologê Iraqiraqî Fuad Safar di 1947-an de bermahiyên vê projeyê eşkere kir û riya kanalê bi rengek çem şopand. Aşûrî, ji Çiyayên Xanî yên ku li serê Arbilê ne, mala rêzdar Xatûnê, xwedayê htştar, sê kenal hatin kolandin û çemên wê rast kirin.) 10- Med, Kurd: Medan karîbûn welatê bav û kalên xwe yên Cotî ji Asûriyên Arbilê di sala 612 berî zayînê de vegerînin bin kontrola Med.
Dewleta Axamenîd: Ev dewlet milkê Medî mîras hişt, û dûv re ew ket bin destdirêjiya Skender Makedonî, yê ku di şerê (Arbela) de karibû Daryûsê Axamenîdî di 231 Beriya Zayînê de têk bibe, ji ber vê yekê Erbîl bû bin destê imparatoriya mezin a Alexanderskenderê Mezin.
Partî (148 berî zayînê - 226 z.): Di vê serdemê de, Mîrnişîna Hadyab li Hewlêrê hate damezirandin, û bajarê wê yê herî navdar Hadiab bû, û di vê serdemê de Erbîl ji hêla şahên Roman ve hate êrîş kirin, pişt re Sasaniyan di sala 226 z. Di vê serdemê de, Hewlêr bû qada şer û pevçûnên Aşûrî û Rûmî, û dûv re jî dagirkirinên Islamicslamî li Kurdistanê hatin.
Serkeftina Islamicslamî: Piştî ku çira Islamslam şewq da û artêşên yekperest dest bi dagirkirina raqê kirin, arteşa Islamicslamî kari şirket û serayên Magî û Romiyan hilweşîne. Di destpêkê de, arteşa Islamicslamî karibû başûrê conraqê bi dest xwe bixe, dûv re Misilman û Sasaniyan di şerê navdar ê Qadisiyah de, bi pêşengiya rêhevalê mezin Saad bin Abi Waqqas (Xwedê ji wî razî be), civiyan, û di vî şerî de Misilman bi ser ketin û serweriya Sassanids bidawî kirin, piştre arteşa slamî di dema serweriya Raştabê Xalit Li ser wî) heya bakurê raqê, û serokê îslamî Utbah bin Farqad Al-Selamî (Xwedê jê razî be) di sala 24ê hicrî de ji dagirkirina bajarên Mûsil, Amadiyah, Zakho, Dihok, Aqrah, Hewlêr û Silêmanî birêve bir.
Serdema Emewiyan: Di vê serdemê de ji Hewlêrê re tu girîngiyek siyasî û aborî tunebû, lê ew di dawiya desthilatdariya Emewiyan de ye. Li nêzîkê Erbîlê, şerê diyarker di navbera Emewiyan û Abasiyan de, ku wek Battleerê Zab di salê de (132 AH / 750 Z) dihat nas kirin, qewimî. Di vî şerê dijwar de, Merwan bin Mihemed, yê dawîn ji xelîfeyên Emewiyan, têk çû.
Desthilatiya Abbasî: Di xîlafeta Abbasî de, girîngiya Arbil dîsa derket holê. Dûv re Arbil kete bin hukumdariya Hadbaniyan, û di wê serdemê de Buyidên Farisî karîn xîlafeta Abbasî li bajarê Bexdadê di sala 333-477 h. Mîrnişînek bi taybetî, lêbelê ev mîrnişîniya Kurd zû di Akkar de, ku Mîrnişîna Aqar el-Hamidiyah e, ket nav têkoşînekê û piştî vê yekê têkiliyek cîrantiyê û hevaltiyek baş di navbera her du mîrnişînan de hate damezirandin heya derketina ofmad el-Dîn al-Zanki li Mûsilê Bajarên Kurdan ku hukim bikin.

Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]