Genetîk
 |
 |
Genetîk, an jî bomawezanî, zanista xwandina zikmakiya zîndeweran e. Cenetîk di çawaniya zikmakiya rûdem û şêweyan li ba mirov û caneweran vekolîn dike. Zaniyara nemsawî Gregor Johann Mendel (1822-1884) di sedsala nanzdehî de bingehên cenetîkê bi ceribandina ser jêmayiya polikên danî. Vê dahênê wî piştî dehsalan, di destpêka sedsala bîstê de hatî pejirandin. Ji vir şunda zanista cenetîk roj bi roj pêş dikeve. Bi riya cenetîk gelek sedemên nexweşiyên mirov hate diyar kirin.
Destpêka kifşkirina genetikê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Genetik, bêjeyeke biyolojîke. Yê ku weke ku temenê wê afirandiya ku tê gotin bi nav Gregor Johann Mendel (1822-1884) e. Bi zêdeyî ji, dema ku mirov bahsa genetikê dike, mirov bahsa zanebûne mirov dike. Genektik, hebûneke ku zanebûne û Zanista hebûne di xwe de bu qod dike ya. Di hundurê xane de, genetik cih digirê. Genektik Zanistiya mirova. Zanebûne ku hîmê mirov avadike û guharandinên ku di wê zanistê de di bin hemû ji, di wir de cih digirin. Gelek zanistvan li ser genetikê likolon dikin.Genetikê weke ´pirtûka jiyanê´ ji têt binavkirin. Agahiyên mirov hemû têde kom dibin. Ev beş ji Proteînan pêt têt. Qodên ku weke tîpên wê hene yên serekê adenîn, guanîn, tîmîn, sîtozîn û ûrasîl e. Ûrasîl, teybetmendiya wê, bi RNA yê re ya. Genetik, bi DNA û RNA xwediyê du beşên ku hevdû temem dikin in. Zaninên mirov û an jî yên jîndî di RNA de xwed di buhurênin û hene.
Di rastkirinê de di hebûnê de bi milyonan awa distêne. Her awayên ku distêne ji di hebûnan de xwe didina nîşandin. Genetik, bû Teknolojiya sadsala 21 ê. Pêşketin û kifşkirinên ku dibin û keşfen ku di bin tê hîmê wan de cih digirê. Genektik di rastiyê de, hîmê jiyanê ya. Ji gelek aliyên ve divêt ku werê bi watekirin, haya ku bi rasti û wate xwe werê ser ziman. Çawa ku mirovek ji dê û bavê xwe mîreteyan digirê û dibe xwedi, her weha ji dê û bav, zarok ji bi genetika hîmê zimên, çand, çend rasti û bûyînên ku weha bûna, digirê di dibe paşaroja xwe bi xwe re. Bi vê yekê re genetik, rastiye mirovan dide berdewam kirin. Genetika zimanê jiyanê û hebûnên ku hene yê jiyanî ya. Pergala hevgirtina mirov di xwe de bi genetike bi wate ya.
Gen, di DNA de, li herêmna weke berember tê. DNA, çar cûreyên wê ên nûkleotidî ku wan bi bi xelekî pêk tê melûkol a. Li ser vê zincirê, bi rastkirina wê re, organisma ku wê çawa bibe bi xelekê û ankû zincirê re zanîna wê tê li holê. Di temen de, xwediyê dû xelek û ankû pêçûka ya. Ew xelek, weke tayan xwe dide li der. Lê hevdû temem dikin. Her ta, li bemberê xwe ku weke hevling binaqêne, wê taya din li ber wê hebê. BI wê re jî êdî kopîya kirin diafirê.
Koda genetikê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Nûkleotîd Di her şaneyê de li ser amînoasîdan û tayên wan re ku afirandina wan dike, bi wê re dihê li holê. Ji wan jî, proteîn diafirê. Di her proteinê de, her emîno rêkirina wan di nava genan de beremberê xwe diafirêne. Ew farqe di navberê de û ankû ew navbera ku herî, wê ew weke "kod" were ser ziman.
Di hundûrê proteinê de rêzbûna wê dide nîşandin ku wê çawa sê-dîmenî wê bibe, wê dide kifşkirin. Ev awayê rêzkiirnê jî, ji erka proteyînê bi berpirsîyar a. Ji bo şaneyekê mirov dikarê bêje ku nemû erk û karkirina wê, ji wê re dibe bersiv. Tenê di DNA´yekê de jî guharîn, wê guharînî di proteinê de di amîno de di rêzkirina wê de bix we re bêne û wê guharînê û erka wê bide guharîn. Ev jî, wê di jîndayê xwediyê şanê ya, ku mirov bê û ankû jîndayekî din jî bê, wê guharînan di wê de bike, bi vê rengî wê ancamên wê hebin.
