Huseyn Gulî Xan
 | Dibe ku ev gotar rasterast an ji bi qismî bi makîneya wergerandinê hatibe çêkirin. Tê de xeletiyên wergerandinê hene. (nîsan 2024) |
 | Divê ev gotar ji aliyê rêziman, hevoksazî yan jî rastnivîsê ve were sererastkirin. (nîsan 2024) |
Huseyn Gulî Xan | |
|---|---|
 Wêneyê fermî yê Huseyn Gulî Xan | |
| Jidayikbûn | 1834 Îlam, Rojhilata Kurdistan, Dewleta Qacar |
| Mirin | 1ê tîrmeha 1914an (80 salî) Necef, Îraq, Împeratoriya Osmanî |
| Esil | Kurdê feylî |
| Hevwelatî | Îrana Qacarî |
| Dîn | Îslam (Şiîtî) |
| Zarok | Gulamreza Xan, Elîreza Xan |
| Dê û bav |
|
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Huseyn Gulî Xan (bi farisî: حسین‌قلی خان) an jî Ebû Qedare (bi erebî: ابو قَدَّارَة) mîrekî kurdên feylî bû ku waliyê herêma Piştî Kuh (Îlam) ya Îrana Qacarî bû.
Jiyan û desthilatdarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Huseyn Gulî Xan di 1834an de wek kurê serokekî din ê feylî yê ku li ser axa xwe desthilatdar bû hatiye dinê. Di xortaniya xwe de li dijî bavê xwe Ebas Gulî Xan serî hildaye û çend salan hatiye sirgûnkirin û li bajarên feylî yên Xaneqîn û Mendeliyê yên ku di bin destê Împeratoriya Osmanî de bûn geriyaye. Paşê Huseyn Gulî Xan ji bo berdewamiya serhildana xwe vegeriya Îrana Qacarî. Di pevçûna Huseyn Gulî Xan û Ebas Gulî Xan de, gelek giregir û serekên leşkerî piştgiriya Ebas Gulî Xan kirin û ev yek jî bû sedem ku Huseyn Gulî Xan careke din xwe bispêre axa osmanî. Di serhildana xwe ya din de, bi piştgirî û alîkariya leşkerî ya serokê eşîra kurdên Balawandê û mîrê Heleyranê Lotf Elî Xan Esfendiarî,[1][2] Huseyn Gulî Xan karibû li ser Ebas Gulî Xan bi ser keve û li parêzgeha Îlamê ya îroyîn serdest bû, ku piştî wê bi lez û bez kontrola xwe zêde kir. Xaka Huseyn Gulî Xan tevaya Pîştî Kuh ku ji parêzgeha Îlama îroyîn pêk tê, beşek ji parêzgeha Kirmaşanê, parêzgeha Loristanê, parêzgeha Xûzistanê û navçeyên kurdistanî yên parêzgeha Diyalayê pêk tê. Serweriya Huseyn Gulî Xan li ser Piştî Kuh ji aliyê Xanedana Qacaran ve hat naskirin.[3]
Hêza wî ewqasî bû ku bala gernasên biyanî yên ji Ewropayê kişandibû. Geştyarekî navdar ê fransî di serdana xwe ya Pîştî Kuh de, diyar kir ku xelkê herêmê her tim behsa Huseyn Gulî Xan dikin û her carê ji wan pirsan dipirsin, dibêjin "hemû ya serokê me ye".[4]
Ji sala 1863an heta sala 1900î li Piştî Kuh bi desthilatdarî hikumdarî kiriye. Di vê demê de, wî ne tenê aramî û aramî di nav xaka xwe de damezrand, belkî karî serhildanên cudaxwaz ên ku li bakurê Xuzistan, Loristanê û heta Kirmaşanê jî çêbûn, bifetisîne. Di pirtûka fermî ya Naseredîn Şah Qacar de, navê Huseyn Gulî Xan di nav kesên bi hêz ên welêt de derbas dibe. Huseyn Gulî Xan ji aliyê dewleta navendî û artêşa Îranê ve sernavên wek Saram Esseltana, Serdar-Eşref û Amirî Tumanî danî û wî şûrekî zêrankirî ji hikûmetê re diyarî kir. Di tevahiya desthilatdariya wî de di navbera Huseyn Gulî Xan û Xanedaniya Qacaran de tu alozî çênebû. Her çiqas ji her du aliyan ve bêbawerîyek li hember hev dihat dîtin jî, lê ev bêbawerî tu carî nebû sedema nakokiyan û Huseyn Gulî Xan her tim bi erêkirina hikûmeta Qacarî tevgeriya.[5][6]
Di vê demê de, wî ne tenê aramî li xaka xwe damezrand, belkî di tepeserkirina serhildanên ku li bakurê Xuzistan, Loristan û heta Kirmaşanê çêbûn, ku li herêmê bû sedema aloziyan, bi ser ket. Îlam di serdema desthilatdariya xwe de di warê huner, helbest, edebiyat û mîmariyê de ji nû ve zayînê derbas bû. Welî her wiha li hember êrîşên Sunî yên Osmanî û Rûsî yên Ortodoks ên li ser herêma Îlamê baş rawestiya, êrîşên hovane û komkujî li dijî wan pêk anî.[7]
Malbat
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Huseyn Gulî Xan misilmanekî şiî dozdeh îmamî bû û malbata wî jî wisa bû. Çar jinên wî hebûn. Du jinên wî kurdên feylî bi navên Malekzade û Hemîde û du jinên ereb jî bi navên Nazare û Heciye bûn. Bi tenê du kurên Huseyn Gulî Xan hebûn, yek jî Gulamreza Xanê xelkê Nezare û yê din jî Elîreza Xan ji malekzade bû. Ji jinên din ên Huseyn Gulî Xan zarokên wan çênebûn.[8]
Xuyabûnî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji hêla wî ve wekî xwedan xuyangek serdest, xweşik û ciwan hate binav kirin. Ew pir dirêj bû, û rihek kevneşopî ya dirêj, porê dirêj û çermê xweşik bû.[9]
Rêwiyek Portekîzî wî wekî "bedew, spehî û pir balkêş" bi nav dike; Ew bi asayî dirêj û masûlke, bi milên fireh e. Porê wî reş e; Pir dirêj e û destê xwe yê çepê li şûna yê rastê bi kar tîne, wêrek wek pilingê Kespiyê û ji her esilzade bihêztir, di pêşbirkên tîrovaniyê de û di pêşbirkên talankirinê de, ji deh sêvên lêdan heşt û di şer de heft sêv jê dike, mîrê feylî ji bo dîndariya xwe rêzdar e, lê ji bo xatirê xwe ji hovîtiyê ditirse."[9]
Paşê jiyan û mirin
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di sala 1914an de, kurê Huseyn Gulî Xan, Gulamreza Xan, bi darbeyeke leşkerî ew ji kar dûr xist. Gulamreza Xan bavê xwe tevî hukumeta bavê xwe sirgûnî Împeratoriya Osmanî ya cîran kir. Huseyn Gulî Xan ji ber girîngiya wê ya olî jiyana li Necef hilbijart. Piştî çend mehan di 1'ê Tîrmeha 1914'an de di 80 saliya xwe de mir.[10][11]
Mîrat
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Husên Gulî Xan jî helbestvan û nîgarkêş bû, wî wextê xwe pir ji helbest û hunerê re terxan kir. Ew wek misilmanekî şîe yê dîndar, û wek parêzvanê îmanê dihat binavkirin, ji ber ku di avakirina mizgeftên şîeyan de beşdar bû û padîşahiya xwe li hember Sunnî û Xirîstiyanan parast.[7]
Nav
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Navê wî yê rastî Huseyn Gulî bû, ango "gula Huseyn (bin Elî)". Huseyn Gulî Xan bi Ebû Qeddare dihat naskirin. Ji bo vê paşnavê gelek sedem hatine vegotin. Navê bi erebî tê wateya "bavê şûr". Hat îddîakirin ku di dema Osmaniyan de çend Erebên xwestine ku êrişî Îranê bikin, lê ji aliyê artêşa Huseyn Gulî Xan ve hatin girtin û bi şûr guhên wan hatin jêkirin û piştre ji bo kesên din şandin Bexdayê ku dixwest Îranê dagir bike.[12] Artêşa wî dagîrkerên ereban paş ve ber bi çemê dîcleyê ve bir.[13]
Navê wî yê din jî “ebû seîf” bû, ku bi erebî tê wateya “bavê şûr”. Wî bi îdiaya ku ev nasnav wergirtiye, ji ber ku wî ferman daye artêşa xwe ku bi şûran êrîşî gundên ereban bikin û hemû tiştên wan ên giranbiha bistînin.[13]
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ چریکف، سیاحت‌نامه، ص ۹۷.
- ^ مرادی مقدم، مراد، تاریخ سیاسی-اجتماعی کُردهای فیلی در عصر والیان پشتکوه (ایلام)، ص ۹۰.
- ^ سردار ظفر بختیاری، خاطرات و یادداشت‌ها، تهران: انتشارت یساولی، ص ۲۵۸–۲۵۹.
- ^ دومرگان ژاک. هیئت علمی فرانسه در ایران، کاظم ودیعی، تبریز: شفق، ۱۳۳۹، ص ۲۶.
- ^ "بررسی دوران حکومت حسینقلی‌خان ابوقداره والی مقتدر پشتکوه". کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. Ji orîjînalê di 3 îlon 2016 de hat arşîvkirin.
{{cite web}}:|archive-date=/|archive-url=li hev nayê; 3 îlon 2014 tê pêşniyazkirin (alîkarî) - ^ "نگاهی به اوضاع اجتماعی - سیاسی خاندان ابوقداره". هفته نامه سیمره ۱۸ شهریور ۱۳۹۴. Ji orîjînalê di 18 gulan 2015 de hat arşîvkirin.
- ^ a b "هفته نامه سیمره - نگاهی به اوضاع اجتماعی - سیاسی خاندان ابوقداره". web.archive.org. 18 gulan 2015. Ji orîjînalê di 18 gulan 2015 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18 sibat 2024.
- ^ راد، ناصر. تاریخ سرزمین ایلام، اراک: ارغنون، ۱۳۷۴، ص ۲۲۴–۲۲۵.
- ^ a b خاطرات ظفر حسن آبیک (افغانستان از سلطنت امیر حبیب الله خان تا صدارت محمد هاشم خان) / .نویسنده ظفر حسن آبیک ؛ مترجم فضل الرحمن فاضل. University of Arizona Libraries. 2004.
- ^ خاطرات ظفر حسن آبیک (افغانستان از سلطنت امیر حبیب الله خان تا صدارت محمد هاشم خان) / .نویسنده ظفر حسن آبیک ؛ مترجم فضل الرحمن فاضل. University of Arizona Libraries. 2004. Roja gihiştinê 26 nîsan 2023.
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 26 nîsan 2023.
- ^ خیتال، جعفر. مجموعه آراء در مورد سرزمین پشتکوه ایلام، ایلام: اسماعیلی، ۱۳۶۹، ص ۱۳۸.
- ^ a b ظل‌السلطان، مسعود میرزا. خاطرات ظل‌السلطان، به اهتمام حسین خدیو جم، بی‌جا، اساطیر، ۱۳۶۸، ص ۵۷۶.